Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Kjelda 

Nr. 2 - Juni 2009. Årgang 18 

SOGN OG FJORDANE FYLKESKOMMUNE 

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane 

Fylkesarkivet på Internett: 

www.fylkesarkiv.no

kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18 

Nytt liv i gamle protokollar 

Vi som arbeider med arkiv spør oss 

sjølv ofte: - Kvifor er det slik at store 

mengder med viktig kjeldemateriale 

om Sogn og Fjordane ligg fullstendig 

ubrukt? Det gjeld til dømes dei gamle 

kommunearkiva. Det er kanskje den 

viktigaste kjelda til lokalhistorie frå 

nyare tid. 

Men i staden for å klage på publikum, 

må vi spørje oss sjølve: - kva kan vi 

gjere for å auke bruken av kommunearkiva? 

Korleis kan vi mest mogeleg 

effektivt spreie kunnskap om desse 

verdfulle kjeldene til lokalhistoria om 

bygdene i Sogn og Fjordane? Det er eit 

spørsmål som mange innanfor arkivsektoren 

har stilt seg opp gjennom 

åra. For vi må vel berre innrømme det: 

Generelt blir arkiva svært lite brukt; 

dei ligg der som ”muslingperler som 

skinner for ingens øyne”, for å seie det 

med diktaren. 

Skal kommunen og fylkeskommunen 

sine rike og verdfulle arkiv få ei rolle å 

spele, og bli ein viktig kunnskaps- 

2 

Redaksjon 

kjelde må det etter mitt syn gjerast 

nokre grep. 

Først og fremst må vi blåse støve av 

arkiva og få dei opp i dagsljoset, dvs. 

gjere dei tilgjengelege der folk er og 

ferdast. Og i våre dagar er det (og vil 

bli) Internett. Våre viktige kjeldeseriar 

må publiserast i sin heilskap på 

Internett, gratis og fritt tigjengeleg for 

alle. 

Dernest må det lagast gode verkty for 

søking, framfinning og lesing. Til sist 

må det leggjast til rette for at brukarane 

skal kunne ta tak i stoffet og 

produsere nye tekstar, nytt innhald, 

gjerne kopla mot anna innhald og 

andre tenester på nettet. Vi må lage 

opne løysingar som kan bruke vårt 

innhald. Potensialet for spreiing og 

gjenbruk av innhald er grenselaust. 

Og viss det blir gjort på ein god måte, 

kan desse viktige kjeldene vere døropnar 

for resten av arkiva, dvs skape 

interesse og kunnskap om alt det andre 

Snorre D. Øverbø (red.) Marit Anita Skrede, Sturla Binder, Olaf Knarvik 

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. 

Ei årstinging kostar kr 155,-. Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682. 

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. 

Ansvarleg dette nummer: Marit Anita Skrede. 

Utforming: Sogne-Prent AS. 

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane 

Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. 

Fax. 57 65 61 01 postmottak.sffarkiv@sfj.no 

Fylkesarkivar: 

Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, snorre.d.overbo@sfj.no 

Arkivarar: 

Olaf Knarvik (foto), Fototeknisk avd., 6823 Sandane. Tlf. 57 86 51 24, olaf.knarvik@sfj.no 

Karianne Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf. 57 65 64 06, karianne.schmidt.vindenes@sfj.no 

Sturla Binder (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 20, sturla.binder@sfj.no 

Gerd Vik (stadnamn/digitalisering) 57 65 64 00, gerd.vik@sfj.no 

Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, marit.anita.skrede@sfj.no 

Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, randi.melvar@sfj.no 

Elin Østevik (EuropeanaLocal) tlf. 57 65 64 18, elin.ostevik@sfj.no 

Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf. 57 82 50 17, per.olav.boyum@sfj.no 

Håvard Kastet (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, havard.kastet@sfj.no 

ABM-Sogn og Fjordane: 

Øystein Åsnes, Tlf. 57 65 64 04, oystein.asnes@sfj.no 

Oddvar Natvik, tlf. 57 65 64 05, oddvar.natvik@sfj.no 

Bjarnhild Samland, tlf. 57 65 64 08, bjarnhild.samland@sfj.no 

Nettstad: www.fylkesarkiv.no 

FRAMSIDEBILETE: Frå gravferda til Emma Hove, 1955. Fotograf: Ivar O. Hove. SFFf-1994251.0030. 

interessante og uoppdaga som finst i 

kommune- og fylkesarkiva. Draumen 

måtte jo vere at arkiva om nokre år 

kunne bli gjenstand for omfattande 

forsking og bruk, både hjå lek og 

lærd. 

Ein slik døropnar kan nettopp vere dei 

gamle formannskapsprotokollane frå 

kommunane i Sogn og Fjordane. 

Fylkesarkivet er allereie komen godt i 

gong med i gjere dei tilgjengeleg for 

alle på våre websider. I løpet av 

hausten og neste år vil tenesta blir 

relansert med mange nye spanande 

funksjonar. 

–Følg med på våre websider! 

Snorre D. Øverbø 

Fylkesarkivar 

Personalnytt 

Håvard Kastet 

frå Jostedalen er 

tilsett som arkivar 

for kommunale 

arkiv. Han 

vil ha hovudansvar 

for elektroniske 

arkiv, 

både med rettleiing 

til kommunar og fylkeskommune, 

og i samband med avlevering 

av elektroniske arkiv til depot. 

Heidi Rohde Rafto har fullført 

sitt engasjement ved Fylkesarkivet 

knytt til prosjektet "Mangfaldige 

arkiv". Ho slutta 20. mai.

Innhald 


• Leiar: Nytt liv i gamle protokollar Av Snorre D. Øverbø...................................................................................................................... s. 2 

• Stå på, Gamle Innvik Ullvarefabrikk! Av Hermund Kleppa............................................................................................................. s. 4 

• Gamal meieribygning på Vassenden Av Hermund Kleppa................................................................................................................... s. 6 

• Brekke bedehus Av Hermund Kleppa ........................................................................................................................................................................... s. 8 

• Kva tyder “Jølster”? Av Arne W. Aasland................................................................................................................................................................. s. 11 

• Langhus på Ålhus i Jølster Av Marit Anita Skrede.......................................................................................................................................... s. 12 

• Kraftsats til formannskapet i Eivindvik prestegjeld Av Per Olav Bøyum........................................................................ s. 13 

• Kommunalt edruskapsarbeid i Sogn og Fjordane -Frå forbod og straff til 

råd og hjelp Av Sturla Binder................................................................................................................................................................................................. s. 16 

• Årdal kommune 150 år Av Oddvar Natvik............................................................................................................................................................. s. 19 

• Forgifta lyd Av Karianne Schmidt Vindenes................................................................................................................................................................. s. 19 

• Den siste kvila: Døden som fotografisk objekt Av Elin Østevik................................................................................................. s. 20 

• Sogn og Fjordane sett med nye auge Av Heidi Rohde Rafto............................................................................................................... s. 25 

• Opprøret i Ungarn 1956 og ungarske flyktningar i Noreg Av Karianne Shmidt Vindenes............................... s. 31 

• Irske Potts-poteter i over hundre år Av Hermund Kleppa................................................................................................................... s. 34 

• Vel blåst! Av Marit Anita Skrede............................................................................................................................................................................................ s. 35 

3

kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18 KULTURMINNEÅRET 2009 

Stå på, Gamle 

Innvik Ullvarefabrikk! Av Hermund Kleppa 

Innvik Ullvarefabrikk 1900. 

”Tidenes kulturfest” var overskrifta 

på stykket i førre Kjelda om opninga 

av Kulturminneåret 2009 i Innvik 

Ullvarefabrikk, torsdag 5. mars. Ein 

stad mellom 350 og 400 interesserte 

var tilstades. 

I den ruvande bygningen fylt opp med 

gamalt produksjonsutstyr, utstilte 

gjenstandar og fotografi kom den vel 

hundre år lange historia til fabrikken 

tett innpå. Og det fyldige og samansette 

programmet var med på å 

levandegjera historia. 

Kjeldematerialet til kunnskap om Innvik 

Ullvarefabrikk er rikt og mangslunge: 

Bygningen, interiøret, svære produksjonsmaskinar 

og ulike produkt som har 

kome frå fabrikken, som tøy, ullteppe, 

pledd og meir. Vidare finst arkiv (rekneskapsbøker, 

brev o.a.), fotografi, informasjon 

i trykte kjelder som bøker, blad 

aviser, og sist, men ikkje minst minne- 

4 

stoff; slikt folk hugsar av eiga røynsle 

eller har høyrt frå andre. 

Leverandørane og kundane var mange, 

og heldt til i eit vidt område. Kvart kundeforhold 

er også ein flik av fabrikkhistoria, 

at folk tinga tøy eller noko anna 

frå fabrikken og i mange år gjerne gjorde 

opp med ei råvare, ull. Ein slags bytehandel. 

På tilstellinga gav Wald Skaaden, barnebarn 

til grunnleggjaren, interessante 

glimt frå fabrikkhistoria, frå det han 

hugsar og det han elles veit. Ei veke seinare 

skildra Inge Fænn i Fjordingen eit 

barndomsminne, om ein gong han som 

gutunge fekk vera med i fabrikken og 

sjå alt som rørde seg der. Framfor alt var 

det ristinga i bygningen som brende seg 

fast i minnet. Fænn knytte også nokre 

kommentarar til forteljinga si, om kulturvern 

og om formidling av historie 

gjennom musea i inn- og utland – og 

framfor alt om potensialet i Gamle 

Innvik Ullvarefabrikk som historisk 

attraksjon og turistmagnet. 

Eit lite barndomsminne 

Opninga av kulturminneåret i Gamle 

Innvik Ullvarefabrikk vart ei minnerik 

oppleving. Her har både Vikane [lokal 

nemning for Innvik og Utvik, sørsida av 

tidlegare Innvik kommune] og resten av 

kommunen [Stryn] fått ei storstove som 

må brukast oftare. Rett nok var det golvkaldt, 

men alt det andre varma. 

Det vart snakka mykje om kor bygningen 

rista den gongen det var full drift i bygningen, 

og det vart snakk om korleis folk 

bytte ull mot ”innviketøy”. [Det er] 

Historie for dei fleste etterkvart, men for 

meg er den mykje omtala ristinga eit 

spennande barndomsminne. 

Like etter krigen grodde sanitetsforeningane 

fram kring i bygdene. Dr. Andenæs

KULTURMINNEÅRET 2009 

fortalde meg ein gong at største framsteget 

han opplevde som doktor i Stryn, var 

sanitetsforeningane og sjukerøktlaga som 

greidde å finansiera ei sjukesøster i halv 

stilling. Det hjelpte mykje på arbeidsdagen, 

eller rettare sagt arbeidsdøgnet. 

Markane sanitetsforening var ei av desse 

foreningane. Basaren var hovudinntekta, 

og mor var formann, som det heitte den 

gongen. Hovudgevinsten var eit ullteppe 

frå Innvik Ullvarefabriukk, og det vart 

satsa mange tiøres lodd for å sikre seg litt 

ekstra sengevarme til vinterkulden slo 

inn. 

Prosessen fram til basaren var fylgjande: 

Kvinnene i Markane skulle legge kvar sitt 

kilo med ull i ein papirsekk i Dalesmia. 

Når alle hadde gitt sin skjerv reiste mor til 

Innvik Ullvarefabrikk for å levere ulla og 

hente ullteppe. 

For meg var dette ein tur ut i den store 

verda. Først mjølkebilen frå Markane til 

Faleide med Andreas Bøe ved rattet og 

pipa i munnen. Frå Faleide var det båt til 

Innvik, anten Arve Nesdal eller Martin 

Frøholm. Bestemor var med. Skulle vi til 

Innvik så skulle vi til Innvik. Det var 

slektsbesøk, middag og kaffi og kaker. 

Dagen gjekk og alle hadde tid til å prate. 

Innvik Ullvarefabrikk kring 1950. 

Det er likevel den ristande fabrikken som 

sit i minnet, og heisen som tok ullsekken 

opp gjennom etasjane. Det rista og rista, 

og ein kar tok meg i handa og viste meg 

rundt, 

Ristinga er borte for alltid, men bygningen 

står der. Vi augnar også eit gryande 

teikn til nytt liv. Det er brukt mykje pengar, 

og dersom styresmaktene verkeleg 

meiner noko med kulturminneår og kulturvern 

så må dei ikkje knipe att pengepungen. 

Det er tid for å opne den på vid 

vegg. 

Eg har alltid vore interessert i museum og 

historie. På reiser i utlandet, mellom 

anna i Danmark, har eg vore innom 

mange slike museum. Det som har slege 

meg er at det er liv i utanlandske museum. 

Vi møter historia gjennom nevenyttige 

folk som er i arbeid. 

Norske museum er døde museum, sa ein 

danske museumsbestyrar eg intervjua ein 

gong. Han hadde diverre rett, men i 

Innvik har dei ein eineståande sjanse til å 

snu på dette. 

Ullvarefabrikken er industrihistorie, men 

vi har ein levande i industri i kommunen 

vår [Stryn] som kunne få utstillingsplass i 


desse lokala. Lokal industri i eit hundreårsperspektiv. 

Eg berre slengjer ut ideen. 

Og så må vi evne å sjå samanhengane. 

Vegen er kort til garden Lid og landbrukshistorie. 

Eg vågar ikkje nemne landbruksskule 

for det svevar framleis i eit tomrom. 

Når vi let tankane spinne så ser vi at 

vegen til Utvik er kort, og også den delen 

av Vikane har industrihistorie. 

Vi er stadig på leit etter ”turistmagnetar” 

som skal få folk til å ta ei ekstra natt i dei 

mange overnattingssengene vi har å tilby. 

Det er berre fantasien som set grenser for 

kva som er mogeleg å få til med utgangspunkt 

i Gamle Innvik Ullvarefabrikk og 

det som soknar til, dersom det er vilje til 

å setje inn økonomiske ressursar. 

Opninga av kulturminneåret vart ein festkveld, 

og det er viktig å gå vidare medan 

ein har feststemninga i kroppen. At det 

koldna litt i fotblada mot slutten var ikkje 

nok til å kjøle ned den gode stemninga. 

Det er på sommarstid at bygningen har 

sine store sjanse om styresmaktene verkeleg 

meiner noko med kulturvern, reiselivssatsing 

og distriktsutbygging 

5


Gamal meieribygning på 

Vassenden 

Gamlemeieriet på Vassenden 2009. Her heldt Vassenden meieri til i åra 1897-1957. 

På Vassenden i Jølster står det eit 

lite hus som skil seg ut frå dei 

andre. Det ligg tett attmed vegen på 

den smale stripa mellom E39 og 

Jølstra. Det bur ikkje folk og der er 

heller ikkje noka verksemd. Det 

spesielle med huset er at bygningen 

blei sett opp i 1897, og at dette var 

Vassenden meieri i 60 år. 

2009 

Den gamle meiribygningen er godt 

synleg frå riksvegen enten ein køyrer 

sørover eller nordover. Det eine brystet 

vender mot vegen, det andre mot 

elva Jølstra. Huset ser ut til å vera lite 

brukt. Ein snødag viser ingen spor 

inn til inngangsdørene. To av dørene i 

svala på nordsida er spikra føre. Ein 

kikk inn eit vindauga viser at huset 

blir brukt som lagerplass. 

Kring 1940 

Gamlemeieriet var noko heilt anna 

før i tida, då det kom mjølk inn til 

6 

meieriet og det blei ekspedert smør 

og ost til Førde og endå vidare. Eit 

fotografi frå kring 1940 viser eit hus 

som utvendig er mykje det same som 

i 2009. Den einaste skilnaden er at 

pipa er borte, og at dei to dørene på 

framsida er noko utvida. Derimot er 

det stor skilnad på aktiviteten ved 

huset: Det gamle fotografiet viser 

folk med hestar og meierispann. Ein 

damesykkel står ved døra på langveggen, 

kan henda meierska sin? 

Meieria i Sogn og Fjordane 

Meieriutviklinga i Sogn og Fjordane 

er i hovudtrekk denne: Dei første 

meieria starta opp på slutten av 1800talet 

som små grendemeieri. Fleire 

hadde kort levetid. Etter siste verdskrigen 

byrja utviklinga mot større 

meieri som avløyste fleire småmeieri. 

Denne utviklinga heldt fram til 2002 

då fylket stod att med to meieri, stormeieriet 

til Tine på Byrkjelo og 

gamalostmeieriet i Vik. Frå det fyrste 

Av Hermund Kleppa 

meieriet i Vik i 1874 hadde då fylket 

hatt langt over 100 meieri. 

Vassenden meieri 

Meieriet som stod ferdig på 

Vassenden i 1897, viste seg å vera liv 

laga. Mange og etter måten store gardar 

sikra ei stabil drift. I 1957 vart 

gamlemeieriet avløyst av ein ny og 

større meieribygning. Dette var i drift 

til 1976 då Vassenden meieri gjekk 

med i Firdameieriet (Sunnfjord 

Meieri), og mjølka vart frakta til 

Førde. 

Jubileumsskrift 

Styret i meieriet på Vassenden vedtok 

på eit møte 27. november 1975 å få 

laga eit sogeskrift. Formannen i styret, 

Bjarne Hamar, fekk oppgåva med å 

samla tilfang og å stå føre skrivinga. 

Resultatet blei heftet Vassenden Meieri 

1897-1976 på 32 sider som kom ut i 

1976. I det følgjande tek me med nokre 

spreidde noteringar frå heftet.

Vassenden Meieri kring 1940. Eksteriøret er mykje godt det same som 2009. 

(Foto i Meieribruket i Sogn og Fjordane (1974). 

Stort meieri for si tid 

Meieriet på Vassenden var for si tid 

eit stort og godt utstyrt meieri. Det 

var drive med vasskraft. Meieriet 

hadde langt fleire leverandørar enn 

det som var vanleg ved andre meieri 

på denne tida. Hotelleigar Nikolai 

Nilsen, Vassenden, var ei drivande 

kraft i arbeidet med å byggja meieriet. 

Han hadde gode medspelarar i 

Johs. Kjelsnes og Lars Hammer. 

Skipingsdagen var 2. februar 1897. 

24 interessentar var med på møtet og 

sette namnet sitt under lovene for 

Vassenden Meieri. Nikolai Nilsen 

vart valt til formann i det første styret. 

Han var også kasserar dei to første 

åra. Meieriet stod ferdig og kom i 

drift i oktober 1897. 

