Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

PARADOKS I HOLBERG-ESSAYET 213
forskjellige øvingane i progymnasmata går ikkje bare frå det enkle til det meir
kompliserte, men også frå allmenne til spesifikke problem, og frå fiktive til faktiske
tilfelle, dvs. endar med konkrete problem, mest mogleg like dei som den framtidige
talaren vil møta i sin praksis. Innanfor deklamasjonsøvingane, som høyrer til det
høgaste eller mest avanserte trinnet i skoleretorikken, speler epideiktiske talar liten
rolle, medan deliberative (suasoriae) står høgare og stridstalane (controversiae) øvst på
rangsstigen. Dei siste blei rekna for å vera mest krevjande. Både stridstalane og
overtalingstalane henta modellar frå historiske konfliktsituasjonar, dvs. frå tilfelle
der eit vanskeleg problem melder seg, og der talen som eleven utarbeider, skal vera
eit svar på dette problemet. F. eks.: "En venn gir Cicero råd i farens stund - skal han
be Antonius om nåde, flykte til Brutus, brenne sine skrifter, eller gå en edel død i
møte?" (Andersen 1995, 251.)
For det andre er øvingsretorikken kamporientert ved å framelska konkurranse
i undervisningssituasjonen. Øvingane tar sikte på å visa fram dugleik i bruk av
retorikkens instrumentarium; dei er styrkeprøver, dvs. dei er interessante og
oppsiktsvekkande i den grad dei stiller utøvaren overfor vanskelege oppgåver; å
forsvara eit dristig standpunkt, å få til det som synest umogleg. Det er om å gjera å
vera den beste i klassen, å visa at ein meistrar faget på fullkomme vis.
Her er ein dobbel kommunikasjonssituasjon, eit dobbelt sett av roller for
sendar og mottakar. Den som taler, simulerer, f. eks. ein historisk person som i ein
kritisk situasjon må ta ei vanskeleg avgjerd, gi råd, forsvara ein tiltalt e.l. Samstundes
er han i auditoriet saman med lærarar og medelevar. Her er to kampsituasjonar, den
eine (den historiske situasjonen) er simulert, den andre er reell (framsyning av
språkleg, intellektuell, retorisk dugleik). Kampens ratio - som er siger - rår begge
stader.
I historisk perspektiv kryssar ordet dissertasjon grensene mellom tale og
skrift. Det latinske substantivet dissertatio tyder 'utvikling, utgreiing, framstilling',
medan verbet dissero, som ligg til grunn for substantiveringa, peiker tydelegare mot
talespråk: 'å utvikla (tankar i ord), drøfta, halda tale om'. I engelsk har det
substantiverte ordet ei forelda og ei moderne tyding; før var tydinga 'diskusjon,
debatt', medan den moderne bruken viser til "an extended usually systematic oral or
written treatment of a subject", og denne har igjen ein spesifisert variant: avhandlin g
som skal forsvarast for eit akademisk forum. Holberg-ordbog har ei todeling som
reflekterer skiljet mellom generell og spesifikk referanse. Ordet blir dels brukt om ei
kort eller lang skriftleg utgreiing