Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

50 KAP. 2.1
For språket - eller forma - ligg det ein omvendt utviklingstanke til grunn for
beskrivinga. Det overleverte språket er ei konvensjonell, stiv og "gammaldags" form
som Holberg unntaksvis klarer å bryta ned, overskrida, legga bak seg, - men bare
unntaksvis.
Dette gir grunn til å hevda at lesinga til Brandes har som implikasjon å sjå eller
peika på to spenningsforhold i Holbergs reflekterande prosa. (1) Holberg presenterer
eit radikalt innhald i eit konvensjonelt språk, (2) det konvensjonelle språket får
motstand frå - og blir til tider brote ned av - eit fritt, "grenselaust" språk.
Slik blir det mogleg å sjå Holberg som moderne i innsikt, gammaldags i form.
Hans paradoks har blitt truismar; denne sigeren har som konsekvens at han har blitt
uaktuell; Brandes må gjera sine lesarar merksame på at det som hos Holberg kan
synast middelmådig, ein gong har vore radikalt, "at hvad der nu er for sandt til at
siges, engang har været et Paradox" (178). Holberg er såleis innhenta og distansert av
ei utvikling han sjølv har gått i spissen for. Språket, derimot, har hos Holberg alltid
vore forelda (klassisistisk), bortsett frå dei unntaksvise tilfella der han bryt
igjennnom dei hemmande konvensjonane.
Det kan reisast innvendingar mot å forstå paradoks-begrepet som
innhaldskategori, som utelukkande eit spørsmål om innsikt. Spørsmålet blir
nærmare drøfta nedanfor i kap. 5; her er det tilstrekkeleg å peika på ein
inkonsekvens som er lett synleg hos Brandes. Han forstår paradoks-begrepet på
grunnlag av utviklingstanken. Etablert innsikt av i dag har ein gong vore ny og
sjokkerande (paradoks). (Denne oppfatninga er han ikkje aleine om: "Dagens
paradoks er morgondagens fordommar", heiter det i ein kjend sentens.) "Vi vide nu
…", seier Brandes om det som samtida til Holberg ikkje visste.
[V]i vide at man ikke bør gifte sig altfor gammel, at man hverken bør være en Laps eller unødigt
trodse Moden, at man hellere bør stræbe at udmærke sig ved Fortjenester end ved en Rang, at
Venskab ikke bør være Sammenrottelse o.s.v. […] (Brandes 1884, 177).
Men Holberg-paradokset lar seg ikkje tilpassa ein slik formel. Viss ein nyttar dette "vi
vide"-formularet, og fyller inn andre "verdiar", f. eks. frå dei meir sprelske paradoksa
frå MTkr - kun dåren er lykkeleg (MTkr II.1), dårleg smak gjer stor nytte (MTkr
III.105), semje sløver og usemje virkar fremjande på samfunnet (MTkr III.82) - eller
viss ein trekker inn påstandar om Guds vesen som uutgrunneleg (MTkr I.100), blir
det straks innlysande kor lite brukande formularet til Brandes er. Det Holber g
presenterer som paradoks, kan ikkje gjerast greie for som nye innsikter for samtida. I
staden for som Brandes å hevda at dei