Meieristyrar John Kvam og kona i gamlemeieriet i 1952. 

(Foto i Meieribruket i Sogn og Fjordane (1974). 

Litt om byggjearbeidet i møteboka 

Den første møteboka innheld noteringar 

om byggjearbeidet. Til dømes 

står det 11. mars 1897: 

"År 1897 den 11 Mars sammentrådte 

bestyrelsen i Vassenden Meieri og 

overdrog til Ludv. j. Årset og Peder 

Gjesdal at påbegynde mineringsarbeide 

for en godtgjørelse af kr. 1,30 

pr. dag g at disse to leier andre lige 

gode fo samme dagløn. 

Ligeledes besluttedes innkjøpt 2 

stenger mineborstål og 2 "sæt" 

hamre, samt det tiltrængende minerkrudt 

og "streng": Formanden pålagdes 

at tilskrive meieriassistent Ihlen 

om at hans nærværelse ønskes straks 

for at bistå med planlegning og teg- 


ning af meierianlegget. I henhold til 

generalforsamlingens bemyndigelse 

af 27de Februar d.å. underskrives 

kontrakt med Tollef Årseth om tomt 

m.v. Kontrakten er skrevet på stemplet 

papir til 50 øre.” 

Meiersker 

Dei første meieria vart ofte kvinnene 

sitt domene, på same måten som fjøsa 

og matstellet var det på gardane. 

Første meierska på Vassenden meieri 

var Hanns Olsdotter Lien frå Førde. 

Frå februar 1898 fekk ho med seg ei 

"hjelperske", Nikoline E. Gjesdal. 

Fleire av meierskene hadde kort 

tenestetid, andre lenger. Olina D. 

Sandal var meierske i heile 14 år, frå 

1934 til 1948. 

Olina D. Sandal, meierske i Vassenden Meieri 

i åra 1934-1948. (Foto i Meieribruket i Sogn 

og Fjordane (1974). 

Nokre årstal 

1897 Skipingsmøte vart halde 

2. februar 

1897 Meieriet starta opp i oktober 

1928 Norske Meieriers Salgssentral 

(NMS) vart skipa 

1932 Alt smøret vart sendt til NMS 

1938 Jølster hadde 12 småmeieri 

1943 Maskinanlegget vart 

modernisert 

1948 Meieriet fekk godkjent 

pasteuriseringsanlegg 

1957 Nytt meieribygg vart teke i 

bruk 18. oktober 

Prenta kjelder: 

Vassenden Meieri 1897-1976. Hefte, 

32 sider, 1976. 

Sandsmark, Kristian: Meieribruket i 

Sogn og Fjordane, 1974. 

7

kjelda, nr. 2 – 2009, årgang 18 BEDEHUS 

Brekke bedehus 

Bedehuset i Brekke er eitt av fire 

bedehus i Sogn og Fjordane som 

vart bygde på 1970-talet. Huset 

vart vigsla søndag 15. juli 1973. 

Utvendig 

Brekke bedehus står på garden 

Tynning, eit par kilometer frå bygdesenteret. 

Huset har hovudinngang til 

garderobe og toalett i ein fløy bygd ut 

frå sjølve huset. I nordre enden er 

laga til inngang for rullestolbrukarar. 

Møtesalen har fire vindauga på kvar 

side og eitt vindauga med glassmaleri 

i endeveggen mot sør. På framsida 

er det planta prydplanter langs veggen. 

"Vakkert og høveleg" 

Indremisjonsbladet Sognevarden 

hadde i august 1973 eit stykke om 

Brekke bedehus 2008. Huset stod ferdig og vart vigsla 15. juli 1973. 

Foto: H.Kleppa 

8 

vigslehøgtida søndag 15. juli. "Det er 

eit vakkert og høveleg bedehus bygda 

har fått", skreiv signaturen "O.M." 

Tidlegare Brekke kommune hadde 

gjeve fri grunn og elles eit gamalt 

skulehus. Mykje av materialen i skulehuset 

hadde blitt brukt i bedehuset. 

Heile kostnaden kom på 100.000 kroner, 

men i denne summen var ikkje 

rekna med mykje dugnadsarbeid. 

Johs. J. Takle hadde vore formann i 

byggjenemnda, og Georg Hjellum 

hadde vore byggjeleiar. 

Vigslingsdagen - i kyrkja 

Vigslingsdagen byrja med gudsteneste 

i kyrkja som var fullsett med bygdefolk 

og tilreisande. Generalsekretær 

i Indremisjonsselskapet, 

Gustav Ballestad, heldt preika for 

dagen, ut frå bibelorda Matt. 7-16. 


Han understreka sterkt å først ordna 

opp med bjelken i sitt eige auga før 

ein ser etter flisa i auga til bror sin. 

Vigslingsdagen - på sentralskulen 

Etter gudstenesta samlast over 200 

menneske i sentralskulen som gjester 

til lærar Anders Kvamme. Kvamme 

fylte 90 år denne dagen. Han hadde i 

mange år vore ein ivrig talsmann for 

å få reist eit bedehus i Brekke. Det 

vart servert smørbrød og kaffi. 

Mange bar fram helsingar. Ordførar 

Harald Takle takka Kvamme og overleverte 

ein sjekk på 2500 kroner til 

bedehuset frå Gulen kommune. 

Lærar Kvamme takka til slutt for 

gode ord og gåver og sa at han var ein 

lukkeleg mann som hadde mykje å 

takka Gud for.

BEDEHUS 

Vigslingsdagen - i det nye bedehuset 

Klokka 15.00 var bedehuset fullsett 

til vigslehøgtida, leia av Georg 

Hjellum. Han ynskte velkommen og 

las frå Johs. Op. 12,12-25. Han minna 

om dei mange oppgåvene i Guds rike 

og om å vera tru i det kallet ein er 

sett. Deretter las fleire skriftord frå 

Bibelen: Johs. J. Takle, A.J. Kvamme, 

Inga Haugland, Ingebjørg Tveit og 

Malene Engesæter. Soknepresten sa 

så huset vigsla i namnet til Faderen, 

Sonen og Den heilage ande. 

Generalsekretær Ballestad ynskte 

bygda til lukke med bedehuset og 

mana folket til å akta og tru Herrens 

ord. 

Mange bar fram helsingar, somme 

også nyttige gåver til det nye bedehuset. 

Musikklaget i bygda song fleire songar 

og det vart teke opp offer til bedehuset. 

Bruk 

Brekke kristelege ungdomslag eig 

bedehuset og er ansvarleg for drifta 

og aktiviteten. Etter Vestlandske 

indremisjon sine normalreglar for 

bedehus skal huset brukast i ”samhøve 

med Guds ord og sannkjenningi åt 

den evangelisk-lutherske kyrkja.” 

Brekke bedehus har vore mykje i 

bruk sidan huset stod ferdig i 1973. 

Godt illustrerande i så måte er årsmeldinga 

for året 2008: 

”Brekke Bedehus er ein samlingsstad 

for born, unge og eldre ved ulike 

høve. Huset vert brukt til samlingar 

av ymse slag som møter, festar, minnestunder 

ved gravferder, barne- og 

ungdomsarbeid, selskap ved gebursdag, 

barnedåp, konfirmasjon, o.l.” 

Sameleis seier årsplanen for 2009 

noko om aktiviteten på bedehuset: 

Julefest, konfirmantfest, møte ved 

Israelsmisjonen, møte ved Sogn og 

Fjordane indremisjon, påskesamling, 

familiefest, møte ved tilreisande 

Anders Alme og haustmesse. I tillegg 

kjem tysdagskafe og barneforeininga 

Regnbogen annan kvar tysdagskveld 

utanom sommarhalvåret. 


Storsalen 2009. Trefatet Sigurd Nyheim gav til bedehuset i 1989 heng framme attmed vindauga. 

(Foto utlånt av Erna Kjelby) 

Årstalliste 

1973 Huset vigsla 15. juli 

1973 Småsalen utleigd til Brekke 

kommune i påvente av nybygg 

ved Brekke skule. 

1978- 

1997 Huset utleigd til 

kommunal barnehage, 19 år. 

1989 Kjøpt inn høgtalaranlegg 

2004 Kjøpt inn elektronisk piano. 

(Frå før elektronisk orgel.) 

2005 Maleri av kunstnaren Mons 

Breidvik, gåve frå Karin og 

Jon Takle. 

2006 Bygt rullestolinngang 

2007 Rusta opp varmeanlegget 

Trefat på veggen 

På veggen framme i Storesalen heng 

eit dreia trefat. Det er laga av Sigurd 

Nyheim og er ei gåve frå han i 1989. 

Saman med fatet skreiv Nyheim følgjande 

gåvebrev: 

Fyrste gongen eg var inne i bedehuset 

so tykte eg verkeleg det var eit koselig 

hus De hadde fenge. Og eg sat å 

undra meg på at det verkelig gjekk an 

å få til noko slikt i Bygda. Og eg 

skyna at det har vore mykje planlegjing, 

arbeid og kostnad av folket for 

å få til noko slikt. Og eg kan tenkja 

meg De var glade da De hadde fenge 

huset ferdig. 

Då eg stod å brende mønster i dette 

fatet, so kom eg ihug at det var igentleg 

altfor stort i ei vanleg stove. I eit 

forsamlingshus vilde det taka seg 

bedre ut. Då rann tanken i meg øyeblikkelig 

at på bedehuset i Brekke 

vilde det koma meir til sin rett, um det 

var intresert i det. Og eg gjorde meg 

den meining, at dei skulde få det, so 

sant det var intresert. Men so var det 

ein ting. Vilde dei hava det. Det motte 

eg fyrst undersøkja. 

Bilete av kunstnaren Mons Breidvik. 

Bedehuset fekk biletet som gåve. 


9


Frå vigslingsdagen, søndag 15. juli 1973. (Foto utlånt av Erna Kjelby) 

So trefte det so lagleg til at eg fekk 

snakka med ein mann som eg rekna 

med hadde vore ein av dei som hadde 

arbeidt for dette huset. Og eg lagde 

tankane mine fram for honom slik eg 

hadde tenkte det. Han var sverande 

grei og sa med eingong at han syntest 

Frå jubileumsfest 1998. Bedehuset 25 år. 

Johs J. Takle (venstre), formann i byggjenemnda 

1973, og prest Olav Rossabø som 

vigsla huset i 1973. 


10 

dette var svert posetivt og vart 

begeistra for det. Modet vaks liksom i 

meg og då eg høyrde det. 

Og glad vart eg og. Ingen viste då 

korleis dette fatet såg ut som eg 

hadde laga. Um det var noko å hava 

eller ei. Eg var då ein mann på 75 år 

då eg laga dette, so det kunde vel 

ikkje vera so rare greidene å hava 

kanskje. For arbeidet vert då dorlegare 

di eldre ein vert. Eg vil vona at 

De vart so nokolunde fornøgd med 

fatet og arbeidet mitt. De finn vel ein 

stad på veggen De kan henja det. 

Lukke til. 

Oppedal 18 mars 1989 

Sigurd Nyheim (namnetrekk) 

Kjelder: 

Sognevarden. August 1973. 

Informasjon frå Erna Kjelby. 

Rundt år for 

revebjølla 

Det er 20 år sidan Sogn og 

Fjordane fekk fylkesblomen 

sin. Den 6. juni 1989 slutta fylkestinget 

seg samrøystes til eit 

framlegg frå Det Norske 

Hageselskap og professor i 

botanikk, Olav Gjærevoll, om 

at revebjølla skulle vera Sogn 

og Fjordane sin fylkesblom. 

Sogn og Fjordane fekk fylkesblomen 

sin, revebjølla, i 1989. 

At fylket skulle ha sin fylkesblom, 

og at fylkesblomen skulle 

vera revebjølla, er forankra i fylkeskommunen 

sine øvste politiske 

organ. Fylkesutvalet handsama 

saka på møte 19. april 1989. 

Fylkesutvalet rådde til at fylkestinget 

fatta vedtak om å slutta 

seg til eit framlegg som var 

kome frå Det Norske 

Hageselskap og Norsk botanisk 

forening om at revebjølla skulle 

vera Sogn og Fjordane sin fylkesblom. 

Fylkestinget handsama 

saka under sak 1 på fylkestinget 

6. juni 1989 og slutta seg samrøystes 

til framlegget.

Kva tyder ”Jølster”? 

Biletet er teke ca 1900, og syner starten av elva jølstra ved Vassenden i Jølster. 

Både i Ryghs ”Norske gaardnavne” 

(1918) og Eivind Vågslids 

”Stadnamntydingar 2” (1974) finn vi 

tilløp til forklaring av namnet 

”Jølster”. Dei knyter seg til elv og 

vatn. Bygdebokforfattaren Albert 

Joleik har derimot prøvd å forklare 

namnet ut frå ein buskvekst. Denne 

teksten fører vassdragtolkinga 

vidare, men lesaren må ta den som 

eit forsøk for underteikna si rekning. 

PROBLEMET 

Namna ”Jølster”, ”Jølst”, ”Jølstra” og 

”Jølstravatnet” heng språkleg saman. 

Stammen ser ut til å vere ”jølstr” 

sidan ein ikkje snakkar om ”jølstingar”. 

Kva dette ordet kjem frå, må vi 

rekonstruere fordi dei eldste formene, 

frå 1300-talet, ikkje seier nok. 

Utgangspunktet ligg truleg langt over 

1000 år tilbake. Ei vellukka tolking 

bør få alle formene på plass. 

VATN OG ELV 

Dei eldste formene av ”jølstr” gjeld 

bygdenamnet. Elvenamnet finn vi 

stava som ”Jylster elv” og liknande i 

eldre dokument. Det tyder på at folk 

sa ”Jølsterelva” eller ”Jølstraelva”, og 

at ”Jølstra” er ei kortform av dette frå 

dei siste 3-4 hundreåra. Namnet på 

vatnet er utan tvil eit sekundærnamn 

til bygdenamnet. Kva er då utgangspunktet 

for bygdenamnet? Sidan 

vatnet dominerer Jølster, og den vassrike 

elva er strengen mellom bygd og 

sjø, er det svært sannsynleg at namnet 

har med vassdraget å gjere. ”Jølstr” er 

heller ikkje gardsnamn eller grendanamn, 

og må då vere knytt til ein 

fellesnemnar for bygda. Elvar og 

store vatn fekk namn svært tidleg. 

JOLMSTAR 1338 

Frå ei rettsak i Breim 1338 har vi den 

eldste kjende forma av bygdenamnet. 

Saka galdt rettane ”jolmstar verir” 

(jølstringane) hadde til naust og beite 

på Sandane. ”Jolmstar” er eigeform, 

anten feilstava (for ”Jolmstrar”) eller 

eit uttrykk for uttalen blant folk. Då 

blir grunnforma (nominativ) 

”Jolmstr”. Dokumentet er heller ikkje 

eintydig på o-lyden. Men berre o med 

kvist (kort å-lyd) gir oss eit spor. 

”Jolm” kan då vere eit substantiv av 

”å jalma”, som tyder ”gjalle, brake, 


Av Arne W. Aasland 

ljome”. Vi kjenner det frå engelsk 

”jam session”. Verbet peikar mot 

elva, som har mange strie stryk og 

den lange Stakaldefossen; ”støtande 

foss”, som Vågslid har tolka den. 

Jølstra kan då ha hatt namnet 

”Jalma”, ”ho som brakar”. Kanskje 

galdt namnet også Jølstravatnet. 

Nokre forskarar skal ha nemnd ”linn 

susing” som ei sidetyding av å jalma. 

Det passar på vatnet. 

JOLUISTER 1367 

Vi har endå ei gammal form, 

”Joluister”, frå 1367. Den finst i ei 

avskriving frå 1500-talet. Forskarane 

har meint at her ligg ein feil. Forma 

skal vere ”Jolmster”. Men ein skrivar 

frå 1367 har og god kunnskap om 

gammalnorsk, og kan ha skrive noko 

reelt om opphavet til ordet. Vågslid 

ser her ei mogleg forklaring på 

endinga ”-str”, som er eit hovudproblem 

i Jolmstr-namnet. Endinga finst 

i nokre stadnamn, som t.d. Luster og 

Isteren, men er gåtefull. 

JOLMUVISTR? 

”Joluister” set Vågslid på ordet 

11


”vistr”, som tyder ”buplass med 

mat”, seinare ”føderåd”. ”Viste” er 

gardsnamn i Randaberg og på Voss, 

begge med gammal busetting, men 

bør eigne seg som bygdenamn. 

Jølster-namnet kan då vere ei samansetting 

av ”Jolmu”, eigeform av 

”Jalma” og ”vistr”, altså ”buplass 

med mat ved Jalma”. At det var råd å 

bu så langt frå sjøen, må ha vore eit 

springande punkt då folk busette seg i 

innlandet. Namnet blir då både rettleiande 

om lokaliseringa og ein slags 

reklame. Her var mat nok. 

FORKLARING 

Formene Jolmstar og Joluister ligg 

nær kvarandre i tid, men er tilsynelatande 

svært ulike. Ei forklaring kan 

vere at begge skrivarane visste noko 

om opphavet til namnet, som var 

under radikal forenkling. I folkeleg 

uttale var uttalen alt blitt ”Jollstr”. 

Første skrivar la inn att ”m” til 

”Jolmstar”, siste skrivar eit fyldigare 

andreledd ”-uister” til ”Jolluister”. 

Kanskje har han også skrive ”-vister”, 

som på 1500-talet blei mistolka til ”uister”? 

Når vi støter på namnet 

sidan, er forma stabilt ”Jøllster”, der 

”o” har opna seg til ”ø”. 

NYTT ELVENAMN 

Då ”Jolmuvistr” var brote ned til 

12 

Eit langhus på 41 meter er den siste månaden avdekka 

og undersøkt av tre arkeologar frå Bergen Museum. Dei 

arkeologiske registreringane som tidlegare er utført av 

Kulturavdelinga i fylkeskommunen viste at bygningen 

var i bruk i folkevandringstida (400-570 e.Kr). 

Undersøkingane som Bergen Museum har gjort vil gje 

utfyllande kunnskap om når bygningen har vore i bruk, 

og korleis den vart brukt. 

