Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

More documents

Recommendations

Info

kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18 Kommunalt edruskapsarbeid i Sogn og Fjordane -Frå forbod og straff til råd og hjelp Eit overordna mål for alkoholpolitikken i Noreg var å hindre at folk misbrukte alkohol, men historia syner at det har vore ulike syn på korleis ein skulle gå fram for å oppnå målet. To verkemiddel synast å vere sentrale: Å hindre tilgang til alkohol, og tvinge misbrukaren til å avstå frå alkohol. Når dei kommunale edruskapsnemndene vart sett ned gjennom edruskapslova av 1932, var det på mange måtar resultat av erfaringar med bruk av desse verkemidla i kampen mot alkoholmisbruket. Under fattiglovas regime. ”Lov om fattigvæsenet i Kjøbstæderne” i 1845 gjorde det mogleg å setje personar på tvangsarbeid i tukthus grunna ”ørkesløshed” (dagdriveri) og drukkenskap. Kort tid etter vart ”Tvangen” i Bergen ein berykta tvangsarbeidsanstalt. I eit fleirtal av sakene er drukkenskap nemnt som ei av årsakene til innsetjing, og drukkenskap vart igjen knytt opp mot mistanke om kriminell handling ved at dei ”af den Grund ikke kunne lovlig ernære sig”. I 1865 inngjekk leiinga ved anstalten ein avtale med Nordre Bergenhus amt om å ta imot tvangslemar frå kommunane, men mottaket var ikkje særleg omfattande. Det er gjort ein studie av personar med ”karriere” som innsett i tvangsarbeids- og straffanstaltar i Bergen ca 1850-75. Den syner at det mellom 15. august 1865 og 22. juni 1867 fann stad til saman 327 innsetjingar, men frå Sogn og Fjordane var det blant desse berre ein frå kvart av fogderia. Tvangsarbeid var altså inga løysing kommunane tydde til i nokon særleg grad, men det var sikkert greitt å ha som siste utveg. Av dei innsette som hadde heimstad i Sogn og Fjordane i heile den perioden som studien tek for seg, var dei fleste rekruttert frå Sogn (Ulvund 2003). I den kommunale møteboka frå Leikanger i 1872 finn ein eit sjeldant døme på korleis ein kommune kunne ty til tvangsarbeid som løysing. I saka kjem det fram at Erik Eriksen Henjum (fødd 1855) hadde vore innsett på Bergens tvangsarbeids anstalt i tre månadar. Innsetjinga vert grunngjeve 16 med at han er ”hengiven til Ørkesløshed og ikke lovlig kan ernære sig”. Faren, Erik Johannesen Henjum, måtte betale kostnadane kommunen hadde til transport. Det gjekk nok ikkje så bra med sonen. I 1875 er han registrert som tukthusfange i folketeljinga for Bergen. Lausgjengarlova Medan fattiglova av 1845 skulle hindre drukkenskap utelukkande ved hjelp av straff og refs, la lausgjengarlova i 1900 meir vekt på behandling. Vel å merkje var det ikkje snakk om behandling slik vi tenkjer oss i dag, men stort sett hardt arbeid og fråhald frå alkohol. Vidare bar behandlinga preg av tvang, og vart primært ei straffelov. Men lova var viktig fordi behandlingstanken vart etablert. ”Alkoholnemnd” etter mønster frå Sverige Resultata av behandlinga var sørgjelege, og dei fleste vart domfelt kort tid etter opphaldet på kur- eller tvangsarbeidsanstalt. Situasjonen kravde alternative tiltak overfor alkoholmisbrukarane, og blikket vart retta mot Sverige. Der hadde det over lengre tid vore ein diskusjon om korleis problemet med misbruk kunne løysast. Merksemda vart retta mot førebyggjande tiltak. Stort sett ville det seie avgrensing av omsetjinga av alkoholhaldig drykk, men kunne misbruksproblemet løysast utan totalfor- Av Sturla Binder Teikning av manufakturhuset i Bergen frå 1765. Det vart brukt som tvangsarbeidsanstalt kort tid etter fattiglova kom i 1845. Den vart først lagt ned i 1912. Illustrasjon henta frå wikipedia bod? Ei førebyggjande ”alkoholnemnd” vart føreslått. Ho skulle trå støttande til overfor misbrukarane og familiane deira, både økonomisk