Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

Kap 2.3
Framsyning
Den problematiske kategorien epideiksis
Ordet epideiktisk er danna av eit verb som tyder 'å visa fram', 'å peika på', 'å stilla til
skue' (Eide 1990, 60; Fafner 1982, 40). Bruk av ordet som nemning for ei spesifikk
form for talekunst er fundert på inndelinga av retorikken i tre talesjangrar: rettstale
(eller forensisk retorikk), politisk tale (eller deliberativ retorikk) og framsynande tale
(eller epideiktisk retorikk). Denne typologien blir svært klart formulert ein stad hos
Aristoteles på grunnlag av skiljet mellom tilskodar og deltakar.
Tilhøreren må nødvendigvis fungere enten som iagttager eller som bedømmer, og som bedømmer
enten tage stilling til noget, som har fundet sted, eller til noget, som kommer. Som bedømmer af
noget kommende fungerer f. eks. et medlem af folkeforsamlingen, og med hensyn til det fortidige
en dommer, medens tilhørerne som iagttagere bedømmer en talers kunnen. (Aristoteles Retorik
A.III.2.)
Skiljet mellom tilskodar, "iagttager" (θεωρόν) og deltakar, "bedømmer" (κριτήν)
ordnar dei tre talesjangrane i to grunntypar: (1) tale som styrer mot handling
(forensisk og deliberativ tale), (2) tale som ikkje styrer mot handling (epideiktisk
tale). Kriteriet som blir lagt til grunn, gjeld tilknytinga til konteksten. Forensisk og
deliberativ tale er situasjonsbundne på ein måte som samsvarer med
konteksttilknytinga ved talespråk (jfr. omtalen av skriftbegrepet ovanfor kap. 1), dvs.
har ei innretning mot handling, mot ei avgjerd som tilhøyrarane skal ta. Annleis med
epideiktisk tale; den styrer ikkje mot avgjersle eller handling, den er meir
"sjølvsentrert" enn dei andre sjangrane. Frå gammalt av har den også blitt vurdert
som meir skriftleg enn dei. "Festtalens stil står den skriftlige udtryksmåde nærmest.
Den er også ifølge sit væsen beregnet på at læses", seier Aristoteles (Retorik III.12.6;
Burgess 1902, 106).
Systemet til Aristoteles er ryddig og klart, og har gjort seg sterkt gjeldande.
Men det er neppe dekkande; kategorien epideiktisk er ikkje så rein som Aristoteles
her gir inntrykk av. (Andre stader uttrykker han seg på ein måte som kan oppfattast
som korrektiv til eller modifisering av systemet slik det her er gjengitt). Før
Aristoteles var det ikkje vanleg å skilja talesjangrane så klart frå