Dei førebelse resultata viser at langhuset var 41 m langt 

og 7 m breitt. Arkeologane har også funne spor som 

tyder på at det har vore fire dører i huset, to på kvar 

langside. Det er også ting som tyder på at huset har vore 

delt i fem rom. I tillegg til langhuset er det funne fleire 

kokegroper og spor etter dyrking. Det er dyrkingsspor i 

form av ardspor og åkerlag. Det yngste åkerlaget er 

datert til vikingtida (800-1000), men det er forventa at 

dateringane på dei eldste åkerlaga vil bli trekt bak til 

eldre bronsealder (rundt 1500 f.Kr). Ei kokegrop er 

datert til romartid (0-400 f.Kr). 

Den faktiske kunnskapen me sit med i dag, er at dette 

området har vore nytta i årtusenet etter Kristus. 

”Jollstr”, kunne folk ikkje lenger 

høyre at elvenamnet ”Jalma” låg inni 

bygdenamnet. Men det var viktig å ha 

eit elvenamn som knytte seg til bygdenamnet. 

Bygdenamnet var no eit 

betre særmerke for elva enn at ho 

”jalma”. Dermed kom forma 

”Jølstraelva”, som sidan blei forenkla 

til ”Jølstra”. Ein parallell til dette er 

”Nausta” i Naustdal. Ei elv kan ikkje 

”nauste”, og opphavet må vere 

”Naustdalselva”, som så har fått ei 

kortform. 

INNSJØEN 

”Jalma” kan ha vore namnet også på 

det store vatnet frå starten av. Men 

meir sannsynleg er forma ”Jolmu 

sær” (sjø). For ordet ”sær” har vore 

aktivt i området. Vi veit at 

Holsavatnet var ein ”sær”, og vi finn 

garden ”Seim” (av Særheimr) ved 

Breimsvatnet. Ved Jølstravatnet er 

namnet ”Sægrov” ein mogleg rest av 

at ein omtalte vatnet som ”sær”. Men 

også dette namnet blei det betre å 

knyte direkte til bygdenamnet, som 

”Jølstravatnet”. 

JØLSTER OG JØLST 

Etter vanleg språkutvikling, skulle 

forma ”Jollstr” ha mista ”-r” etter 

gammalnorsk tid. Det skjedde ikkje. 

Forklaringa kan vere at ein oppfatta 

ordet som eit særnamn og heller skaut 

inn ein ”e” for å lette uttalen. 

”Joluister” 1367 kan vere eit vitnemål 

om det. Kanskje hadde ein ei kjensle 

av at ”r” hørte med fordi den var innarbeidd 

i ”jølstring” og eigeforma 

”jølstra-”. Også dativ levde vidare i 

jølstramålet. Dativforma, etter preposisjonen 

”på”, skulle teoretisk bli 

”Jollste” ut frå ”viste”. Men sidan 

forma var tydeleg nok utan ”e”, fall 

ein truleg ned på ”Jollst” ganske 

raskt, kanskje alt før samantrekkinga 

av namnet. Varianten ”Jølst”, som 

mange jølstringar likar å bruke, bør 

ein då reservere til uttrykket ”på 

Jølst”, slik praksis stort sett er. 

KONKLUSJON 

Med eit visst atterhald for at det er 

verbet ”jalma” som ligg i ”Jolmstar”, 

og eit større atterhald for å lese 

”vistr” ut av forma ”Joluister”, har vi 

då ei forklaring på korleis 

Jølsternamnet og sekundærnamna er 

blitt til. Opphavet ligg i den brakande 

elva og i at området kring elv og vatn 

gav grunnlag for fast busetting. 

”Jolmuvistr” var ”buplassen med mat 

ved elva Jalma”. 

Langhus på Ålhus i Jølster Av Marit Anita Skrede 

Etterarbeidet til utgravinga vil gje mange fleire svar på 

når området var brukt og kva aktivitet me kan knyta til 

huset og området rundt. Feltleiar Anita Haugen har sagt 

seg viljug til å skriva ein artikkel til Kjelda der ho fortel 

om resultata frå 

utgravinga. Denne artikkelen 

vil koma i julenummeret. 

Me ser fram 

til å få meir og inngåande 

kunnskap om dette 

spanande området – garden 

der Audun 

Hugleikson fekk ført opp 

borga si på 1200-talet! 

Feltleiar Anita Haugen skal 

skriva ein artikkel om utgravingane 

på Ålhus. Artikkelen 

blir presentert i julenummeret 

av Kjelda.

Kraftsats til formannskapet i 

Eivindvik prestegjeld 

Biletet viser Herresalen i Eivindvik til venstre for kyrkja. Huset vart bygt i 1819, og var prost Dahl sin bustad. 

(Fotograf: ukjend. SFFf-95155.0004) 

Formannskapslovene frå 1837 var 

ikkje krystallklårt utforma med 

omsyn til kor langt kommunane sitt 

kompetanseområde skulle strekkje 

seg. Det førte fleire gonger til konfliktar 

mellom dei nye styringsapparata 

og høgare autoritetar. 

Formannskapet i Eivindvik hamna 

allereie i 1838 i ein heftig krangel 

med amtmannen om grensene for 

myndigheitsfeltet deira. 

Eivindvik prestegjeld omfatta omlag 

det som i dag er kommunane Gulen 

og Solund. Det blei i 1837 utgangspunkt 

for eit eige formannskapsdistrikt 

(kommune) med «Eivindvigens 

anden skaber», prost Niels Griis 

Alstrup Dahl, som fyrste ordførar. 

Dahl kom til Eivindvik i 1804, og 

fram til han døydde i 1853 la han for 

dagen eit samfunnsengasjement utanom 

det vanlege. 

Det er for arbeidet innan jordbruk og 

folkeopplysing Dahl i ettertid har 

hausta størst anerkjenning, men han 

førte òg ein strid kamp mot alkohol, 

sedløyse og fattigdom. I Eivindvik 

fekk han skipa eit fattigstell som var 

mønstergyldig. Alle som ikkje kunne 

ta vare på seg sjølv, fekk eit anstendig 

tilbod om hjelp. Blant anna skal legdlemmene 

ha fått utdelt tobakk, og det 

var visst heller ikkje det minst «nødtørftige» 

dei fekk. 

Men offentleg forsorg kosta, og fattighjelp 

var ein av dei store kommunale 

utgiftspostane. Alle tiltak som 

kunne avgrensa dette kostnadssluket 

var såleis av det gode. Dahl såg særleg 

på alkohol som eit samfunnsnedbrytande 

element som førte mange ut 

i fattigdom og elende. Av eiga lomme 

kjøpte han opp tre gjestgjevarstader, 

for slik å sikre seg at det ikkje vart 

servert brennevin der. 

Rusdrykken førte ikkje berre til at 


Av Per Olav Bøyum 

bønder drakk seg frå gard og grunn, i 

fylgje Dahl var det òg ei kopling 

mellom brennevin og sedløyse: 

Med Nattesværmeriet vedblir det, 

trods alle Forsikringer, omtrent som 

før der hvor en har Brændevin i tilstrækkelige 

Mængder, andre Steder 

der dette er i Avtagende, minker 

ogsaa Nattesværmeiet som en naturlig 

Følge af det. 

Dahl formidla her synspunkt som går 

att i mange visitasmeldingar frå 

1800-talet. Brennevin blei sett på som 

årsak til nattefrieri og uekte fødslar, 

og særleg ille skal det ha vore i delar 

av Sogn. 

Nattefrieri og horelivnad 

Det er ikkje overraskande at kampen 

mot alkohol og lauslivnad blei ført 

inn i det nyskipa formannskapet for 

Eivindvik, der Dahl sat som ordførar 

dei fyrste 12 åra. Saka som fekk amt- 

13


mannen til å ta fram fjørpenn og papir 

blei handsama av dei folkevalde i 

1838. Formennene retta innleiingsvis 

søkeljoset mot det usedelege nattefrieriet: 

[...]den Orden der paaligger enhver 

Husfader i sit Huus at overholde og 

iagttage med Hensyn til at forekomme 

Ungdommers usædelige og letfærdige 

Omgang og Forhold, bekjendt i Sogn 

under Navn av Nattesværmen, at 

være af yderste Vigtighed, da 

Ungdom af begge Kjøn forsøge paa 

af Husbonderne at tiltvinge sig 

Rettighed til hver Helligdags Aften og 

oftere at søge Omgang med hinanden. 

Denne fordærvelige Uorden har 

hidtil ikke været gængs her i 

Præstegjeldet. 

Nattefrieri – skikken at gutar besøkte 

jenter om natta – hadde lange røter, 

og skal ha vore særleg utbreidd i 

Indre Sogn. Slike usømelege vitjingar 

var visstnok sjeldsynte i Eivindvik, 

men det hadde blitt observert på eit 

par gardar i Brekke sokn: 

[...]denne Uorden har insmøget sig 

og endog draget til Følge ei mindre 

end 7 a 8 personer f.a. bleve venerisk 

smittede, og foranledigede Communen 

ei Liden Omkostning ved at Læge 

maatte tilhentes, og alle disse personer 

gientagne Gange maatte transporteres 

til Bergen og Sygehuset i 

Sogndahl. 

Syndarane kom visstnok frå andre 

prestegjeld, nokre av dei også frå 

Bergen. Dahl og medhjelparen hans 

greip då inn og bad bøndene på dei to 

gardane om å vise vekk dei aktuelle 

personane. Men eit par av dei – ei 

jente og ein gut – hadde etter kuropphald 

kome attende til Brekke og drive 

hor, høvesvis med ein gift husmann 

og ei enke. Resultatet var to uekte 

born. Nok ein gong vart det servert 

pauli ord om å vise dei vekk, men 

denne gongen til ingen nytte. 

Formennene oppmoda difor presten 

om å gå til sorenskrivaren og be han – 

utanom justisprotokollen – å ta opp 

forholdet med dei to bøndene det 

galdt. Viss dei framleis var steile og 

let sedløysa breie om seg på gardsbruka 

sine, vart neste stig at «et 

14 

Forhør til Politiretsags Anlæg maatte 

institueres». Korkje bonde eller tenestemann 

slapp unna: [...]«den første 

for at have sadt sig udover de af 

Sognepresten og ham givne 

Advarsler, og den anden for et beviselig 

førte usædelige Levnet.» 

Formennene meinte såleis at tvang 

mot både dei to tenestefolka og husfedrane 

deira var på sin plass for å 

hindre umoralske tilstandar i soknet. 

Når innstendige formaningar ikkje 

nådde fram, var det naudsynt å kople 

inn rettsstellet. 

Kamp mot «ubetimelige» ekteskap 

Ei anna sak som vekte harme hjå amtmannen 

var formannskapet sin freistnad 

på å hindre giftarmål mellom folk 

som hadde spinkle utsikter til å livberge 

seg sjølv. Småkårsfolk med 

store barneflokkar blei sett på som ei 

tung bør for fattigstellet. År om anna 

kunne talet på born i Gulen som vart 

sette bort på legd kome opp i 30-40. 

Dahl opplyste at det i lengre tid hadde 

vore [...]”forsøgt at sætte Grænser for 

ubetimelige Ægteskabs forbindelser 

og den byrde Fattigvæsenet derved 

paaføres». På den måten hadde fattigstellet 

blitt spart for store utgifter. 

Men Dahl var no komen til eit punkt 

der han ikkje lenger tykte seg å ha 

mynde til å vedlikehalde ordninga. 

Han meinte difor at formennene og 

representantane skulle skipe til eit 

system der forlovarane tok på seg 

ansvar for «Bidrag til de Børns 

Forsørgelse hvis Ægteskab de have 

fremmet ved at være Forlovere». 

Formennene stetta forslaget til ordføraren. 

Å stille opp som forlovar skulle 

såleis innebere ei plikt til å ta på 

seg dei utgifter som ekteskapet eventuelt 

ville påføre fattigkassa. Om 

naudsynt skulle det vere mogleg for 

fattigkommisjonen å stemne forlovarar 

til forlikskommisjonen. Men formennene 

la til at forslaget fyrst måtte 

godkjennast av representantane, og at 

det dessutan måtte bli funnen ein lovheimel 

til forslaget. 

Amtmannen reagerer 

Formannskapslovene slo fast at amtmennene 

skulle godkjenne vedtak i 

dei nye folkevalde organa. Enkelte 

økonomiske avgjerder trong dessutan 

å bli approbert av regjeringa. 

Halvannan månad etter dei to vedtaka 

i Eivindvik formannskap kom det 

tilbakemelding frå amtmann Kastrup 

i Nordre Bergenhus. Det var uvanleg 

krast: 

Amtet vil ikke her omtale det 

Latterlige i at ville bringe Sædelighed 

og Orden tilveie ved at nægte 

Personer som have begaaet 

Leiermaal, at tage Tjeneste hvor de 

vil og kan erholde den – Man vil ikke 

omtale det Fordærvelige det prohebitiesystem, 

som gaaer igjennom 

Formandskabets Forhandlinger og 

Beslutninger, ligesom dette altid har 

været Ordførerens System, men man 

vil her Herigjennom paa det kraftigste 

protestere mod at Formandskabet 

tillader sig at agere Lovgiver, at tilsidesætte 

den giældende Lovs 

Forskrifter i den forfængelige 

Indbildning, at det spiller en sand 

Reformators Rolle, og idet Man 

Herigjennom opfordrer Formandskabet 

til at giøre sig Rede for, hvad 

dets Function egentlig er, for i fremtiden 

at undgaa at giøre Skridt, som 

det omhandlede, der maaske end og 

kunde qvalifisere sig til Paatale, tilkjendegive 

Man tillige, at Amtet af al 

Magt vil modarbeide Beslutningers 

Udførelse af saadan Beskaffenhed, 

som overnævnte, som strider mot Lov 

og Ret. 

Amtmannen reagerte særleg på saka 

om sedløyse i Brekke. Det et tydeleg 

at han oppfatta vedtaket slik at formannskapet 

hadde tvunge seg til ei 

lovgivarrolle. Opplagt er det òg at han 

sette inn eit særleg stikk mot ordføraren. 

Formelt var det sjølvsagt formannskapet 

som stod for vedtaket, 

men arkitekten bak mange av sakene 

formannskapet i Eivindvik handsama, 

var naturleg nok prost Dahl. 

Dahl var ein myndig mann som kriga 

heilhjarta for dei sakene han brann 

for. Til dømes kom han fleire gonger 

i konflikt med lensmenn og gjestgjevarar 

i kampen for å stanse sal av 

brennevin. I 1833 fekk han dessutan 

refs av amtmann Kastrup fordi han let 

bygdevektaren sende ein fattigmann 

attende til Bergen. Personen hadde

Dahl viste sin stordom på mange felt. 

Særleg innan jordskifte var han ein framsynt 

person. Formidabel var òg innsatsen 

for folkeopplysing, skule- og fattigstell. Det 

er iaugefallande kor store personlege offer 

han la ned som samfunnsbyggjar. Av eiga 

lomme betalte han til dømes for vegbygging, 

kjøpte skulehus, spanderte utdanning 

på lærarar og tok til seg fattigborn til oppfostring. 

Dette biletet av Dahl hang i kommunestyresalen 

i Eivindvik. Lenge trudde 

ein det var av prosten, men det har seinare 

kome fram at det er av Niels Nielsen Dahl, 

sokneprest i Eid og stortingsmann frå 

Søndre Trondhjems Amt. (Fotograf: ukjend) 

etla seg Trondheim og passet var i 

orden, men Dahl mistenkte at han 

ville tigge på vegen gjennom 

Eivindvik, og det fann ikkje prosten 

seg i. 

Det er fleire slike eksempel på at 

Dahl tukta og straffa folk, og kanskje 

til og med tøya lovverket meir enn 

kva godt var. Kastrup støtte nok Dahl 

sin paternalisme, men i synet på formannskapslovene 

stod dei på kvar sin 

kant. Medan Dahl var ein overtydd 

tilhengjar av lovene, uttrykte amtmannen 

seg kritisk til kommunalt 

sjølvstyre. Som mange andre embetsmenn 

var Kastrup bekymra for om 

ålmugen var tilstrekkeleg opplyst og 

mogen for det ansvaret formannskapslovene 

innebar. 

I Eivindvik var det rett nok ikkje 

berre uvitande bønder som var problemet. 

Det er tydeleg at amtmannen 

like mykje såg seg lei på det «prohebitiesystem» 

som den eigenrådige 

ordføraren hadde utvikla. 

Formannskapet svarer på kritikken 

Formennene viste til paragraf 21 i 

formannskapslova då dei tok opp 

saka om sedløyse i Brekke sokn. 

Den presiserte ansvars- og kompetansefeltet 

til formannskapet slik: 

at vaage over Kommunens eller 

dens enkeltes Afdelingers Rettigheder 

og paase sammes Anliggenders 

ordentlige og sparsommelige 

Forvaltning, saavelsom i 

enhver anden Henseende at varetage 

Kommunens Gavn og Bedste. 

Paragrafen inneheldt òg andre oppgåver 

og plikter, men det var passusen 

ovanfor som krita opp grensene 

for det kommunale sjølvstendet. 

Så kva var eigentleg funksjonen til 

formannskapa? Historikarane 

Edgar Hovland og Sverre Steen 

understrekar båe at verkeområdet 

var temmeleg vagt definert. 

Tradisjonelt har kommunane sin 

kompetanse blitt negativt avgrensa. 

Dei kunne treffe vedtak så lenge 

desse ikkje utrykkeleg var i strid 

med lovverket. Konsekvensen blei 

at lova måtte bli tolka, og i praksis 

gå seg til gjennom approbasjonssystem 

og prøving av saker til regjeringa. 

Formannskapet i Eivindvik kan 

såleis ikkje skuldast for å ha drive 

rå sjølvtekt; ved å vise til paragraf 

21 i formannskapslova hadde dei 

funne ein heimel for vedtaka sine, 

men amtmannen var altså ikkje 

samd i denne tolkinga 

Formennene hevda difor at dei var 

blitt misforstått av amtmannen. Dei 

understreka at saka om sedløyse i 

Brekke ikkje innebar eit generelt 

forbod mod leiermål, men at det 

galdt personar som nyleg hadde 

blitt smitta av kjønnssjukdommar. 

Når det galdt saka om å hindre 

ekteskap som kunne føre til ei 

belastning for fattigstellet, peikte 

formannskapet på at heller ikkje 

dette var eit lovpålegg, men fullt ut 

ei frivillig ordning. 