og sosialt. Berre i siste instans skulle ein bruke tvangsinternering. I Noreg vart det i 1910 sett ned ein statleg alkoholkommisjon. Eit sentralt medlem her var Johan Scharffenberg. Han vidareførte den svenske modellen med lokale nemnder til norske forhold. Kvar kommune skulle opprette eit eige organ som skulle ha ansvar for offentlege tiltak mot alkoholbruken. Lensmannen skulle vere formann i nemnda. Dessutan skulle nemnda ha ein lege eller andre medhjelparar for å undersøke drikkfeldige og gje råd og støtte til pårørande. Det var opp til nemnda å avgjere om ein person var drikkfeldig, og eventuelt bestemme åtgjerder. Tiltak som nemnda kunne setje iverk kunne vere alt i frå å nekte vedkommande å kjøpe alkohol til å sjå til at misbrukaren vart lagt inn på kurstad, psykiatrisk klinikk eller tvangsarbeidshus. Forslaget til Scharffenberg liknar mykje dei edruskapsnemndene som sidan vart etablert. Kommisjonen romma ulike syn på kor langt ein skulle gå når det gjaldt kontroll. Schaffenberg var den ivrigaste pådrivaren for eit totalt forbod mot alkohol.
Forbodstida Forbodet mot brennevin og heitvin som varte frå 1919-1926, hadde stor innverknad på etableringa av edruskapslova i 1932. Sjølv om folkeavstemminga i 1919 gav ein klar siger for forbod, utvikla det seg til ein fiasko. Forbodet var meint å få bukt med drukkenskapen, men fekk berre liten verknad. Årsaka var mellom anna manglande respekt for fleirtalet sin vilje både frå myndigheiter og meinigmann. Dette synast ikkje så rart når sjølv statsminister Otto B. Halvorsen frå Høgre uttalte at han såg på avstemninga som eit folkebedrag. Sjølv i eit sterkt fråhaldsfylke som Sogn og Fjordane kan vi sjå utslag av denne manglande respekten. I alle høve om vi skal tru medisinalberetningane frå legane i dei forskjellige legedistrikta. Det vi må ta omsyn til når vi les denne type skildringar, er at motstandarane av forbodet nok ville trekkje fram til dømes smugling og heimebrenning som naturlege utslag av forbodet. Motsett ville fråhaldsfolket forklare lovbrota med passiv haldning frå myndigheitene til denne type kriminalitet. For åra 1919 og 1921 finn vi følgjande omtaler av edruskapen: Leikanger 1919: "Edrueligheten synes ikke å være så god som tidligere. Der brygges maltøl, rosinvin og moseøl, og Johan Scharffenberg (født 23. november 1869, død 1. februar 1965) var ein norsk psykiater. Han var dessutan kriminolog, samfunnsforskar og forfattar, samt medlem av Alkoholkommisjonen og aktiv i fråhaldsrørsla anleggsarbeidere, som kommer hjem, skal også ha med seg sterkere saker". 1921: "Edrueligheten er ikke så god som før. Møreøl, heimabrent og 'pip pip', en vare, som tillaves av rosiner og gjær - nytes av ungdom til overmål". Vik 1919: "Edruelighetstilstanden er langt i fra god tross forbudet, og den almindelige mening er, at der aldrig har været så megen fyll som nu, og de dårlige varer vino blanco og tinto, som nytes er årsak i at lægen ofte søges, hvor årsaken er 'tømmermenn' som varer i dagevis. Nærsagt hver båt kommer med kasser av disse viner". 1921: "Den gamle ølbrygning har tatt sig betydelig op, men 'heimebrenning' forekommer likevel. Tallet av avholdsfolk minker jevnt, snart er de kun en saga blot, hvis forbudet vedvarer". Kyrkjebø: "Drikkfeldigheten og usedeligheten er ringe". Naustdal 1919: ”Bruken av hjemmebrygget øl er øket efter forbudsbestemmelsene. Der lages også et produkt av sukkervann og gjær, som kan virke ganske kraftig berusende. De fleste drikker hele suppen, når den er ferdiggjæret, men nogle forsøker sig på destillasjonskunsten med større eller mindre held. Jeg har latt undersøke destillatet, som viste sig å holde 55 pct". Førde 1921: "Av alkoholholdig drikke nytes hjemmebrygget øl, der kan være meget sterk, og gjæret 'sukkervatn'. Drikkfeldighet er skjelden". Bremanger 1921: "...alkohol betraktes som universalmiddel" Vågsøy 1921: "Edrueligheten og sedeligheten er bra, men det er her som andre steder: moralen og ansvarsfølelsen er slappet efter krigen og høikonjukturen". Ytre Nordfjord 1919: "Noget større misbruk av drikkevarer er der ikke, men det ser ut som vindrikkingen tiltar". Innvik 1919: "Forbudet har brakt frem igjen det gode hjemmebryggete øl, som der fremstilles ikke litet av". 