Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

IDEALITET 45
Det spørsmålet som eg brukar som bakteppe i gjennomgangen, er: I kva grad
støttar Holberg seg på tradisjonen når han utviklar sin essayistikk? Skriv han etter
mønster frå overleverte tekstar og sjangrar, eller utviklar han noko nytt som bryt
med overleveringa? Spørsmålet blir ikkje stilt for å drøfta om Holberg er gammal
eller ny, heller ikkje for å gi ytterlegare bidrag til den allereie omfattande
dokumentasjonen av kjelder og førelegg. Eg stiller spørsmålet dels fordi det
reflekterer at store delar av Holberg-forskinga har vore klassisistisk og komparativt
orientert, dvs. lagt vekt på den litterære tradisjonen som forklaringsfaktor, men vel
så mye fordi det opnar for nye problem. Dei tre omtalane nedanfor har som
fellestrekk at dei ser forholdet til tradisjonen etter mønster av ein frigjeringsmodell,
dvs. at lausriving frå overlevering og førelegg blir forstått som fullbyrding av
forfattarrolla. Ein slik modell, som sjølvsagt er problematisk innanfor ein klassisistisk
horisont, gjer seg gjeldande i ulik grad og på ulike nivå. Brandes taler vagt om
åndsform, Fjord Jensen i hovudsak om sjanger, Billeskov Jansen mest om stader i
teksten som har påvislege førelegg i andre tekstar.
Brandes
Festskriftet frå 1884 (Brandes 1884) er framleis - sa Rubow i 1928 (Rubow 1949) - den
beste vegen inn i Holbergs store forfattarskap. Så kan ein spørja om ein slik dom kan
gjerast gjeldande også for den essayistiske delen av forfattarskapen? Festskriftet har
ikkje særleg mye direkte omtale av den reflekterande prosaen, bare ein kort - og
delvis avvisande - omtale av MTkr, for ein god del knytt til eit einaste stykke, MTkr
I.171.
Undertiden kunne de Gjenstande, som de Moralske Tanker behandle, synes altfor middels, altfor
nærliggende; vi vide, at man ikke bør gifte sig altfor gammel, at man hverken bør være en Laps
eller unødigt trodse Moden, at man hellere bør stræbe at udmærke sig ved Fortjenester end ved en
Rang, at Venskab ikke bør være Sammenrottelse o.s.v., men Afhandlingen om Ægteskab i
"Moralske Tanker" er ligefuldt saa sundt tænkt, saa mesterligt skrevet, saa vittig i sit
Ræsonnement, saa digterisk overgiven i sit skjønhedsdyrkende Slutningsforslag om de smukke
Pigers Bevarelse i ugift Stand til Ziir for Staden, at ingen nok saa dyb Tanke kunde udøve større
Tiltrækning eller indpræge sig stærkere end denne en Verdensmands Bekjendelse, og
Afhandlingerne om den falske Gudsfrygt, der nu synes os saa selvfølgelige, have engang været
dristige og ere vittige endnu.
Vi Nulevende maa overhovedet overfor Holberg aldrig glemme, at hvad der nu er for sandt til
at siges, engang har været et Paradox, og at det er Holberg, der har havt Mod til at tage vore
moralske og æsthetiske Livssandheder op som Paradoxer og holde Pinen ud, indtil de bleve
Truismer. Han stod overfor et Publikum, hvem han maatte give sin Satire ind med Skeer og banke
sin Moral ind i Hovedet. (Brandes 1884, 177-78.)