Avslutningsvis kom formannskapet 

med formuleringar som tyder på at 

dei likevel tok sjølvkritikk for dei 


to sakene amtmannen hadde nekta å 

godkjenne: 

Til slutning bemerkes, at Amtet kan 

være forvisset om, at skulle end 

Evindvigs Formandskab nære 

Anskuelser, og i sin Tid fatte 

Beslutning, som Amtet for sit 

Vedkommende ikke deler, er det dog 

Formandskabets kjæreste Ønske, 

samt ufravigelige Pligt med at modtage 

og benytte Amtet, som indsigtsfull 

og rettskaffen Mands Raad og 

Veiledning, i fuld Erkjendelse af hvormeget 

der kan mangle i, at 

Formandskabet ikke kan formaa fuldelig 

at sætte sig ind i en saa aldeles 

uvandt og ny Indretning, samt alle 

dens former. 

Den fyrste tida etter at formannskapslovene 

blei sanksjonerte var ein 

læringsperiode for både lokalt folkevalde 

og amtmenn. Slik måtte det 

nesten bli, ettersom fleire av paragrafane 

var vage og difor trong å bli 

tolka. I Eivindvik blei truleg konflikten 

mellom formannskapet og amtmannen 

ytterlegare tilspissa ved at 

ordføraren var ein stridshuga person, 

glad i tukt og tvang, både mot stein og 

stril. 

Kjelder: 

Gulen kommune. Formannskapet. 

Møtebok 1837-1885 

Gulen kommune. Formannskapet. 

Korrespondanse/saksdokument 

Litteratur 

Hovland, Edgar: Grotid og glanstid. S. 30- 

153. I: Folkestyre i by og bygd: norske kommuner 

gjennom 150 år. Oslo: 

Universitetsforlaget, 1987 

Kleiva, Ivar: Niels Griis Alstrup Dahl. S. 

10-28. I: Tidsskrift utgjeve av Historielaget 

for Sogn, nr 17 (1955) 

Kleiva, Ivar: Niels Griis Alstrup Dahl: II. S. 

76-90. I: Tidsskrift utgjeve av Historielaget 

for Sogn, nr 18 (1956) 

Randal, Aud: Eivindvigens anden skaber: 

Niels Griis Alstrup Dahl (1778-1852). 

Hovudoppgåve i historie - Universitetet i 

Bergen, 1995 

Seip, Hans: Sogn og Fjordane: eit tilskot til 

kommunalsoga. Leikanger: Sogn og 

Fjordane fylkeskommune, 1958 

Steen, Sverre: Lokalt selvstyre i Norges 

bygder: første fase. Oslo: Cappelen, 1968 

15


Kommunalt edruskapsarbeid i Sogn og Fjordane 

-Frå forbod og straff til råd og hjelp 

Eit overordna mål for alkoholpolitikken 

i Noreg var å hindre at folk misbrukte 

alkohol, men historia syner at 

det har vore ulike syn på korleis ein 

skulle gå fram for å oppnå målet. To 

verkemiddel synast å vere sentrale: Å 

hindre tilgang til alkohol, og tvinge 

misbrukaren til å avstå frå alkohol. 

Når dei kommunale edruskapsnemndene 

vart sett ned gjennom edruskapslova 

av 1932, var det på mange 

måtar resultat av erfaringar med 

bruk av desse verkemidla i kampen 

mot alkoholmisbruket. 

Under fattiglovas regime. 

”Lov om fattigvæsenet i Kjøbstæderne” 

i 1845 gjorde det mogleg å setje personar 

på tvangsarbeid i tukthus grunna 

”ørkesløshed” (dagdriveri) og drukkenskap. 

Kort tid etter vart ”Tvangen” i 

Bergen ein berykta tvangsarbeidsanstalt. 

I eit fleirtal av sakene er drukkenskap 

nemnt som ei av årsakene til innsetjing, 

og drukkenskap vart igjen knytt 

opp mot mistanke om kriminell handling 

ved at dei ”af den Grund ikke kunne 

lovlig ernære sig”. 

I 1865 inngjekk leiinga ved anstalten ein 

avtale med Nordre Bergenhus amt om å 

ta imot tvangslemar frå kommunane, 

men mottaket var ikkje særleg omfattande. 

Det er gjort ein studie av personar 

med ”karriere” som innsett i tvangsarbeids- 

og straffanstaltar i Bergen ca 

1850-75. Den syner at det mellom 15. 

august 1865 og 22. juni 1867 fann stad 

til saman 327 innsetjingar, men frå Sogn 

og Fjordane var det blant desse berre ein 

frå kvart av fogderia. Tvangsarbeid var 

altså inga løysing kommunane tydde til 

i nokon særleg grad, men det var sikkert 

greitt å ha som siste utveg. Av dei innsette 

som hadde heimstad i Sogn og 

Fjordane i heile den perioden som studien 

tek for seg, var dei fleste rekruttert 

frå Sogn (Ulvund 2003). 

I den kommunale møteboka frå 

Leikanger i 1872 finn ein eit sjeldant 

døme på korleis ein kommune kunne ty 

til tvangsarbeid som løysing. I saka 

kjem det fram at Erik Eriksen Henjum 

(fødd 1855) hadde vore innsett på 

Bergens tvangsarbeids anstalt i tre 

månadar. Innsetjinga vert grunngjeve 

16 

med at han er ”hengiven til Ørkesløshed 

og ikke lovlig kan ernære sig”. Faren, 

Erik Johannesen Henjum, måtte betale 

kostnadane kommunen hadde til transport. 

Det gjekk nok ikkje så bra med 

sonen. I 1875 er han registrert som tukthusfange 

i folketeljinga for Bergen. 

Lausgjengarlova 

Medan fattiglova av 1845 skulle hindre 

drukkenskap utelukkande ved hjelp av 

straff og refs, la lausgjengarlova i 1900 

meir vekt på behandling. Vel å merkje 

var det ikkje snakk om behandling slik 

vi tenkjer oss i dag, men stort sett hardt 

arbeid og fråhald frå alkohol. Vidare bar 

behandlinga preg av tvang, og vart primært 

ei straffelov. Men lova var viktig 

fordi behandlingstanken vart etablert. 

”Alkoholnemnd” etter mønster 

frå Sverige 

Resultata av behandlinga var sørgjelege, 

og dei fleste vart domfelt kort tid etter 

opphaldet på kur- eller tvangsarbeidsanstalt. 

Situasjonen kravde alternative tiltak 

overfor alkoholmisbrukarane, og 

blikket vart retta mot Sverige. Der 

hadde det over lengre tid vore ein diskusjon 

om korleis problemet med misbruk 

kunne løysast. Merksemda vart retta 

mot førebyggjande tiltak. Stort sett ville 

det seie avgrensing av omsetjinga av 

alkoholhaldig drykk, men kunne misbruksproblemet 

løysast utan totalfor- 

Av Sturla Binder 

Teikning av manufakturhuset i Bergen frå 1765. Det vart brukt som tvangsarbeidsanstalt 

kort tid etter fattiglova kom i 1845. Den vart først lagt ned i 1912. Illustrasjon henta frå 

wikipedia 

bod? Ei førebyggjande ”alkoholnemnd” 

vart føreslått. Ho skulle trå støttande til 

overfor misbrukarane og familiane 

deira, både økonomisk og sosialt. Berre 

i siste instans skulle ein bruke tvangsinternering. 

I Noreg vart det i 1910 sett ned ein statleg 

alkoholkommisjon. Eit sentralt medlem 

her var Johan Scharffenberg. Han 

vidareførte den svenske modellen med 

lokale nemnder til norske forhold. Kvar 

kommune skulle opprette eit eige organ 

som skulle ha ansvar for offentlege tiltak 

mot alkoholbruken. Lensmannen 

skulle vere formann i nemnda. Dessutan 

skulle nemnda ha ein lege eller andre 

medhjelparar for å undersøke drikkfeldige 

og gje råd og støtte til pårørande. 

Det var opp til nemnda å avgjere om ein 

person var drikkfeldig, og eventuelt 

bestemme åtgjerder. Tiltak som nemnda 

kunne setje iverk kunne vere alt i frå å 

nekte vedkommande å kjøpe alkohol til 

å sjå til at misbrukaren vart lagt inn på 

kurstad, psykiatrisk klinikk eller tvangsarbeidshus. 

Forslaget til Scharffenberg 

liknar mykje dei edruskapsnemndene 

som sidan vart etablert. 

Kommisjonen romma ulike syn på kor 

langt ein skulle gå når det gjaldt kontroll. 

Schaffenberg var den ivrigaste 

pådrivaren for eit totalt forbod mot alkohol.

Forbodstida 

Forbodet mot brennevin og heitvin som 

varte frå 1919-1926, hadde stor innverknad 

på etableringa av edruskapslova i 

1932. 

Sjølv om folkeavstemminga i 1919 gav 

ein klar siger for forbod, utvikla det seg 

til ein fiasko. Forbodet var meint å få 

bukt med drukkenskapen, men fekk 

berre liten verknad. Årsaka var mellom 

anna manglande respekt for fleirtalet sin 

vilje både frå myndigheiter og meinigmann. 

Dette synast ikkje så rart når 

sjølv statsminister Otto B. Halvorsen frå 

Høgre uttalte at han såg på avstemninga 

som eit folkebedrag. 

Sjølv i eit sterkt fråhaldsfylke som Sogn 

og Fjordane kan vi sjå utslag av denne 

manglande respekten. I alle høve om vi 

skal tru medisinalberetningane frå 

legane i dei forskjellige legedistrikta. 

Det vi må ta omsyn til når vi les denne 

type skildringar, er at motstandarane av 

forbodet nok ville trekkje fram til dømes 

smugling og heimebrenning som naturlege 

utslag av forbodet. Motsett ville 

fråhaldsfolket forklare lovbrota med 

passiv haldning frå myndigheitene til 

denne type kriminalitet. 

For åra 1919 og 1921 finn vi følgjande 

omtaler av edruskapen: 

Leikanger 1919: "Edrueligheten synes 

ikke å være så god som tidligere. Der 

brygges maltøl, rosinvin og moseøl, og 

Johan Scharffenberg (født 23. november 

1869, død 1. februar 1965) var ein norsk 

psykiater. Han var dessutan kriminolog, 

samfunnsforskar og forfattar, samt medlem 

av Alkoholkommisjonen og aktiv i fråhaldsrørsla 

anleggsarbeidere, som kommer hjem, 

skal også ha med seg sterkere saker". 

1921: "Edrueligheten er ikke så god 

som før. Møreøl, heimabrent og 'pip pip', 

en vare, som tillaves av rosiner og gjær 

- nytes av ungdom til overmål". 

Vik 1919: "Edruelighetstilstanden er 

langt i fra god tross forbudet, og den 

almindelige mening er, at der aldrig har 

været så megen fyll som nu, og de dårlige 

varer vino blanco og tinto, som nytes 

er årsak i at lægen ofte søges, hvor 

årsaken er 'tømmermenn' som varer i 

dagevis. Nærsagt hver båt kommer med 

kasser av disse viner". 

1921: "Den gamle ølbrygning har tatt 

sig betydelig op, men 'heimebrenning' 

forekommer likevel. Tallet av avholdsfolk 

minker jevnt, snart er de kun en 

saga blot, hvis forbudet vedvarer". 

Kyrkjebø: "Drikkfeldigheten og usedeligheten 

er ringe". 

Naustdal 1919: ”Bruken av hjemmebrygget 

øl er øket efter forbudsbestemmelsene. 

Der lages også et produkt av 

sukkervann og gjær, som kan virke ganske 

kraftig berusende. De fleste drikker 

hele suppen, når den er ferdiggjæret, 

men nogle forsøker sig på destillasjonskunsten 

med større eller mindre held. 

Jeg har latt undersøke destillatet, som 

viste sig å holde 55 pct". 

Førde 1921: "Av alkoholholdig drikke 

nytes hjemmebrygget øl, der kan være 

meget sterk, og gjæret 'sukkervatn'. 

Drikkfeldighet er skjelden". 

Bremanger 1921: "...alkohol betraktes 

som universalmiddel" 

Vågsøy 1921: "Edrueligheten og sedeligheten 

er bra, men det er her som 

andre steder: moralen og ansvarsfølelsen 

er slappet efter krigen og høikonjukturen". 

Ytre Nordfjord 1919: "Noget større 

misbruk av drikkevarer er der ikke, men 

det ser ut som vindrikkingen tiltar". 

Innvik 1919: "Forbudet har brakt frem 

igjen det gode hjemmebryggete øl, som 

der fremstilles ikke litet av". 

1921: "Der drikkes mye hjemmebrygget 

øl, navnlig i Opstryn og Hornindal, 

dessuten har man under forbudet slått 

sig på sprit, som før var litet kjent". 

Gloppen 1921: "Edrueligheten er god, 

men skal ikke ha bedret sig de siste år". 


Elles sto det visstnok bra til med "edruligheten" 

både i Lærdal (1921: 

”Sedelighets- og edruelighetsforholdene 

er gjennomgående upåklagelige), Lavik 

(1919: "litt hjemmebrygging, men ingen 

brenning"), Fjaler (1919: "hjemmebrenning 

hører man intet til og ølbrygging 

blir sjeldnere"), Nordfjordeid, 

Selje og Davik. I dei øvrige legedistrikta 

er ”edrueligheten” ikkje omtalt i 

desse åra. 

Edruskapsnemnder - behandling 

framfor forbod og straff 

Resultatet av forbodstida var tydeleg: 

Sjølv under slike forhold måtte ein 

rekne med eit stort alkoholmisbruk. 

Dette aktualiserte ideen om behandling 

av alkoholmisbrukarar. Kunne ein ikkje 

få bukt med bruken av alkohol, ville det 

vere eit framsteg å hindre misbruk. Ein 

statleg komité vart sett ned for å greie ut 

”edruelighetstilstanden og behandlingen 

av drikkfeldige” i Noreg. Blikket vart 

retta mot alkoholmisbruket som ei sosial 

plage som var øydeleggjande for 

heim, familie og samfunn. Her vart 

ikkje alkoholen eller tilgangen til alkohol 

presentert som noko problem, men 

heller bruken av den. 

I 1931 la komiteen fram forslag til ”lov 

om edruelighetsnevnder og behandling 

av drikkfeldige” for Stortinget. Lova 

vart vedteke året etter, men dei vanskelege 

økonomiske tilhøva i mellomkrigstida 

gjorde at systemet ikkje vart innført 

før mot slutten av 1930-talet. Gjennom 

denne lova vart det bestemt at kommunane 

kunne opprette edruskapsnemnder. 

Edruskapsnemndene skulle arbeide for 

betre ”edruelighetsforhold” i kommunane. 

Oppgåva var tredelt: 

1. å ta sig av drikkfeldige og yde råd 

og hjelp til deres pårørende; 

2. Å støtte og fremme undervisning 

og oplysningsvirksomhet om 

alkoholspørsmålet i skoler og på 

annen måte; 

3. Å gjøre henstillinger og avgi 

uttalelser overfor de kommunale 

myndigheter til fremme av 

nevndens opgaver. 

Kvar kommune som hadde gjeve løyve 

til sal eller skjenking av alkohaldig 

drykk med meir enn 2,50 volumprosent 

alkohol, skulle setje ned ei edruskapsnemnd. 

Medlemmene av nemnda skulle 

veljast av kommunestyret for tre år. 

Begge kjønn skulle vere representert, og 

det burde vere ein lege blant dei. 

Medlemmene skulle vidare ha særlige 

17


Skadeverknadene alkoholen hadde på heim og barn fekk 

stor merksemd mot slutten av 1800-talet og byrjinga av 

1900-talet. Illustrasjonen er henta frå Norsk Barnehjelpstidende 

frå 1907. 

kvalifikasjonar og interesser for å gå inn 

i arbeidet med å fremje edruskapen i 

kommunen. 

Råd og hjelp 

Når det gjaldt punkt 1, så kunne nemnda 

gripe inn mot ein person viss vedkommande 

sjølv meldte seg, eller dei 

kunne gripe inn etter initiativ frå ektefelle 

eller slektningar. Prest eller lege 

kunne også ta kontakt på vegne av dei 

pårørande. Elles kunne initiativet 

komme frå til dømes verjeråd, fattigstyre 

eller politi. Det vart etablert eit nett 

med informasjonskanalar mellom lokalsamfunn 

og nemnd. På bakgrunn av 

informasjonen nemnda fekk, skulle dei 

gjere undersøkingar og setje inn tiltak. 

Frå edruskapsnemndene i fylket vart det 

i 1949 meldt at 16 av dei 23 nemndene 

som hadde levert årsmelding, hadde 

teke imot melding om alkoholmisbruk. 

Av desse var tre meldingar frå huslydar, 

1 frå lege, 86 frå politi, og fem personar 

hadde nemnder sjølv teke seg av. Berre 

ei nemnd melde om ein som var innlagd 

på kurheim. 

Frå edruskapsnemnda i ein av kystkommunane 

i Sogn og Fjordane fann eg følgjande 

døme på korleis edruskapsnemndene 

kunne gå fram om dei fekk melding 

om alkoholmisbruk: 

”Kona åt NN har klaga til dr. NN nokre 

gonger over at mannen hennar drikk så 

mykje at ho og heile den stor huslyden - 

18 

minst seks born - lid vondt 

av den grunn. Ho uttala seg 

omlag soleis til formannen i 

nemndi: ’der ingen som kan 

setja seg inn i korleis eg har 

hatt det’. 

Kona åt NN er eit dugande 

og likande menneske med 

godt omdøme, og etter det 

kjennskap nemndi har til 

henne, er det uråd å tru at 

ho ville ha kome med dette 

klagemålet utan tvingande 

og sers sterke grunnar. 

NN er av yrke førar for ein 

større motorbåt som går i 

fraktfart på Bergen, han har 

eit svert ansvarsfullt arbeid, 

og det er klårt at det er eit 

arbeid som set store krav til 

sin mann og serleg at han 

ikkje misbrukar alkohol. 

Nemndi finn etter dette å 

måtte gjere dette vedtaket: 

Nemndi bed til a/s Vinmonopolet 

i Bergen om å stogga 

alt sal av spiritiosa til motorbåtførar 

NN, minstfald? for ei tid av 3 år”. 

Å hindre tilgang til alkohol var altså første 

steg. Den omtalte mannen klaga til 

nemnda og fekk følgjande svar: 

”Då sjølve vedtaket har havt den uskurden 

det har havt på tilhøva i heimen, 

finn vi å kunne gå med på å råde til at 

NN alt no får retten att så han får høve 

å vise at han kan eige retten utan å misbruke 

han. Men han vart gjort kjend 

med at han måtte halde seg unna misbruk 

i framtida”. 

Om ikkje den drikkfeldige innretta seg, 

måtte nemnda "ta dei steg som lov og 

tilhøve tilseier". 

