Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

IDEALITET 51
holbergske paradoksa eingong var - men ikkje lenger er - aktuelle, bør ein sjå dei som
evig aktuelle, eller som gamle klisjéar.
Brandes problematiserer subjektet på tre ulike nivå, og problematiseringa blir i
varierande grad gjort eksplisitt. Subjektet blir ein problematisk storleik (1) ved
omtale av menneskesynet hos forfattaren, (2) i utgreiinga om forfattaren forstått som
geni, (3) i tekstlege spenningar hos Holberg som det er grunnlag for å hevda at
Brandes peiker på, eller i det minste antyder.
(1) Brandes avviser konklusjonen frå Holbergs 2. satire, "Apologie for
Sangeren Tigellius", som dekkande for menneskesynet til forfattaren. Kva er eit
menneske? spør diktaren, og han svarer: Det er eit dyr som ikkje lar seg definera. Ei
slik haldning er ifølgje Brandes lite dekkande for Holberg sjølv; ingen som har
kjennskap til komediane, "kan undgaa at studse ved hvor lidet Definitionen passer"
(134). Viss det er noko Holberg gjer, er det å bestemma sine karakterar. Hans
forskjellige personar blir uavlateleg krinsa inn, namngitte, omtalte, utsette for
intrigar, utledde, osv. Den klassisistiske åndsform gjer det umogleg for Holberg å sjå
på mennesket som uutgrunneleg. Distansen og låtten er sikre teikn på at han allereie
har utgrunna sine personar.
(2) Annleis med Holberg sjølv; han blir problematisert i kraft av den genirolla
han blir tilskriven. Det er i kraft av å bryta med fastlagde mønster - i Jeppe paa Bierget,
i Erasmus Montanus, eller i MTkr I.171 - at Holberg blir ein genial diktar; her kjem han
tettare på Livet. Synspunktet gjer seg gjeldande i monografien eller festskriftet frå
1884, og er kraftig forsterka i eit essay frå 1887 (Brandes 1889) som har ein lang
innleiande refleksjon om geniet. Geniet er ikkje uttrykk for folket, men omformar
folket (Brandes 1889, 4-5). Brandes har orientert seg i nye retningar; Hippolite Taine
og determinismen er blitt erstatta av Nietzsches førestillingar om det overskridande
mennesket (Brandes 1889, 3).
Genirolla blir forstått som konfliktfull og smertefull. Geniet er utstøytt, aleine,
må tola pine og smerte. Holberg er opplyst representant for fornufta, men er omgitt
av barbarisk overtru. Han blir mislikt på grunn av bøkene sine. Hos Brandes flyt det
over av formuleringar som markerer denne konflikten. Sjølv i omtalen av det han
kallar dei lykkelegaste og mest produktive åra, blir Holberg framstilt som martyr, i
eit "tross all motgang"-språk (Brandes 1889, 16). Brandes svartmaler samtida til
Holberg for å stilla forfattaren i eit fordelaktig lys, seier Rubow. Samtida var ikkje så
pedantisk som Brandes vil ha det til, heller ikkje så ortodoks, heller ikkje så udanna
og barbarisk, osv. (Rubow 1944, 56; Müller 1943, 225-43). Og ein kan legga til:
Motgangen kan vel ikkje ha vore så stor; Holberg var den første og lenge også den
einaste som kunne legga seg opp formue på grunnlag