Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

IDEALITET 49
Handlingen aldeles efter Digterens oprindelige Bestemmelse, uden at
Menneskenaturens Bevægelighed nogensinde gjør en Streg i Regningen […]" (147).
Kategorien oratorisk får hos Brandes ei vid avgrensing; den omfattar ikkje
bare munnleg framført ordkunst, men også skriftspråklege sjangrar som f. eks.
epistel, ja all polert prosa i den grad den følgjer konvensjonar for tekstlege
utbroderingar. Også Holberg-essayet er styrt av slike mønster (epistel, dissertasjon).
Ikkje bare det; det er herifrå, frå den lærde, utbroderte og slepne språkbruken, det
oratoriske har sitt opphav. Det oratoriske dreiar seg for Brandes såleis om element
som ein først og fremst vil finna i den reflekterande prosaen.
Den "klassisk-oratoriske Aandsform" er ei tvangstrøye; den står i vegen for
"det moralske Øjemed", for "Menneskenaturens Bevægelighed" (147), og den står i
vegen for språkleg eksperimentering, dvs. "at Ordet hos Holberg aldrig bliver drevet
ud paa de Grænse-Omraader, hvor det forvandler sig til Tone eller Farve, til Musik
eller Maleri". (150.) Sjølv om den klassisistiske åndsform kunne seiast å vera ny for eit
dansk publikum, vil den i sitt vesen vera konvensjonell, gammaldags ved ikkje å
strekka til overfor det livet litteraturen har sett seg som mål å skildra.
Det vesle Brandes skriv om essayet i passasjen som er sitert ovanfor, gjer greie
for to overskridingar i denne prosaen. Den første dreiar seg om det enkeltståande
tilfellet (eller dei få tilfella) der Holberg ikkje bøyer seg for den rigide, oratoriske
forma, men sprengjer denne og skaper ein prosa som er "saa sundt tænkt, saa
mesterligt skrevet, saa vittig i sit Ræsonnement, saa digterisk overgiven" (177-78).
Den andre gjeld kunnskap og innsikt; "de Gjenstande, som de Moralske Tanker
behandle" er for Brandes og hans tid "altfor middels, altfor nærliggende" (177). For
samtida til Holberg, var dei derimot grensebrytande; det som ettertida kan ta for gitt,
var for samtida nytt og overraskande.
Brandes brukar paradoks-begrepet primært som innhaldskategori, og han
skriv det i tillegg inn i ein historisk utviklings- eller framskrittsmodell. Begrepet får
på den måten som kriterium utbreiing av sanning og innsikt; den innsikta bare nokre
få sit inne med, er paradoks - mot det ein skulle tru - for dei som ikkje har den. Idet
sanninga får tilslutnad og utbreiing, er den ikkje lenger paradoks. I kraft av
paradokset var Holberg i MTkr overskridande når det gjaldt innhald. Han er kritisk,
revurderer gamle sanningar, insisterer på nye sanningar til dei blir truismar. Ein
implikasjon av dette paradoks-begrepet er at Brandes ser innhaldet i Holberg-essayet
som aktuelt for samtida, men ikkje lenger aktuelt for ettertida.