Kva ”steg” det kunne vere snakk om 

finn vi døme på i ei anna sak frå same 

kommune: 

"Då edruskapsnemnda bad stogge alt 

sal til NN i tre år, var vi samstundes 

tenkt på å få han til friviljugt å reise på 

kuranstalt. Då dette ikkje var, sa vi frå at 

kunne han ikkje halde seg frå misbruk 

av alkohol, vart det tvangsinnlegging". 

Nemnda skulle altså i første omgang 

leggje opp til samarbeid og frivilje i 

behandlingstiltaka, men riset bak spegelen 

var heile tida tvangsinnlegging. 

Slutt på bruk av tvang 

Edruskapsloven, med etableringa av 

edruskapsnemnder, vart til som eit 

resultat av ein mislukka forbodspolitikk 

og ein erkjenning av at straff ikkje var 

noko eigna middel til å hindre alkohol- 

misbruk. Men trusselen om bruk av 

tvang var felles for alle tiltaka mot alkoholmisbrukaren. 

Bak denne trusselen 

låg ei grunnleggjande forståing av misbrukaren 

som ein person som trengde 

vern mot seg sjølv. På 1960-talet byrja 

ein for alvor å setje spørsmål ved bruken 

av tvang, og i 1970 forsvann tvangsparagrafen 

i lausgjengarlova. Det vart slutt 

på umyndiggjeringa av alkoholmisbrukaren, 

og alkoholistomsorga vart integrert 

i helse-, trygde og sosialapparatet. 

Kjelder: 

- Kommunale arkiv: 

korrespondanse/saksarkiv og 

møtebøker frå edruskapsnemnder 

- Edruelighetsnemndene i 1950 – 

sammendrag av årsmeldingane 

- Norges offisielle statistikk, 

Sundhetstilstanden og medisinalforholdene, 

årgang 67 og 69 

Litteratur: 

- Fuglum, P. (1995), 

Brennevinsforbudet i Norge. 

Trondheim 

- Løvsland, A (1979), "Det gjelder nå 

at kjerring og onger får fred": 

edruskapsloven av 1932 

- Schrumpf, E. (2003), "Berus eder!": 

norske drikkekulturer i de siste 

200 år. Oslo blir til. Oslo 

- Ulvund, F. (2003),"det frygtelige 

krigsskib" - utforming, iverksetjing 

og virkemåte til lausgjengarlova av 

31. mai 1900, Bergen. Henta frå 

www.bora.uib.no 14.05.2009 

Ei av arbeidsoppgåvene for edruskapsnemndene 

var å fremje undervisning og 

opplysingsverksemd om alkoholspørsmålet i 

skulane. Her ser vi omslaget på ein brosjyre 

som vart brukt i skulen på 1950-talet.

Årdal kommune 150 år 

Utover i 1850-åra tok einskilde i 

Årdal til å lufta tanken om at Årdal 

burde få status som sjølvstendig 

kommune. I 1837 vart lovene om 

formannskap på landet og i byane 

vedtekne, men den gongen vart 

Årdal del av Lærdal kommune. Det 

var prestegjeldsgrensene som låg til 

grunn for inndelinga, og Årdal sokn 

hadde i fleire hundre år vore del av 

Lærdal prestegjeld. 

26. april 1859 sende formennene og 

representantane frå Årdal ei grunngjeven 

føreteljing til futen i Sogn om å 

verta utskild i 'geistlig som verdslig 

henseende'. Dei bad futen, som eit første 

steg i denne lei, om å syta for ei 

avrøysting i saka på det første sommartinget 

for Årdal tinglag. Røystingi 

vart halden 28. mai, og 21 av dei 29 

røysteføre møtte. Alle frammøtte 

røysta for søknad om serskilt kommunestyre 

for Årdal. Futen rådde så til at 

talet på formenn vart sett til 3, og at 

dei kunne byrja verksemda si 1. januar 

1860. 

Fylkesmann Aubert skreiv 7. september 

at han ikkje såg noko til hinder for 

det. Tanken om Årdal som eigen kommune 

var visseleg ikkje ny den gongen 

kravet vart reist skriftleg, men først 

då hadde han vokse til eit folkekrav 

som gjorde tida mogen til å realisera 

han. 

Tre representantar og ein formann vart 

valde 17. oktober 1859 ved utfyllande 

val, og 14. november same år vart det 

fyrste møtet i Årdal heradsstyre halde. 

Endre I. Offerdal vart vald til fyrste 

ordføraren og Erik E. Offerdal til varaordførar. 

Endre Offerdal hadde gjort 

det meste av arbeidet for at Årdal 

skulle bli eigen kommune, og han har 

hovudæra for utskiljinga. Det var difor 

naturleg at han vart vald til fyrste ordføraren. 

Heradsstyret hadde ikkje møtebok i 

fyrste møtet sitt, men hadde skaffa seg 

det til møtet 20. februar 1860. Dette 

blir dermed rekna som startdatoen for 

den nye kommunen. 

Sjølv om Årdal var vorten eigen kommune, 

hadde ikkje bygda vorte eige 

prestegjeld, men den saka vart ordna 

ved kgl. res. 4. oktober 1862, og 11. 

april 1863 vart den fyrste presten etter 

reformasjonen utnemnd i Årdal. 

Folketalet var kring 1700 i 1860. Den 

store utvandringa til Amerika reduserte 

folketalet til 1299 i 1900. Seinare 

vaks det jamt til 2182 like etter andre 

verdskrigen. Med ny industri i bygda 


Av Oddvar Natvik 

Endre I. Offerdal (1832 - 1919) vart fyrste 

ordføraren i den nye Årdal kommune, berre 

28 år gamal. Han var i alt ordførar i 17 år, 

fordelt på tre ulike bolkar. 

vart det ein eksplosiv vekst utover i 

1950- og 60-åra. Toppen vart nådd i 

1972 med 7556 innbyggjarar. 

I jubileumsåret 2010 blir det planlagt 

ei aktivitetsveke i februar. Det er og 

sett ned ein redaksjon for å koma med 

eit skrift i høve jubileet. 

Kjelde: 

Knut Kramviken, Årdal kommune i 

dag. 1860 - 1960. Årdal, 1960. 

Forgifta lyd Av Karianne Schmidt Vindenes 

Frå Fjordabladet 5. januar 1957: 

Rock’n Roll galskapen kjem av 

”forgifta” lyd 

I Amerika har Rock’n allereide sett sine beste dagar. 

Over heile verda har Rock’n Roll ført til mykje oppstyr 

mellom ungdommen. Ei rekkje psykiatere har analysert innverknaden 

av rytmen på ungdommen og har stilt diagnosen: 

Akutt form for sinnsjuke framkalla ved ”forgifta lyd”. 

Musikken sjølv set kjenslene i gang. Han kan også skape godt 

humør, nøytralisere trøttleiken, skape ro og fred, fremkalle 

lengt, skape patriotisme og piska opp masse psykose. Rock’n 

Roll er som eit fossefall av ulyd, forgifta lyd som eksploderer 

som sprenggranatar i unge og kjenslevare sinn, og framkalle 

vill og tøylelaus galskap og vitløyse. Tempoet er uregelrett og 

komplisert og løyser opp alle kjente omgrep. 

Rock’n Roll er inga oppmoding til dans, men ein grov ordre 

om å bryte med det tilvante og viljelaus la seg rive med av rytmen 

og ulyden si makt. Og uutvikla ungdom let seg føre med 

ut i villskapen. 

Rock’n Roll har sin parallell i visse avartar av den moderne 

roman sin prosa. Normale menneske får vondt i hovudet av å 

lese det. Men Rock’n Roll har allereide sett sine beste dagar. 

I Amerika er han allereide avlegs og motsetnaden, den langsame 

vals, er kome i staden. Om nokre månader vil ein kanskje 

seie det var ei døgnfluge. 

19


Den siste kvila: 

Døden som fotografisk objekt 

1. ”Min Søn Bernt som Lig”. Fotograf: Schilling. Privatarkiv SFF-881100. 

Frå fotografiets barndom og fram 

til mellomkrigstida var det ein 

utbreidd praksis å portrettere 

avlidne personar i samband med 

gravferda. Desse post mortem-fotografia 

vart behandla som andre 

familiebilete – dei vart sende til 

20 

slekt og vener, dei hadde ein naturleg 

plass i familiealbumet og dei 

vart rama inn og hengde opp på 

veggen. 

Fotografi, minne og sorg 

Kvifor vart slike fotografi laga? 

Av Elin Østevik 

Praksisen vert ofte forklart med høg 

dødsfrekvens, spesielt blant småbarn, 

og mangelen på fotografi blant folk 

flest i den gjeldande perioden. I 

mangel på eit fotografi av den døde i 

live, valde mange å få tatt eit portrett i 

samband med gravferda. Fotografiet 

vart eit viktig minne om den døde og 

var til hjelp i sorgprosessen. 

Den amerikanske antropologen Jay 

Ruby (1999) har synleggjort at post 

mortem-fotografering av dødfødde 

og for tidleg fødde spedbarn er ein 

etablert, om enn lite omtala, praksis 

ved fleire amerikanske sjukehus også 

i dag. Motivasjonen for å ta slike 

bilete er framleis ønsket om å ha eit 

minnebilete av den døde, og forståinga 

av kor viktige slike bilete kan 

vere i foreldras sorgprosess. 

I motsetning til tidlegare tider er 

desse bileta i dag å forstå som svært 

private. Dei vert ikkje sirkulert og 

synt fram i det offentlege rommet 

eller i det større sosiale fellesskapet 

slik som tidlegare. Våre haldningar til 

døden har endra seg på fundamentalt 

vis i høve tidlegare tider. 

Utbreiinga av post mortem-fotografering 

fram mot mellomkrigstida må 

forståast på bakgrunn av ei annleis 

kulturell grunnhaldning til døden i 

perioden frå 1840 og fram mot 

mellomkrigstida. 

Døden som den siste kvila 

Post mortem-fotografi kan seiast å 

utgjere ein eigen fotografisk sjanger. 

Sjangeren oppstod likevel ikkje med 

fotografiet, men har røter tilbake til 

før-fotografiske biletkonvensjonar. 

Sjangeren er knytt til ei romantisk 

estetisering av døden som den siste 

kvila. 

I perioden fram mot mellomkrigstida 

var døden ein naturleg del av både det

2. Post-mortem portrett av ukjent mor og barn, datert til ca. 1895-1930. Fotograf: Isak I. Hellebust. SFFf-1990060.119916. 

offentlege rom og heimen som sosialt 

rom. Dei døde vart stelt heime og 

dødsritualet omfatta kistelegging, likstrå, 

likvake (forbode i 1860), utsynging 

og gravferd (Reiakvam 1997). 

Fotografering av den døde var ein 

meir eller mindre integrert del av 

dødsrituala som fann stad i heimen. 

Etnologen Oddlaug Reiakvam, som 

har skrive om post mortem-fotografi 

med utgangspunkt i produksjonen til 

fotograf Olai Fauske frå Førde, hevdar 

at bygdefotografen si rolle var ”å 

vere seremonimeister for transformasjonen, 

frå lik til ein estetisert representasjon 

av den døde” (Reiakvam 

1997: 286). I post mortem-portretta 

vart døden framstilt som eit endeleg 

farvel, med søvnen som den sentrale 

metaforen: Døden er den siste kvila. 

Sjangervariasjonar 

På dei tidlegaste post mortem-portretta, 

ca 1840-1870, er den avlidne 

gjerne portrettert som sovande eller 

sitjande, i nokre tilfelle med opne 

auge. Dødssymbol som blomar og 

liknande er fråverande. Bileta kan 

nærast gi eit inntrykk av eit 

ønske om å fornekte døden 

og framstille den avbilda 

som å vere i live. 

Bilete 1, frå privatarkivet 

etter Bernt Askevold 

(1846-1926), er eit døme 

på eit tidleg post mortemportrett. 

Eksplisitte dødssymbol 

er fråverande i biletet; 

barnet ser ut som det 

søv. Det er påskrifta på 

biletet som fortel oss at så 

ikkje er tilfelle. 

Seinare, frå 1890-åra av, 

vert symbol på døden, som 

til dømes forseggjorte likklede, 

eviggrønt og falda 

hender, ein integrert del av 

post mortem-portretta. 

Søvnmetaforen dominerer 

likevel framstillinga, døden 

er berre diskret antyda, sjå 

bilete 2 og 3. 

På bilete 4 og 5 er kista 

godt synleg. Søvnmeta- 


3. Familien Hove avbilda på gravferdsdagen til Agnes 

(19414-1915). Fotograf: Ukjend. SFFf-1995021.0045. 

21


4. Johannes Solbakken (1918-1927) vart berre 9 år. Kista er plassert på gardstunet. Fotograf: Ukjend. SFFf-1997046.0017. 

foren synest dermed ikkje så tydeleg 

uttrykt i desse fotografia; sjølve 

døden trer klarare fram. 

Frå post mortem-fotografi til 

gravferdsbilete 

I dagens samfunn er døden i stor grad 

22 

skjult, døden er privatisert og institusjonalisert. 

Heimen er ikkje lenger 

den sentrale rituelle arena for død og 

gravferd, og fleire av dei tidlegare 

dødsrituala som post mortem-fotograferinga 

var ein del av vert ikkje 

lenger praktisert. Døden vert ikkje 

lenger oppfatta som den siste kvila, 

hevdar Reiakvam, men som ingenting. 

Døden vert fortrengd og tabubelagt. 

Med den endra kulturelle haldninga 

til døden og tilhøyrande endring i 

6. Gravferda til Samuel Rasmussen Førde i 1924. I dette tilfellet er fotografen også prest. Fotograf: Olav Kvaale. NFMf-1984002.0024


5. Uidentifisert mann fotografert i lyset frå eit delvis tildekt vindauge, ca. 1930-1935. Fotografiet er frå Vetlefjorden i Balestrand kommune. 

Fotograf: Ukjend. SFFf-1991102.0017. 

rituell praksis, skjer det ei endring 

også i fotografisk praksis. I mellomkrigstida 

skjer det ei dreiing frå post 

mortem-portrettering til gravferdsfotografi 

med den sosiale fellesskapen i 

fokus. Slike kollektive gravferdsbilete 

vart også teke tidlegare parallelt 

med post mortem-fotografia, men 

vert no altså meir eller mindre einerådande. 

Gravfylgje vert fotografert utanfor 

heimen eller på veg til kyrkja, sjå 

bilete 6 og 7. Seinare er det i all 

hovudsak kyrkja eller sjølve gravplassen, 

sjå bilete 8, som blir den 

fotografiske hovudarena (Reiakvam 

1997). 

Avslutning 

I produksjonen av post mortem-foto- 

23


grafi og gravferdsfotografi har det å 

fotografere ein dobbel funksjon: 

…både som del av rituelle handlingar 

ved høgdepunkta/vendepunkta i livet, 

anten det gjeld bryllaup eller gravferd, 

og som historiske vitnemål om 

dei same hendingane (Reiakvam 

1997: 280). 

Fotografia vi her har sett på kan dermed 

fortelje oss om endra fotografisk 

praksis og sjangerutvikling, og dei er 

kjelder til kunnskap om døden i eit 

kulturhistorisk perspektiv. At post 

mortem-fotografia i dag kan virke 

morbide og upassande på oss er kanskje 

desto større grunn til å gjere dei 

til gjenstand for fagleg merksemd og 

personleg ettertanke. 

Litteratur: 

Ekeberg, Jonas og Harald Østgaard Lund 

(red), (2008), 80 millioner bilder: Norsk kulturhistorisk 

fotografi 1855-2005, Forlaget 

Press: Oslo 

Grindland, Kari (1992), ”Post-mortem fotografier: 

Noen skjebner fra Smaalenenes 

Amt”, Bildet lever! Bidrag til norsk fotohistorie, 

6: 65-80 

Reiakvam, Oddlaug (1997), Bilderøyndom. 

Røyndomsbilde: Fotografi som kulturelle 

tidsuttrykk, Det Norske Samlaget: Oslo 

Ruby, Jay (1999), Secure the Shadow: Death 

and Photography in America, The MIT 

Press: Cambridge 

8. Frå gravferda til Jon J. Aase i 1956. Kista vert senka. Fotograf: Ukjend. SFFf-1993135.0010 

24 

7. Gravferda til Emma Hove, 1955. Fotograf: Ivar O. Hove. SFFf-1994251.0030.


Sogn og Fjordane sett med nye auge 

Etterarbeid med lydfiler. Prosjektmedarbeidar Heidi Rohde Rafto. 

I overkant av fem tusen menneske med 

utanlandsk bakgrunn bur i Sogn og 

Fjordane. Våren 2009 har 

Fylkesarkivet intervjua ti av dei. I 

denne artikkelen får vi eit innblikk i 

deira liv og erfaringar. 

Sogndal, 23. mars 2009 

Det er ein fredfylt måndag i slutten av 

mars. Sola skin skarpt frå ein lettskya 

himmel, snøen glitrar kvit på fjelltoppane 

og fjorden ligg mørk og stille - Sogn og 

Fjordane viser seg frå si beste side. I 

Sogndalsfjøra ønskjer eit stort skilt velkomen 

til Fjøra Intro, eit introduksjonssenter 

for flyktningar og innvandrarar. Her 

kan ein kome innom for å treffe vener, 

bruke internett, spille TV-spill, eller slå av 

ein prat med leiaren for senteret, Dag 

Olav Osen. Kaffi og te er gratis, og det er 

rikeleg med bord og stolar kor ein kan slå 

seg ned for ei stund. Bak disken står Eto, 

ei ung kvinne som har eit varmt smil og 

nokre venlege ord til alle som kjem 

innom. På trass av det fine veret ute er 

lokala fulle av menneske i dag. 

Stemninga er god, praten går høgt på 

mange språk. Nokon er berre innom for å 

helse på kjente, andre blir her i mange 

timar. Dei kjem frå Somalia, Etiopia, 

Kenya og Eritrea, frå Guinea, Palestina, 

Tsjetsjenia. Ein mann har fått avslag på 

asylsøknaden sin. Han gjengir med alvorleg 

mine eit utvalt bibelsitat: "The system 

will allways be against good people". Og 

han legg til: Dersom du får positivt svar 

på din asylsøknad, bør du gå i deg sjølv! 

Sjølv er han ein svært god person, og 

målet hans er å kome til Paradis. Men 

først vil han gjerne til USA. Venene ler. 

