Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18
”vistr”, som tyder ”buplass med
mat”, seinare ”føderåd”. ”Viste” er
gardsnamn i Randaberg og på Voss,
begge med gammal busetting, men
bør eigne seg som bygdenamn.
Jølster-namnet kan då vere ei samansetting
av ”Jolmu”, eigeform av
”Jalma” og ”vistr”, altså ”buplass
med mat ved Jalma”. At det var råd å
bu så langt frå sjøen, må ha vore eit
springande punkt då folk busette seg i
innlandet. Namnet blir då både rettleiande
om lokaliseringa og ein slags
reklame. Her var mat nok.
FORKLARING
Formene Jolmstar og Joluister ligg
nær kvarandre i tid, men er tilsynelatande
svært ulike. Ei forklaring kan
vere at begge skrivarane visste noko
om opphavet til namnet, som var
under radikal forenkling. I folkeleg
uttale var uttalen alt blitt ”Jollstr”.
Første skrivar la inn att ”m” til
”Jolmstar”, siste skrivar eit fyldigare
andreledd ”-uister” til ”Jolluister”.
Kanskje har han også skrive ”-vister”,
som på 1500-talet blei mistolka til ”uister”?
Når vi støter på namnet
sidan, er forma stabilt ”Jøllster”, der
”o” har opna seg til ”ø”.
NYTT ELVENAMN
Då ”Jolmuvistr” var brote ned til
12
Eit langhus på 41 meter er den siste månaden avdekka
og undersøkt av tre arkeologar frå Bergen Museum. Dei
arkeologiske registreringane som tidlegare er utført av
Kulturavdelinga i fylkeskommunen viste at bygningen
var i bruk i folkevandringstida (400-570 e.Kr).
Undersøkingane som Bergen Museum har gjort vil gje
utfyllande kunnskap om når bygningen har vore i bruk,
og korleis den vart brukt.
Dei førebelse resultata viser at langhuset var 41 m langt
og 7 m breitt. Arkeologane har også funne spor som
tyder på at det har vore fire dører i huset, to på kvar
langside. Det er også ting som tyder på at huset har vore
delt i fem rom. I tillegg til langhuset er det funne fleire
kokegroper og spor etter dyrking. Det er dyrkingsspor i
form av ardspor og åkerlag. Det yngste åkerlaget er
datert til vikingtida (800-1000), men det er forventa at
dateringane på dei eldste åkerlaga vil bli trekt bak til
eldre bronsealder (rundt 1500 f.Kr). Ei kokegrop er
datert til romartid (0-400 f.Kr).
Den faktiske kunnskapen me sit med i dag, er at dette
området har vore nytta i årtusenet etter Kristus.
”Jollstr”, kunne folk ikkje lenger
høyre at elvenamnet ”Jalma” låg inni
bygdenamnet. Men det var viktig å ha
eit elvenamn som knytte seg til bygdenamnet.
Bygdenamnet var no eit
betre særmerke for elva enn at ho
”jalma”. Dermed kom forma
”Jølstraelva”, som sidan blei forenkla
til ”Jølstra”. Ein parallell til dette er
”Nausta” i Naustdal. Ei elv kan ikkje
”nauste”, og opphavet må vere
”Naustdalselva”, som så har fått ei
kortform.
INNSJØEN
”Jalma” kan ha vore namnet også på
det store vatnet frå starten av. Men
meir sannsynleg er forma ”Jolmu
sær” (sjø). For ordet ”sær” har vore
aktivt i området. Vi veit at
Holsavatnet var ein ”sær”, og vi finn
garden ”Seim” (av Særheimr) ved
Breimsvatnet. Ved Jølstravatnet er
namnet ”Sægrov” ein mogleg rest av
at ein omtalte vatnet som ”sær”. Men
også dette namnet blei det betre å
knyte direkte til bygdenamnet, som
”Jølstravatnet”.
JØLSTER OG JØLST
Etter vanleg språkutvikling, skulle
forma ”Jollstr” ha mista ”-r” etter
gammalnorsk tid. Det skjedde ikkje.
Forklaringa kan vere at ein oppfatta
ordet som eit særnamn og heller skaut
inn ein ”e” for å lette uttalen.
”Joluister” 1367 kan vere eit vitnemål
om det. Kanskje hadde ein ei kjensle
av at ”r” hørte med fordi den var innarbeidd
i ”jølstring” og eigeforma
”jølstra-”. Også dativ levde vidare i
jølstramålet. Dativforma, etter preposisjonen
”på”, skulle teoretisk bli
”Jollste” ut frå ”viste”. Men sidan
forma var tydeleg nok utan ”e”, fall
ein truleg ned på ”Jollst” ganske
raskt, kanskje alt før samantrekkinga
av namnet. Varianten ”Jølst”, som
mange jølstringar likar å bruke, bør
ein då reservere til uttrykket ”på
Jølst”, slik praksis stort sett er.
KONKLUSJON
Med eit visst atterhald for at det er
verbet ”jalma” som ligg i ”Jolmstar”,
og eit større atterhald for å lese
”vistr” ut av forma ”Joluister”, har vi
då ei forklaring på korleis
Jølsternamnet og sekundærnamna er
blitt til. Opphavet ligg i den brakande
elva og i at området kring elv og vatn
gav grunnlag for fast busetting.
”Jolmuvistr” var ”buplassen med mat
ved elva Jalma”.
Langhus på Ålhus i Jølster Av Marit Anita Skrede
Etterarbeidet til utgravinga vil gje mange fleire svar på
når området var brukt og kva aktivitet me kan knyta til
huset og området rundt. Feltleiar Anita Haugen har sagt
seg viljug til å skriva ein artikkel til Kjelda der ho fortel
om resultata frå
utgravinga. Denne artikkelen
vil koma i julenummeret.
Me ser fram
til å få meir og inngåande
kunnskap om dette
spanande området – garden
der Audun
Hugleikson fekk ført opp
borga si på 1200-talet!
Feltleiar Anita Haugen skal
skriva ein artikkel om utgravingane
på Ålhus. Artikkelen
blir presentert i julenummeret
av Kjelda.