Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

INNLEIING 17
Welhaven reserverer seg overfor forfattarens reflekterte og distanserte haldning, og
etterlyser imaginasjon, fiksjon, førestilling, innleving. (Me skal seinare sjå at Georg
Brandes tenker på liknande vis.) På denne måten gir han ei vurdering av
forfattarskapen generelt, ei vurdering som forklarer kvifor han stort sett neglisjerer
essayistikken til Holberg, særleg MTkr.
Nå er det ikkje meininga å føra vidare ei slik resepsjonshistorisk kartlegging
her og nå. Det som bl.a. taler imot, er at spørsmålet ikkje så lett lar seg avgjera som
eit anten-eller, altså anten kunst eller ikkje kunst. Dette bringar oss over til andre
punkt:
Dette begrepsapparatet kan gjera greie for ein tvetydighet som er
gjennomgåande i forfattarskapen, ikkje bare i essayistikken. Dette skal eg gå litt meir
detaljert inn på, først med referanse til Peder Paars, deretter til Holbergs reflekterande
prosa.
Vaklande fiksjon, tvetydig tilgjersle
Det komiske heltediktet Peder Paars er ein fiksjon, men urein eller vaklande i sitt
fiktive grep. Og straks lesaren begynner å tvila på fiksjonen, vil han også bli rådvill i
spørsmålet om tekstens intransitivitet. Her er etter mitt syn noko av forklaringa på at
verket fungerte så glimrande som satire.
Delar av handlinga er lagt til den vesle øya Anholt i Kattegat. Gehejmearkivar
Fr. Rostgaard, eigaren av Anholt, følte seg på vegner av innbyggarane støtt over
"dend usandferdige og uchristelige Beskrivelse, som dette vanartige Gemyt
[Holberg] haver bebyrdet det fattige Land Anholt og samtlige Indbyggere med". I eit
klageskriv til kongen tilbakeviste han dei usannferdige påstandane han h adde funne
i Peder Paars og bad om straff for forfattar og boktrykkar samt om at boka blei
konfiskert. Kritikken var for ein del retta mot historiske detaljar som Rostgaard
avviste som ukorrekte; bl.a. blei forteljinga om bokslaget på universitetet (Peder Paars
I.3) stempla som løgn. Svaret frå Kongen - eller kongens råd - representerer ei heilt
anna lesing av boka. Rådet fann ikkje anna enn "lutter fingeret Skiemt" i Peder Paars
og måtte derfor avvisa klagen. (Christensen 1949, s. XIX-XX).
"Feillesinga" til Rostgaard kan sjåast som eit lyte hos han; han skjønner ikkje
spøk eller kan ikkje skilja mellom fakta og fiksjon. Men feillesinga kan også
forklarast som ei misforståing som teksten inviterer til. Det er eit velkjendt grep i
satiren å gjera menneskeleg veikskap til lått, men på ein slik måte at grupper eller
einskildpersonar føler seg ramma eller tråkka på, og det i ein slik grad at dei ikkje
klarer å la vera å protestera høglytt. På den måten blir det ein eller fleire