Ein solid dose galgenhumor kjem nok 

godt med her. Lokala er lyse, med store 

vindauge mot gata, dekka av tynne, kvite 

gardiner. På ein vegg heng plakatar med 

typiske sogndalsuttrykk, som "ke", 

"kest", "keleis" og så vidare. Plakaten kan 

nok vere til god hjelp for dei nytilflytta i 

Sogndal, som lærar bokmål på norskkurs. 

Etter kvart som det nærmar seg stengetid 

blir det færre menneske i lokalet. Nokre 

enkeltpersonar kjem innom for å bruke 

internett. Eto snur Åpen Fjøra Intro-skiltet 

i vindauget, ryddar bort tekoppar og 

dei to stolane som har knekt saman i løpet 

av dagen. I overmorgon er ho tilbake og 

opnar dørene for nye samtalar, tv-spel, 

latter og alvor. 

Bakgrunn 

I samband med Mangfaldsåret 2008 sette 

Fylkesarkivet i gang prosjektet Mangfaldige 

arkiv. Målet med dette prosjektet 

har vore å auke fokuset på etnisk og kulturelt 

mangfald i fylket, blant anna 

gjennom innsamling av nye kjelder. I 

løpet av ein prosjektperiode på 3,5 månader 

har vi gjennomført livsminneintervju 

med ti personar som har utanlandsk bakgrunn 

og som bur her i fylket. Fem av 

desse deltakarane har bakgrunn som 

flyktningar og asylsøkarar. Dei kjem frå 

Somalia, Rwanda, Burundi, Eritrea og 

Palestina, og dei har flykta frå krig og uro 

til ein tryggare kvardag i Noreg. Det er 

sterke historier dei har bak seg. Francesca 

Tué kom som FN-overføringsflyktning til 

Av Heidi Rohde Rafto 

Noreg i 2003. Før det hadde ho allereie i 

mange år levd utanfor heimlandet, 

Burundi, Ho fortel: 

Eg blei født i Burundi. Så i 1972 braut krigen 

i Burundi ut, og vi måtte flykte til 

Rwanda. Vi budde i Rwanda i 22 år. Så 

braut krigen i Rwanda ut, vi måtte flykte 

til Tanzania. Og eg kom til Noreg frå 

Tanzania. 

Fleire andre har òg fått føle krigens brutalitet 

nært på kroppen. Ei kvinne fortel: 

Eg hadde tre søstrer, og så mor og far. Ja. 

Og dei er døde. Det er berre eg som overlevde. 

Palestinske Mohammad Haraza hadde 

foreldre som var flyktningar, og vaks 

sjølv opp i eksil. Han fortel om ein god og 

trygg oppvekst i Kuwait. Men etter Golfkrigen 

på byrjinga av 90-talet måtte palestinarane 

forlate landet, og saman med 

foreldra reiste han tilbake til Palestina. 

Der gifta han seg og fekk to born. Men 

livet var utrygt, prega av stadige krigshandlingar. 

På spørsmål om kvifor han 

valde å forlate Palestina fortel han om då 

sonen hans vart skada i eit israelsk bombeangrep. 

Sonen, som var knapt to år 

gamal, låg 45 dagar på sjukehus, bevisst- 

Prosjektmedarbeidar Heidi Rohde Rafto 

saman med prosjektdeltakar Jonathan Di 

Blasi. Di Blasi er italiensk-amerikanar, 

oppvaksen i California, no busett i 

Leikanger, der han driv kafeen Herman. 

25


laus. Så opna han augo og gret. Heile 

familien var fortvila, dei var så redd han 

skulle døy. Men guten vakna til, og han 

kom seg. Utruleg nok kom sonen frå det 

heile utan varige skadar, og blei frisk og 

rask som før. Men for Haraza blei frykta 

stadig sterkare. Han ønskte ikkje lenger å 

bli buande i Palestina: 

Etter denne hendinga tenkte eg: Du må 

dra. Eg var ikkje redd for min eigen del; 

dersom eg døyr, er det normalt - som 

andre menneske i Palestina. Men å sjå 

sonen min døy... Ingen kan sjå sonen sin 

døy utan å gjere noko. Om eg ser sonen 

min, kona mi eller brørne mine bli drepne, 

kva kan eg gjere? Skaffe våpen, gå til 

gatene og drepe israelarar? Fordi dei har 

drepe sonen min? Det er ikkje bra. Det er 

ikkje bra å løyse problemet ved å slåss 

eller drepe. Det vi treng er fred, men israelske 

styresmakter gir oss ikkje fred. 

I 2008 kom Haraza til Noreg som asylsøkjar. 

Han håper etter kvart å kunne få 

kona og sønene i tryggleik til Noreg. 

I migrasjonsforskinga skil ein gjerne 

mellom "push" og "pull"-faktorar. Pushfaktorar 

er grunnar til at folk reiser frå ein 

stad, som krig, fattigdom og arbeidsløyse. 

Pull-faktorar er grunnar til at folk reiser til 

ein stad. For flyktningane er det pushfaktorane 

som utløysar reisa. Dei vil ikkje 

forlate heimlandet sitt, men har ikkje 

noko val. Krig og utryggleik har tvinga 

dei til å prøve å starte livet på nytt ein 

annan stad, og denne staden blei – for 

mange av rein slump – nettopp Noreg og 

Sogn og Fjordane. 

Men for andre deltakarar i prosjektet er 

det pull-faktorane som står sentralt. Dei 

har sjølv valt å flytte frå heimlandet sitt, 

og dei har – meir eller mindre medvitne – 

også valt Noreg som destinasjon. Betre 

løna arbeid, vakker natur, plass rundt seg, 

trygge omgivnader for barna, eit mindre 

stressande arbeidsliv, eventyrlyst, ønske 

om å oppleve noko nytt og kjærleikens 

uransakelege vegar er grunnane dei oppgjer 

for at dei valde å flytte til Noreg. I ein 

artikkel i Kommunal Rapport (18.02.04) 

blir nederlendarar som flyttar frå kontinental 

trengsel til ro og armslag i urørt 

norsk natur kalla "stressflyktningar". 

Anne van Oorschot er ein av desse stressflyktningane. 

Ho flytta med mann og to 

barn frå Rotterdam til Bremanger for sju 

og eit halvt år sidan. Om bakgrunnen for 

flyttinga fortel ho: 

Eg må nok seie at grunnen til at eg i det 

heile tatt reiste, det var jo mannen min. 

26 

Fordi vi fant ut at han hadde eit veldig 

sterkt ønske om – han hadde lyst på noko 

som rett og slett ikkje fanst i Nederland: 

det var urørt natur og god plass rundt 

seg. Og for han så var det viktig å ha ein 

jobb der han faktisk kunne jobbe ute, ikkje 

berre på eit kontor. Og det som òg låg 

bak, var jo tanken om å kunne tilby ungane 

våre eit godt og trygt oppvekstmiljø. 

Og i ein periode så fant vi jo ut at det 

ønsket var så sterkt for han at eg såg at eg 

ikkje kunne motarbeide han på det. Eg 

ville ikkje at vi skulle sitte på aldersheimen 

når vi var åtti år og at han var sur og 

bitter på meg og sa at "Ja, det var på 

grunn av deg at ikkje vi fekk flytte!" Og eg 

tenkte ja, eg kan finne på masse gode 

grunnar til at vi ikkje skal flytte, men kanskje 

vi rett og slett skal gjere det; no 

hadde vi berre små ungar, vi var relativt 

fleksible - så vi fant ut at vi måtte berre 

prøve det. Så ønskte mannen min - han 

har nemlig reist veldig mykje - han ønskte 

å flytte til New Zealand. Men det fant 

eg ut at det hørtes no skrekkeleg langt ut. 

Dersom ein vil halde kontakten med familie 

og vener så er New Zealand absolutt 

den andre enden av jordkloden. Så det var 

litt for ambisiøst for min del. Da sa 

Rogier at kanskje det skal bli Europa sitt 

New Zealand... og det er jo Noreg! 

Etter å ha bestemt seg for å flytte til Noreg 

gjekk van Oorschot og ektemannen 

Rogier i gang med førebuingar til reisa. 

Dei var bestemt på at dette skulle dei få 

til, og gav ikkje opp - sjølv om prosessen 

ikkje var enkel. Ein av dei måtte finne seg 

ein jobb i Noreg før dei kunne flytte, men 

det tok lang tid før dei fekk napp, trass i 

aktiv og engasjert arbeidssøking. Dei 

byrja likevel på norskkurs gjennom Den 

norske kyrkja i Rotterdam. Etter kvart 

vurderte dei å flytte til Oslo først, for så 

seinare å flytte vidare til Vestlandet. Men 

så fekk Rogier, som er ingeniør og økonom, 

høyre om eit nederlandsk firma som 

skulle starte opp i Nordfjord. Han ringte 

og tilbaud arbeidskrafta si. Først fekk han 

eit skuffande avslag - men så, nokre 

månader seinare, blei han kontakta igjen, 

med spørsmål om han framleis var interessert. 

Det var han, og kort tid etter flytta 

familien, med to barn - den yngste to 

månader gamal - til Dyrstad i Bremanger. 

Kunnskapen Anne van Oorschot tilegna 

seg i denne prosessen fekk ho god nytte 

av seinare, då ho blei tilsett som prosjektleiar 

for å rekruttere nederlendarar til 

Bremanger. No jobbar ho som dagleg leiar 

i Framtidsfylket AS, og koordinerer arbeidet 

med å rekruttere unge vaksne med 

høgare utdanning til Sogn og Fjordane. 

Deltakar Mohamed Shute Mohamud. 

Mohamud er 20 år og kjem frå Somalia. 

Han har budd i Noreg og Sogndal i 2 år. 

Medan van Oorschot hadde ein klar plan 

om å flytte til Vestlandet, har andre 

”stressflyktningar” hamna i Noreg og i 

Sogn og Fjordane som følgje av ei rekkje 

tilfelle. Jonathan Di Blasi er italienskamerikanar 

med lang erfaring frå restaurantbransjen 

i California bak seg. Han 

ønskte seg bort frå det han opplevde som 

eit materialistisk, overflatisk og stressande 

samfunn og arbeidsliv. Han hadde 

først kortare opphald i Italia og i Sveits, 

med tanke på å slå seg ned der, men forventningane 

blei ikkje innfridde, og han 

vende tilbake til California og til sin tidlegare 

jobb. Eit besøk hjå ein ven som 

hadde flytta til Noreg gav han inspirasjon 

til å flytte hit. Han fortel: 

Min beste ven var i lag med ei norsk jente. 

Dei møtte kvarande rett før eg drog til 

Italia. Ho var i California som au pair, 

dei reiste fram og tilbake ein del år, og så 

etablerte dei seg i California. Nokre år 

seinare var ho lei av California og ville 

flytte heim. Så ho flytta heim, og han flytta 

etter ho. Men innan eit år skilde dei 

seg. Og etter at dei skilde seg sa eg til 

venen min: Å, så du kjem tilbake til 

California! Men han sa: Nei, Bergen er 

heimen min. Og eg tenkte; her er guten 

som ikkje flytta frå mora si før han var 30 

år gamal; han er skilt, han har ingen 

familie i Noreg; han har vener, men - 

kvifor skulle han bli buande i Noreg? Så 

eg tenkte ok, du har overtydd meg, no vil 

eg kome og besøke deg - for han hadde 

alltid spurt meg om å kome på besøk.

Di Blasi dreg på besøk til venen sin i 

Bergen, og besøket blir svært vellukka. 

Han møter mange venlege menneske og 

stor gjestfridom, han kan snakke engelsk 

og alle forstår han. Han opplever at menneska 

han treff er oppriktig interesserte 

når dei snakkar med han, og er fascinert 

av at dei òg latar til å vere oppriktig interesserte 

når dei snakkar med kvarandre - 

dette er heilt annleis enn den overflatiske 

kommunikasjonen han er van med 

heimanfrå. Venen hans, som tidlegare var 

ein nokså tough guy, har òg forandra seg 

- i Noreg verker han roleg og tilfreds. Di 

Blasi ringjer heim og fortel at her treng 

ein ikkje ein gong sjå seg for før ein kryssar 

vegen. Ni månader seinare flytter han 

til Noreg. Han får jobb i Bergen og bur 

der i seks år. I Bergen møter han sambuaren 

sin, og når sjansen dukkar opp for 

å flytte til hennar heimbygd, Leikanger, 

grip dei den. Di Blasi driv no sin eigen 

kafé og får dermed god nytte av den lange 

erfaringa si frå restaurantbransjen. Han 

snakkar varmt om Leikanger, og kallar 

bygda a dream-like place. 

Også for Nomeda Høgseth var det uventa 

hendingar som førte til at ho busette seg 

her i landet. Ho er frå Litauen og kom til 

Noreg av eventyrlyst, med ønske om å 

oppleve noko nytt. Ho fortel at ho alltid 

har vore slik - nyfiken, interessert i å lære 

nye ting. Gjennom ei dame ho kjende 

fekk ho jobb som avløysar i Førde - sjølv 

om ho aldri før hadde vore nær ei ku. Då 

ho gjekk av bussen fekk ho brått ei kjensle 

av tvil; ho snakka ikkje norsk og kunne 

lite engelsk. Korleis skulle ho kommunisere 

med arbeidsgivaren? Men ho lærte 

seg fort engelsk, og kommunikasjonen 

gjekk langt betre enn frykta; ho gifta seg 

med arbeidsgivaren, og har no etablert seg 

i Førde med mann og barn. 

Møtet med Noreg 

Vi ser at dei ti deltakarene i prosjektet har 

svært ulik bakgrunn, og dermed ulike 

føresetnader for møtet med Noreg og 

lokalsamfunnet. Mens nokre var godt 

førebudd då dei kom hit, har andre ikkje 

hatt same moglegheit til å setje seg inn i 

norsk språk, kultur og samfunn før dei 

kom. For dei baud møtet med Noreg på 

mange overraskingar. Liban Warsame 

Liban gjev ei levande skildring av ein episode 

som gjorde han merksam på at årstidene, 

døgnet og veka kan vere svært ulik 

i Noreg og Somalia. Han ler når han fortel: 

Første gong når eg kom hit til Sogndal - 

eg kom til Sogndal mottak - dei første 4-5 

dagane berre sov eg og åt, fordi eg kjende 

ingenting her. Etterpå fekk eg nokre 

kameratar som kunne hjelpe meg og vise 

meg kor biblioteket var, og mottakskontoret, 

og storsenteret. Det var i desember. 

Og det var kjempemørkt på denne tida. 

Det er kjempeforskjellig frå Somalia - der 

er det ikkje så mørkt, og det var masse snø 

- det er ikkje snø i Somalia. Det er det som 

er mest forskjellig. Så, etterpå, skjønte eg 

litt og litt. Og så når eg hadde budd her 

på Sogndal mottak i 4 månader blei det 

lysare - ikkje det same som før. Mørkret 

gjekk bort, i byrjinga av april. Så det som 

skjedde som eg hugsar er ein dag då sto 

eg opp så tidleg - og her i Noreg har folk 

fri laurdag og søndag. Men i Somalia har 

vi ikkje fri søndag og laurdag. Vi går på 

skule, vi går på jobb; når vi har fri frå 

skulen for eksempel, det er to dagar; fredag 

og torsdag. Og vi har fri frå jobben 

berre fredag. Men søndag og laurdag, det 

er vanlege dagar for oss. Så det var ein 

laurdag då eg sto opp så tidleg, kanskje 

klokka seks. Eg går på badet og kler på 

meg, eg tenker at det er opent overalt 

fordi eg sjekkar ut vindauget og ser at det 

er kjempelyst, og tenker at klokka er ni, 

eller meir. På grunn av at eg kom hit i den 

mørke tida. Men eg tenker ikkje på å sjekke 

klokka. Etterpå går eg til mottakskontoret, 

det er stengt - eg går til kameraten 

sitt hus, der er ingen - eg sjekkar 

vegen, det er heilt tomt; ingen folk ute - eg 

kjem tilbake åleine og sjekkar klokka: den 

er halv sju om morgonen. Då tenker eg: 

"Å... tida er forskjellig - eller eg er blitt 

gal...!" 

Fleire fortel at det vanskelegaste med å 

kome til Noreg var kulda, og snøen. Ikkje 

alle var kledd for klimaet som venta dei 

her. Ei afrikansk kvinne fortel leande om 

afrikanarar som kjem i sandalar, og har 


store problem med å røre seg på norsk 

vinterføre - om det så er snakk om nokre 

få meter. Mohammad Haraza fortel om 

eit møte då han var ny i landet: 

Eg hadde ikkje jakke fordi i landet mitt er 

det 35 grader - veldig varmt. Eg kom hit, 

og eg visste ikkje korleis veret var. Og det 

var november - veldig kaldt. Eg fraus. Ein 

mann kom bort til meg og spurde meg 

kvar eg kom frå. Eg sa: Kvifor spør du 

meg? Han spurde om eg var arabisk, og 

eg svarte ja. Han sa "Salaam aleikum" på 

arabisk. Puh! Eg var i himmelen! Og eg... 

eg forsto ikkje. Du er arabisk? Ja. Kva 

kan eg gjere? Han sa: Du er galen, du har 

ikkje jakke... Og han gav meg jakka si. Eg 

sa nei, no blir du kald. Men han sa: Eg 

kom hit før deg, det er normalt - du kan ta 

jakka. Han skulle gå og ete, og spurte meg 

kva eg gjorde her. Eg sa at eg måtte gå til 

politistasjonen, at eg var flyktning. Han 

tok meg med for å ete, så gjekk han saman 

med meg og viste meg kor politistasjonen 

var, og ønskte meg lukke til. Eg kjem aldri 

til å gløyme denne mannen. 

Dei fleste innvandrarar i Noreg vel å 

busette seg i større byar; ein tredel av innvandrarbefolkninga 

i Noreg bur i Oslo. 

Men dei ti deltakarane i Mangfaldige 

arkiv set pris på å bu i Sogn og Fjordane, 

i mindre lokalsamfunn. "Small place - big 

possibility" seier ein, og oppsumerar 

såleis det også fleire andre seier; på ein 

liten stad er det lettare å kome i kontakt 

med folk, å lære seg språket, å bli integrert. 

Det er kanskje òg lettare å få 

praksisplass og jobb. Mange set pris på 

vakker natur og å ha god plass rundt seg. 