1921: "Der drikkes mye hjemmebrygget øl, navnlig i Opstryn og Hornindal, dessuten har man under forbudet slått sig på sprit, som før var litet kjent". Gloppen 1921: "Edrueligheten er god, men skal ikke ha bedret sig de siste år". kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18 Elles sto det visstnok bra til med "edruligheten" både i Lærdal (1921: ”Sedelighets- og edruelighetsforholdene er gjennomgående upåklagelige), Lavik (1919: "litt hjemmebrygging, men ingen brenning"), Fjaler (1919: "hjemmebrenning hører man intet til og ølbrygging blir sjeldnere"), Nordfjordeid, Selje og Davik. I dei øvrige legedistrikta er ”edrueligheten” ikkje omtalt i desse åra. Edruskapsnemnder - behandling framfor forbod og straff Resultatet av forbodstida var tydeleg: Sjølv under slike forhold måtte ein rekne med eit stort alkoholmisbruk. Dette aktualiserte ideen om behandling av alkoholmisbrukarar. Kunne ein ikkje få bukt med bruken av alkohol, ville det vere eit framsteg å hindre misbruk. Ein statleg komité vart sett ned for å greie ut ”edruelighetstilstanden og behandlingen av drikkfeldige” i Noreg. Blikket vart retta mot alkoholmisbruket som ei sosial plage som var øydeleggjande for heim, familie og samfunn. Her vart ikkje alkoholen eller tilgangen til alkohol presentert som noko problem, men heller bruken av den. I 1931 la komiteen fram forslag til ”lov om edruelighetsnevnder og behandling av drikkfeldige” for Stortinget. Lova vart vedteke året etter, men dei vanskelege økonomiske tilhøva i mellomkrigstida gjorde at systemet ikkje vart innført før mot slutten av 1930-talet. Gjennom denne lova vart det bestemt at kommunane kunne opprette edruskapsnemnder. Edruskapsnemndene skulle arbeide for betre ”edruelighetsforhold” i kommunane. Oppgåva var tredelt: 1. å ta sig av drikkfeldige og yde råd og hjelp til deres pårørende; 2. Å støtte og fremme undervisning og oplysningsvirksomhet om alkoholspørsmålet i skoler og på annen måte; 3. Å gjøre henstillinger og avgi uttalelser overfor de kommunale myndigheter til fremme av nevndens opgaver. Kvar kommune som hadde gjeve løyve til sal eller skjenking av alkohaldig drykk med meir enn 2,50 volumprosent alkohol, skulle setje ned ei edruskapsnemnd. Medlemmene av nemnda skulle veljast av kommunestyret for tre år. Begge kjønn skulle vere representert, og det burde vere ein lege blant dei. Medlemmene skulle vidare ha særlige 17
Page 1 and 2: Kjelda Nr. 2 - Juni 2009. Årgang 1
Page 3 and 4: Innhald kjelda, nr. 2 - 2009, årga
Page 5 and 6: KULTURMINNEÅRET 2009 fortalde meg
Page 7 and 8: Vassenden Meieri kring 1940. Ekster
Page 9 and 10: BEDEHUS Vigslingsdagen - i det nye
Page 11 and 12: Kva tyder ”Jølster”? Biletet e
Page 13 and 14: Kraftsats til formannskapet i Eivin
Page 15: Dahl viste sin stordom på mange fe
Page 19 and 20: Årdal kommune 150 år Utover i 185
Page 21 and 22: 2. Post-mortem portrett av ukjent m
Page 23 and 24: kjelda, nr. 2 - 2009, årgang 18 5.
Page 25 and 26: kjelda, nr. 2 - 2009, årgang 18 So
Page 27 and 28: Di Blasi dreg på besøk til venen
Page 29 and 30: ønskje seg noko meir disiplin og k
Page 31 and 32: Etter andre verdskrigen hadde ni eu
Page 33 and 34: Sovjetisk stridsvogn på gata i Bud
Page 35 and 36: Vel blåst! Kontaktkonferansen 2009

Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?