Fleire kjem frå store byar og set pris på eit 

rolegare liv. På spørsmål om kva dei 

saknar ved å bu på ein liten stad er svara 

27


forskjellige. Nokon saknar vener som bur 

andre stader. Nokon saknar eit religiøst 

fellesskap; i Sogn og Fjordane er det til 

dømes ofte langt til næraste moské. Det er 

heller ikkje alltid lett å få tak i halal-kjøt, 

eller andre matvarer ein treng om ein vil 

lage mat som ein likar frå heimlandet. For 

dei som skal til med studiar er det ofte 

naudsynt å flytte - kanskje for ein periode 

- fordi den utdanninga ein ønskjer å ta 

ikkje finst i her i fylket. 

Livet i dag 

I Stortingsmelding nr. 17 (2005-2006) 

blir det kulturelle mangfaldet lovprist 

med store ord. Kulturelt mangfald er, i 

følgje stortingsmeldinga, "ei grunnleggjande 

kjelde til berekraftig utvikling 

for samfunn, folk og nasjonar" og "opphav 

til ei rik og variert verd som gir fleire 

valmoglegheiter og gjer menneskelege 

evner og verdiar rikare". Men ikkje alle er 

like euforiske. I ei diskusjonsgruppe på 

Facebook heiter det at eit asylmottak i 

Aurland vil vere uheldig fordi "Aurland 

skal vise turistane den vakre naturen og 

kulturen vår. Me tykkjer det blir feil 

dersom turistane blir motteke av 80-120 

asylsøkjarar, alle med ulike kulturar". 

Syna på kulturelt mangfald er svært 

mangfaldige. Tema knytt til mangfald, 

til kulturmøte og -kollisjonar, innvandring 

og innvandrarar er svært 

aktuelle i den norske offentlege debatten. 

Og mellom dei ulike diskursane rundt og 

haldningane til desse tema lever dei fem 

tusen innflyttarane og innvandrarane i 

Sogn og Fjordane dei daglege liva sine. 

Dei ti som eg har intervjua utgjer ei 

samansett gruppe. Dei kjem frå ni ulike 

land og fire verdsdelar, alder frå 20 til 

54 år. Til dagleg går dei på skule, dei 

jobbar, er heime med barn. På fritida 

gjer dei lekser, ser på TV, møter vener, 

har deltidsjobb, jobbar frivillig, deltek i 

ulike aktivitetar, tek vidareutdanning, 

gjør husarbeid, ringjer heim til familien, 

reiser på tur og bruker tid saman med 

kjæraste, ektefelle, barn. På mange 

måtar skil ikkje liva deira seg ut frå liva 

til andre i lokalsamfunnet. Men mykje 

er annleis her enn i landa dei kjem frå, 

og det er mykje nytt å bli van med. 

Integrering er ein lang prosess. Ein av 

deltakarane fortel at det har teke ho 12 

år å kunne slappe av - å ikkje alltid 

måtte vere på vakt for å unngå misforståingar. 

Ho forklarar: 

No forstår eg kva eg ser, eg forstår kva 

eg opplever, eg forstår folk sin måte å 

vere på; eg forstår kroppsspråk. Eg for- 

28 

står dei reglane som er skrivne og dei 

uskrivne reglane. Og eg føler no, etter 

tolv år, at eg kan slappe av. Sånn var det 

ikkje før. Heile tida var hjernen full av 

nye inntrykk og spørsmål: Kva tyder 

dette her? Kva slags situasjon er dette? 

Også med språk: Kva sa den og den? 

Og situasjonar - forståing av situasjonar, 

heile tida. Beste måte å relatere seg 

til - ja - jobb, vener og aktivitetar. Veldig 

morosamt for eksempel var dette med at 

her i Noreg, dersom du inviterer meg - 

sånn har eg opplevd; eg inviterer deg, 

skal vi gå og ta ein kaffi, eller noko sånt. 

Og da betaler du din kaffi, og eg betaler 

min kaffi. Riktig? Ja.! Surprise, surprise! 

Sånn er det ikkje i Portugal. Dersom eg 

seier at eg inviterer deg, så betaler eg. 

Så det er ein liten forskjell mellom å 

invitere og spandere. DET lærer ein seg 

veldig fort! 

Arbeidsliv og skule 

Deltakarane har ulik bakgrunn med seg 

i møtet med Noreg og lokalsamfunnet. 

Dermed opplever dei òg det som møter 

dei her ulikt. Eit eksempel på dette er 

møtet med arbeidslivet. Zelfanya 

Tewelde går på norskkurs, og har ein 

deltidsjobb nokre timar i veka som reinhaldar. 

Ho opplever det norske arbeidslivet 

som krevjande, og forklarar med ei 

samanlikning med arbeidslivet i heimlandet, 

Eritrea: 

For eksempel her, dersom du jobbar fire 

timar ein dag, då jobbar du hardt. Etter 

dei fire timane har du fri. Men i mitt 

land - kontoret opnar klokka åtte; og 

klokka ti er det tepause. Og ein jobbar 

fram til tolv, då avsluttar ein. Og du kan 

stengje før om du vil; ikkje noko 

problem! Og så startar ein igjen klokka 

to, og jobbar fram til klokka fem. Men 

dette er ikkje hardt. Nokre stader kanskje, 

men dei største arbeidsplassane, 

der er det lett. Ikkje som i Noreg. Her - 

dersom du har ein time å jobbe, då 

jobbar du hardt i ein time. 

Anne van Oorschot, på si side, opplever 

og ein kontrast mellom arbeidslivet i opphavslandet 

og her, men med motsatt forteikn. 

Ho fortel om ein ting alle nederlendarar 

i Noreg reagerer på: 

Det er dette uttrykket "Ting tar tid". Det 

synest vi er heilt frykteleg! Fordi vi synest 

altså at ting generelt sett går seint. Og det 

er ikkje vi vande med frå Nederland. Der 

skal alt gå veldig fort. Og når du jobbar i 

ei bedrift eller i det offentlege, då har du 

masse fristar å forhalde deg til og du må 

vere utruleg serviceinnstilt. Det med at 

ting tar tid, det trur eg at alle nordmenn 

har eit forhold til. Men det er klart at den 

positive sida av det er jo at i Nederland 

bikkar det over på den gale sida med at 

det er utruleg mykje stress - det er veldig 

mykje konkurranse også i arbeidslivet, der 

du skal kome på jobb ein halvtime før 

sjefen kjem og skal reise heim ein halvtime 

etter at han har dratt frå kontoret. Og alt 

går alt for fort der. Så det er klart at om vi 

no kan finne eit kompromiss eller balanse 

mellom det samfunnet og det norske samfunnet 

- det trur eg hadde vore ideelt! 

Ønsket om eit kompromiss eller ein 

"gylden middelveg" kjem òg opp når det 

gjeld erfaringar med skule og barnehage. 

Fleire av deltakarane som har barn i skule 

og barnehage seier at dei set pris på at i 

Noreg får barna utfalde seg, dei blir tekne 

på alvor og har krav på å bli høyrt i saker 

som gjeld dei, og skule og barnehage set 

fokus på trivsel, ikkje berre fagleg progresjon. 

Samstundes er det fleire som skulle

ønskje seg noko meir disiplin og klare 

rammer. Ei mor fortel: 

Sånn som når ungane kjem og seier 

[etterliknar barnerop]:"Du Ann-Mari, 

kan eg gå der?" Eg - eg fikk sjokk i byrjinga, 

fordi at det var ikkje sånn vi var 

oppdratt. Vi måtte først rekke handa opp, 

og så om du får lov å spørje, og så vidare. 

Så det var mykje strengare. Eg synast at 

ungane har det mykje betre her. Kanskje 

litt for bra! (...) Då eg var barn hadde vi 

meir respekt for foreldre. Heilt frå barnehagen 

har vaksne makt over deg. Og då 

sit det i hovudet, at det skal vere sånn, du 

skal ikkje motseie noko - så vi fekk eit 

anna forhold til familie. Vi skulle gjere 

som foreldra sa. Eg hugser at eg følte meg 

ganske som eit barn sjølv då eg var 30 år 

gamal; for eg følte press frå faren min og 

frå tantene mine, dei bestemte kor eg 

skulle gå og kva eg skulle gjere, sjølv om 

eg var ein vaksen person. Men her har 

folk det mykje friare, dei gjer som dei vil, 

på ein måte; foreldre berre rettleiar ungane 

på ein fri måte. Ingen får noko press 

- ikkje på den måten som vi hadde det. 

Men eg at synast når folk blir eldre, dette 

med respekt for foreldre - då synast eg det 

er betre i Litauen. For mor ho er mor og 

du kan ikkje tenkje annleis. Ho er 

liksom.. ho er sol og himmel! Sånn som 

her, at folk har foreldre på gamleheim, det 

skjer ikkje i Litauen. 

Ei anna mor seier at det å skulle forstå 

skulesystemet har vore noko av det 

vanskelegaste med å kome til Noreg. Ho 

forklarar: 

Fordi - i alle fall for ti år sidan - hadde 

lærarane i Portugal mykje makt. Det var 

mange reglar. Heilt frå barnehagen blir 

ein vurdert, kanskje med rød prikk og 

grøn prikk. Det er reglar for alt, ein skal 

alltid leggje ting tilbake på plass. Det er 

veldig mykje orden og oppdraging, heile 

tida. Korleis ein oppfører seg og ikkje 

oppfører seg, kva som er bra og ikkje bra. 

Hele dagen høyrer du om reglar, om du 

gjer det godt nok eller ikkje godt nok. 

Mange ting. Og så då eg kom til Noreg 

var det veldig fritt. Overalt! I skulen, i 

fritidsordninga. Barna var veldig frie til å 

bestemme kva de ville gjere, korleis de 

ville gjere det, om dei kanskje gadd eller 

ikkje å rydde etter seg - det var veldig 

merkeleg. Det er framleis litt merkeleg! 

Ho reagerer på debatten rundt kor vidt 

heimelekser er viktige eller ikkje, og slår 

fast at ein slik diskusjon ville vore 

utenkjeleg i Portugal. Men ho legg til: 

Men - det er Noreg. Noreg er veldig sånn 

- alt kan stillast spørsmål rundt. Ein må 

berre venne seg til det, og akseptere det. 

Dersom ein vil fungere her. 

Religion 

Ein dag eg var innom Fjøra Intro møtte eg 

ei ung kvinne som var på randen av 

utmatting etter dagens dose lærdom om 

det norske samfunnet. Ho hadde besøkt ei 

lokal kyrkje og fått informasjon om den 

nye kjønnsnøytrale ekteskapslova, og om 

at personar som lever homofilt kan bli 

prestar i den norske kyrkja. Det var nesten 

ikkje mogleg å snakke med ho; i dag 

kunne ho ikkje ta inn meir. Ho måtte heim 

og kvile. 

Religion og religiøs praksis er eit felt som 

kan skape utfordringar for dei som flyttar 

frå eit land til eit anna. Migrasjonsforsking 

viser at den religiøse tilhøyrsla 

ofte kan endre seg i samband med migrasjon. 

Religionen kan bli ein viktigare del 


av livet, fordi den blir eit forankringspunkt 

for identitet i eit samfunn der mykje 

er framand og ukjend. Men personars forståing 

av eigen religion kan òg utvikle og 

endre seg, fordi møtet med eit annleis 

samfunn og andre livssyn utfordrar dei 

normene og det verdsbiletet ein lærte å 

kjenne i heimlandet. 

Kva erfaringar har deltakarane i 

Mangfaldige arkiv med dette? Kva refleksjonar 

har dei gjort seg kring religion og 

religiøs praksis, i samband med eigen 

migrasjon? På spørsmål om kor vidt deira 

livssyn, tru eller religiøse tilhøyrsle har 

endra seg på grunn av at dei flytta til 

Noreg, er svara ulike. Fleire svarar 

bestemt nei: 

Nei. Då eg kom frå Somalia var eg 

muslim. Og når eg kom hit, er eg muslim. 

Det er det same, seier Liban Warsame 

Liban. 

Frå ein annan deltakar kjem eit like klart 

"ja." Ho seier: 

Sjølvsagt. Fordi viss du - for å sette det på 

spissen - viss du hadde budd med andre 

rasar som var heilt, heilt annleis enn deg, 

hadde det ikkje påverka deg og forandra 

deg? Det er sjølvsagt slik. Altså, detaljar 

på prosentvis, det kan eg ikkje gi deg. 

Men heilt klart, ja. Og det er ikkje noko 

dårlig. Det er berre at man utvidar - eg 

trur eg blei eit meir komplekst menneske, 

med meir forståing for andre, andre sin 

kultur, andre sitt språk, andre måtar å 

vere på, andre typar tankeverksemd - 

altså; du blir mykje rikare enn du var før. 

Og det gjer igjen at du må vurdere, og 

utvide, og kanskje kaste bort nokre synspunkt 

du hadde frå før. Og opne deg for 

noko nytt! 

Når det gjeld kor vidt deira religiøse 

praksis har endra seg som følgje av at dei 

flytta frå heimlandet og kom til Noreg, er 

deltakarane meir samstemde. For dei 

fleste har det vore endring, fordi rammene 

rundt det religiøse livet er annleis der dei 

bur no enn der dei budde før. For nokon 

betyr det at dei går oftare i kyrkja enn før 

- kyrkja har kanskje ei sentral rolle i lokalsamfunnet 

der dei bur. Andre går 

sjeldnare til gudsteneste, bøn eller religiøse 

møte no enn før, nokon fordi det ikkje 

er like lett å finne eit religiøst fellesskap 

der dei bur no, andre fordi kyrkja i Noreg 

ikkje organiserer storslåtte folkefester 

som dei er vande med heimanfrå – der ein 

gjekk like mykje for å treffe folk, som for 

det religiøse innhaldet i markeringa. Ei 

kvinne fortel om fellesskap på tvers av 

29


Fjøra Intro er et introduksjonssenter for flyktningar og innvandrarar i Sogndal. 

skiljeliner som hadde mykje å seie i heimlandet 

– her i Noreg har identiteten som 

kristen blitt viktigare, og kva for ei retning 

av kristendomen ein høyrer til speler 

mindre rolle. For muslimane eg har 

intervjua har religiøs praksis endra seg 

fordi det i Sogn og Fjordane er langt å 

reise til næraste moské; private heimar 

overtar difor rolla som samlingsstad for 

religiøse markeringar og høgtider. 

Framtida 

Vi har no fått eit innblikk i bakgrunnen til 

deltakarane i prosjektet Mangfaldige 

arkiv. Vi har høyrt om ulike grunnar til at 

dei valde å forlate heimlandet sitt, og at 

dei enda opp nettopp her. Deltakarane har 

fortalt om sine første opplevingar i møte 

med norske årstider, klima og samfunn, 

og om sine refleksjonar rundt forskjellar 

mellom livet her og i dei landa dei kjem 

frå. Vi har òg fått eit innblikk i erfaringar 

knytt til arbeidsliv, oppdraging av barn i 

eit nytt land og korleis religiøs tru og 

praksis kan bli påverka av migrasjon. Eit 

tema står att - framtida. Kva slags planar 

og draumar har deltakarane for livet 

vidare? Ønskjer dei å bli buande i Sogn 

og Fjordane? Kva slags ønskjer har dei 

eventuelt for barna sine? 

Eg ønskjer å bu her i Sogndal. Eg vil 

jobbe, og ta utdanning, gifte meg og få 

barn, seier Mohamed Shute Mohamud. 

Han er interessert i sport, og kunne gjerne 

tenkje seg å jobbe i ein sportsbutikk. 

30 

Viss eg ikkje var gift ville eg kanskje 

studere og byrje livet på nytt. No må eg 

sjå mine draumar i min familie og mine 

barn. Kanskje, dersom min familie får 

komme hit... Eg håpar å sjå min familie 

lukkeleg. Eg ser norske folk vere glade, eg 

ønskjer å sjå min familie glad. Og sjå 

barna mine lære og få ei god framtid, 

seier Mohammad Haraza. 

Eg kan drøyme, men - det er vanskeleg å 

forklare. Du veit at for å leve godt er det 

avhengig av korleis ein tener pengar. Men 

eg har ikkje jobb slik at eg kan få pengar. 

Derfor kan eg ikkje drøyme om noko, 

seier Francesca Tué. Dersom ho hadde 

hatt moglegheit til å drøyme, ville ho ha 

ønskt å kunne kjøpe sitt eige hus. 

Eg ønskjer å bli lege eller forskar, seier 

Maria Jones. Ho kom til Noreg frå 

Rwanda for tre år sidan, no går ho siste 

året på vidaregåande skule. Til hausten 

skal ho flytte for å studere. Ho kan gjerne 

tenkje seg å flytte tilbake til Sogn etter 

utdanninga, men kor ho skal bu avhenger 

av kor ho får seg jobb når den tid kjem. 

Framtida den er her på Davik, utan tvil! 

seier Anne van Oorschot. Ho håper at om 

20-30 år er Davik framleis ei bygd som 

blomstrar, med mange kjekke menneske å 

omgåast. Ho håper også at barna hennar 

får ei fin framtid, med god helse, og - når 

den tid kjem - at dei får jobbar dei trivst 

med. Ikkje minst håper ho at barna, når 

dei er ferdige med studiar og reiser, vil 

flytte tilbake til Sogn og Fjordane. For, 

som ho seier: her har vi så mange gode 

verdiar og så mange moglegheiter! 

For å høyre alle livsminneintervjua frå 

Mangfaldige arkiv-prosjektet, sjå 

www.fylkesarkiv.no. 

Kjelder: 

Stortingsmelding nr. 17 (2005-2006): 

2008 som markeringsår for kulturelt 

mangfold. 

Facebook: Opprop for NEI til asylmottak 

i Aurland 

www.kommunal-rapport.no, 18.02.04 

www.byarkivet.oslo.kommune.no 

Fuglerud, Øivind 2001: 

Migrasjonsforståelse. Oslo: 

Universitetsforlaget 

Takk til: 

Nomeda Høgseth, Francesca Tué, 

Mohammad Haraza, Mohamed Shute 

Mohamud, Maria Jones, Liban Warsame 

Liban, Zelfanya Tewelde, Jonathan Di 

Blasi, Anne van Oorshot og Dag Olav 

Osen. 

Alle sitat er omarbeidd eller omsett av 

artikkelforfattaren.

Etter andre verdskrigen hadde ni europeiske 

statar kommuniststyre og jernteppet 

som Churchill kalla det, hadde 

lagt seg over Aust-Europa. Mange av 

leiarane i dei kommunistiske partia 

hadde opphalde seg i Sovjetunionen. 

Kombinert med sovjetisk militært nærvær 

i åra etter krigen skapte det grunnlag 

for sterke kommunistiske styre. 

I Ungarn vart kommunistpartiet det 

einaste lovlege partiet i 1949. Partiet sin 

leiar János Kádár hadde sterke band til 

Sovjetunionen og var prega av stalinistiske 

idear. I 1953 tok Imre Nagy over 

som statsminister. Dette vart starten på 

ein periode prega av oppmjuking i tilhøvet 

til Sovjetunionen og arbeid med 

politiske reformer. 

Hjå ungararane skapte politikken til 

Nagy krav og forventning om ytterlegare 

demokratiseringsprosess. Tida 

fram til hausten 1956 var prega av maktkamp 

mellom Nagy og Kádár og begge 

hadde sine periodar som statsminister. 

23. oktober 1956 demonstrerte 200 000 

menneske i Budapest med krav om fridom 

frå Sovjetunionen. Nagy vart på 

nytt satt inn som statsminister. Han sette 

ned ei samlingsregjering og meldte 

landet ut av Warszavapakta. 

Stor merksemd i Vest-Europa 

”I Ungarn opplever ein ikkje berre ei 

nasjonal reising, men også eit politisk 

oppreist mot kommunismen. 

Vasalstatane vil ikkje lenger vera vasall. 

Dei underkua vil ikkje lenger verta 

underkua. Dei som har vore utnytta vil 

ikkje lata seg utnytta lenger”. Dette sitatet 

er henta frå Fjordabladet 2. november 

1956 og illustrerer korleis situasjonen i 

Ungarn var blitt eit tema for media i 

heile Vest-Europa. 

Medan Europa følgde med intervenerte 

Sovjetunionens væpna styrker Ungarn 

4. november 1956. Nær 20 000 ungararar 

vart drepne og Sovjetunionen sytte 

for at eit nytt undertrykksregime vart 

etablert i løpet av kort tid. Sovjet kalla 

demonstrasjonane i Ungarn ”kontrare- 

volusjon” (Palmer (1995), s. 912) og 

gjennomførte strenge rettsoppgjer. 

Hendingane i november 1956 og oppgjeret 

i etterkant, førte til masseflukt. 

Minst 180 000 ungararar flykta til 

Austerrike og 20 000 til Jugoslavia i 

perioden frå vinteren 1956 til våren 

1958. 

6. november kunne abonnentane av 

Fjordabladet lese om den Sovjetiske 

intervensjonen: ”Sovjet-russiske fly 

bomba i går Budapest. Fridomskjemparane 

held fram med striden sjølv 

om russarane har sendt ut sterke oppmodingar 

om å leggja ned våpna”. I same 

avisa var det også ei oppmoding om å 

hjelpe Ungarn: ”Fridom og fred for ein 

einaste dag. Det var alt Ungarn kunne 

få. Det tappert kjempende ungarske folk 

er atter under russarane sine klør. For 

berre nokre dagar sidan lova russarane 

at dei ville tinge om å drage troppene 

attende. No har dei hersett landet. 

Situasjonen er dypt tragisk. Framferda 

til russarane har vekt ein storm av protestar.” 

I Norsk innvandringshistorie (Kjeldstadli, 

red. (2003)) drøftar Hallvard Tjelmeland 


Opprøret i Ungarn 1956 og 

ungarske flyktningar i Noreg Av Karianne Schmidt Vindenes 

Under demonstrasjonane hausten 1956 var ein statue av Stalin tatt ned og øydelagd av 

demonstrantane. 

korleis hendingane i Ungarn vart oppfatta 

i Noreg og resten av Europa. Som sitatet 

frå Fjordabladet 2. november viser, var 

opprøret mot kommunismen viktig. 

Fjordabladet har brukt ord som 

”fridomskjempar”, ”det tappert kjempende 

ungarske folk” og ”under russarane 

sine klør” for å beskrive situasjonen. 

Med den kalde krigen som bakteppe 

vart ungararane sin kamp symbolet 

på vesten sin kamp mot kommunismen. 

I Noreg vart den sovjetiske 

invasjonen fordømt av dei politiske 

partia. Media rapporterte om dramatisk 

flukt og vanskelege tilhøve i flyktningleirane. 

Det vart skipa til fleire innsamlingsaksjonar, 

og Raude Krossen si 

innsamling var til dømes godt omtala i 

Fjordabladet. 

Ungarske flyktningar i Noreg 

Etter den sovjetiske intervensjonen i 

Ungarn flykta altså om lag 200 000 

ungararar. Dei fleste til Austerrike der 

det vart etablert flyktningleirar. Den 

første tida var i følgje Norsk innvandringshistorie 

Noreg sin politikk å 

yte hjelp til flyktningane som opphaldt 

seg i Austerrike og Jugoslavia, og 

Stortinget løyvde ein halv million kroner 

31


til hjelpearbeidet. Den store mengda med 

flyktningar gjorde at Austerrike etter 

kvart oppmoda andre land om å ta i mot 

flyktningar. 

Noreg bestemte at dei ville ta imot 1000 

flyktningar og det vart etablert eit overføringsstyre 

som skulle organisere mottaket. 

Totalt kom det om lag 1500 flyktningar 

til Noreg. Nordmenn hadde god 

kunnskap om bakgrunnen flyktningane 

kom frå og Norsk innvandringshistorie 

seier at ”… verken før eller seinare har 

flyktningar blitt møtt med så stor velvilje 

og entusiasme” (Tjelmeland 

(2005), s. 53) 

Ulike land organiserte mottaket av flyktningar 

på ulikt vis, og i Noreg var det 

kommunane som fekk ansvar for mottak 

og integrering i lokalsamfunna. I eit 

rundskriv frå Styret for overføring av 

ungarske flyktninger til Norge kan vi 

lese at målet var å sikre flyktningane 

rask tilpassing til det norske samfunnet. 

Helseråda i kommunane fekk ansvar for 

å undersøke alle flyktningar for tuberkulose 

og kommunane hadde ansvar for 

bustad- og arbeidsformidling. 

Overføringsstyret presiserte kva sosiale 

rettar flyktningane hadde krav på. Dette 

32 

Sovjetiske stidsvogner etter invasjonen 4. november 1956. 

omfatta barnetrygd og sjuketrygd frå det 

tidspunktet dei kom til Noreg, ulukkestrygd 

frå det tidspunktet flyktningane 

kom i arbeid, arbeidsløysetrygd og 

pensjonstrygd etter gjeldande oppteningstider. 

Rett til alderstrygd var 

avhengig av at søkjar var over 70 år og 

hadde budd i Noreg i fem år. 

Overføringsstyret presiserte i rundskrivet 

at dei einskilde trygdestyra 

hadde høve til å fråvike kravet om fem 

års opphald i landet. 

Ungarske barn i Vågsøy 

Sør-Vågsøy kommune var ein av kom- 

Her kan vi sjå korleis statuen av Stalin vert dratt gjennom gatene i Budapest. 

munane som tok i mot ungarske flyktningar. 

4. september 1957 hadde Sør- 

Vågsøy skulestyre opp ei sak om 

”tilleggstimar for Ungarn-barn”. I 

referatet kan vi lese at skulestyret ville 

organisere opplæring for to ungarske 

barn som hadde komme til kommunen. 

Skulestyret hadde søkt om stønad til 

ekstratimar og laga ein plan for undervisinga. 

Barna frå Ungarn skulle gå i 3. 

klasse som besto av 5., 6. og 7. årskull. 

Nokre dagar gjekk alle kulla i lag, andre 

dagar var dei delte og ungararane skulle 

gå med alle tre kulla etter eit mønster. 

Måndag og laurdag: heile 3. klasse, tysdag 

og torsdag: 5. årskull, onsdag og 

torsdag 6. og 7. årskull. Skulestyret laga 

ein plan for skuleåret 1957/58. I åra 

etterpå finn vi ikkje referanse til vidare 

oppfølging av barna frå Ungarn. 

Flest menn 

Fleirtalet av dei ungarske flyktningane 

som kom til Noreg var menn (sju av ti), 

det var i hovudsak yngre folk med bakgrunn 

som fagarbeidarar eller elevar ved 

yrkesskular, berre eit fåtal hadde høgare 

utdanning. Som vi kan sjå frå eit brev 

frå Lærdal kommune, hadde også kommunane 

klare forventningar om kva 

flyktningar dei ville ta i mot.”…Lærdal 

er viljug å ta mot ein familie på inntil 5 

personar, kone, mann og inntil tre born, 

ein ungdom i alderen 16-20 år og 2 

born, i alt 8 personar. Dei vaksne må 

vere kropsarbeidarar, og helst landsfolk”. 

Ein av ti reiste tilbake 

Vi har diverre ikkje tilgjenge til statistikk 

som kan fortelje kor mange 

ungararar som kom til Sogn og

Sovjetisk stridsvogn på gata i Budapest. 

Fjordane. Dei nasjonale statistikkane 

kan fortelje at talet har helde seg relativt 

stabilt i Noreg. I 1950, før krisa i 

Ungarn, budde det 198 personar med 

fødeland Ungarn i Noreg. I 1960, nokre 

få år etter krisa, var talet 1360. Totalt var 

det komme om lag 1500 ungarske flyktningar 

og etter tala i frå 1960 kan vi seie 

at om lag 10% av flyktningane reiste 

tilbake til Ungarn. I tiåra etter har talet 

vore relativt stabilt: 1255 i 1970, 1254 i 

1980 og 1305 i 1990. 

Del di historie 

Fylkesarkivet har kjelder som kan vere 

med å dokumentere det praktiske vedrørande 

ungarske flyktningar i Sogn og 

Fjordane. Vi er også interessert i nytt 

materiale som kan kaste lys over dei 

ungarske flyktningane si historie i Sogn 

og Fjordane. 

Viss du kom som flyktning frå Ungarn 

eller er etterkommar etter ein av flyktningane 

vil vi gjerne at du tek kontakt 

1950 1960 1970 1980 1990 

Pers. Pers. Pers. Pers. Pers. 

198 1360 1255 1254 1305 

Viser folkemengd sortert på fødeland Ungarn og årstal. 

1970 1980 1990 2000 2009 

Pers. Pers. Pers. Pers. Pers. 

Menn, Ungarn 909 938 991 903 1077 

Kvinner, Ungarn 572 624 655 739 1018 

Viser innvandrarar og norskfødde med innvandrarbakgrunn (to utanlandske foreldre) 

sortert på fødeland, kjønn og årstal. 


med oss. Vi vil til dømes vere interessert 

i bilete som er med på å fortelje historia 

om livet i Ungarn, flukta og livet i 

Noreg, dagbøker og korrespondanse 

med familie i Ungarn eller andre land 

Var du klassekamerat eller arbeidskamerat 

med ein ungarar? Viss du har ei 

historie å fortelje vil vi gjerne at du 

kontaktar oss eller legg inn historia di i 

digitalt fortalt (www.digitaltfortalt.no). 

Kjelder: 

Palmer, R.R. og Joel Colton (1995) A 

History of the Modern World. Åttande 

utgåve 

Tjelmeland, Hallvard (2003) ”Del 1 

1940-1975”. I: Knut Kjeldstadli (red.). 

Norsk innvandringshistorie, bind 3, I 

globaliseringens tid 1940-2000. Oslo 

Lærdal kommune, formannskapet, 

korrespondanse/sakarkiv 1957 

Sør-Vågsøy kommune, skulestyret, 

møtebok 1955-1963 

Alle bileta er henta frå 

www.Hungary1956.com, opplysning om 

fotograf er ukjend. 

33


Irske Potts-poteter i over hundre år 

Osen gard i august 2008. Pottspoteter servert til kaffi på Potts-bordet i gardstunet. 

Eit par dagar etter 17. mai kom det 

melding frå Osen gard i Gaular: 

Potts-potetene er komne i jorda! Det 

har skjedd kvart einaste år sidan 

slutten av 1800-talet. I 1878 kom 

irlendaren William Trumperant 

Potts til Osen for å fiska laks. Han og 

to andre med namnet Potts åtte Osen 

gard i mange år. Dei prøvde seg også 

med setjepoteter frå Irland. 

34 

Eg skreiv eit stykke i Kjelda nr. 

3/2008 om korleis det bar til at eg 

sommaren 2008 fekk kjennskap til 

irlendarane Potts på Osen gard. Eg 

fortalde om Potts-poteten og om det 

aller første møtet mitt med denne særs 

spesielle poteten, i gardstunet attmed 

eit steinbord med innhogde Pottsnamn 

og årstal: 

Eitt av Potts-potet-felta i Sogn 2009. Den første spira kom til syne alt 3. mai! Unn Karin 

Kleppe på Osen gard skreiv då ho høyrde dette: "Eg er imponert kva de får til inne på 

Systranda". Biletet viser feltet 4. juni. 


Me sat attmed Potts-bordet, og det blei 

spørsmål om eg hadde lyst på ein kopp 

kaffi. Eg takka ja, sjølv om eg akkurat 

då ikkje sakna noko som helst. Det 

kom ei kaffikanne på plass, koppar, 

syltetøy, kjeks, - og ei skål med femseks 

poteter. Det siste stussa eg litt på, 

men heldt det med meg sjølv. Poteter 

til kaffien er ikkje daglegdags 

servering. 

Dei blei som rosina i pølsa, potetene. 

Olav Johan [Mo, noverande eigar] 

fortalde at det er poteter etter Potts. 

Potts hadde med seg setjepoteter frå 

Irland. Og så har dei dyrka desse 

potetene kvart år seinare. Eg la merke 

til at mor til Olav Johan kalla dei 

potts-poteter. - Dei er ekstra rike på 

stivelse, fortalde Olav Johan. Før i 

tida hende det rett som det var at 

naboar kom og fekk seg potts-poteter 

når dei skulle baka poteteskaker. 

Deigen blei fastare enn av andre slag. 

Om kvelden, 13. mai, sette dei Potts-poteter 

på Osen gard. Det har dei gjort i over 100 

år. 

No – i 2009 – er Potts-poteten komne 

i jorda att på Osen gard, kanskje for 

125. gongen. Og ikkje nok med det. 

Henning Rivedal og underskrivne har 

sett irske Potts-poteter i Sogn. Godt 

åla og tidleg sette er dei alt komne til 

syne på Røysafeltet. Me kjem til å 

følgja "årets vekst" med age og 

undring, både i Osen og på heimlege 

trakter. Og me lovar ei melding om 

"årets avling" i Kjelda til jul.

Vel blåst! 

Kontaktkonferansen 

2009 vart arrangert i 

Flåm 27. og 28. april. 

Dette er ein årleg 

konferanse som kommunearkivordninga 

arrangerar for personar 

som jobbar 

med arkiv i kommunane 

og fylkeskommunen. 

Koselege 

Fretheim hotell var ei 

fin ramme for konferansen 

som samla i 

overkant av 50 deltakarar. 

Kontaktkonferansen 

vart opna av ordføraren 

i Aurland, Olav 

Ellingsen. Han gav oss 

ei fin reise gjennom kommunen i 

ord og bilete. Programmet fortsette 

med fleire interessante føredrag, 

mellom anna fleire eksterne føredragshaldarar. 

Frode Vik, IKTansvarleg 

for skular og barnehagar i 

Stryn kommune, presenterte 

prosjektet Sikker sone Nordfjord. 

Ordføraren i Aurland, Olav Ellingsen, opna 

kontaktkonferansen i Flåm. Foto: Sturla 

Binder. 

Turen med Flåmsbana var eit populært innslag på konferansen. Foto: Sturla Binder. 

Det er eit prosjekt i regi av alle 

Nordfjord-kommunane som mellom 

anna jobbar med å finna løysingar 

for arkivering av arkiv frå skular og 

barnehagar. Inge Manfred Bjørlin 

frå Aust-Agder kulturhistoriske 

senter er med i eit prosjekt som 

jobbar med å samordna alle fagsystem 

og sak-/arkivsystem frå tre 

kommunar og Aust-Agder fylkeskommune. 

I innlegget delte han ein 

del av kunnskapane og erfaringane 

sine med oss. 

Det var eit variert program på konferansen, 

der me også fekk høyra om 

mellom anna arbeidet med arkivplan.no, 

den nye offentleglova og 

noko av det arbeidet som kommunearkivarane 

held på med. Petter von 

Krogh, kulturkonsulent i Aurland 

kommune, fortalde om noko av 

arbeidet på Lokalhistorisk senter i 

Aurland. På Flickr, ei biletteneste på 

nettet, har dei lagt ut bilete frå 

kommunen. Her kan publikum koma 

med tilbakemeldingar av ulik art. 

Elin Østevik og Heidi Rohde Rafto 

er tilsette på Fylkesarkivet i to ulike 


Av Marit Anita Skrede 

prosjekt. Prosjekta vart presenterte 

på konferansen. Elin er prosjektrådgjevar 

i Europeana Local, eit EUprosjekt 

som arbeider med å gjera 

digitalt innhald frå lokale og regionale 

ABM-institusjonar i Europa tilgjengleg 

via ein felles fleirspråkleg 

portal. Heidi dokumenterar mangfald 

i fylket vårt ved å intervjua innvandrarar 

frå ulike land og verdsdelar 

om møtet med Sogn og 

Fjordane. 

Det sosiale er viktig på kontaktkonferansen. 

I tillegg til god mat, 

ynskjer me å sjå litt av den staden 

me vitjar. Sidan konferansen vart 

halden i Flåm, var Flåmsbana eit 

naturleg val for utflukt. Dette var 

tydelegvis noko som fall i smak, for 

dei fleste av deltakarane gjorde seg 

nytte av dette tilbodet. Diverre vart 

det litt grått då me tok bana til 

Myrdal og tilbake måndag ettermiddag. 

Det var likevel ein fin tur, 

og me let oss imponera over dei som 

i si tid bygde denne spektakulære 

bana. 

35

Retur: 

FYLKESARKIVET 

Askedalen 2 

6863 Leikanger 

ISSN 0803-9682 

Før: Biletet syner Hafstad i Førde ein gong mellom 1910 og 1920. Utsikt frå Hafstadbakken mot fjorden. Gardsbusetnaden 

på Hafstad i framgrunnen og den framveksande tettstaden bak. Foto: Olai Fauske. 

No: Utsikt frå grustaket på Hafstad i 2009. Her er det nesten berre horisonten som er gjenkjenneleg. Foto: Sturla Binder.

Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?