Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

PARADOKS I HOLBERG-ESSAYET 203
Det er ein sentral påstand i dette arbeidet at teoretiserande omtale er eit
berande element i MTkr. På bakgrunn av det skulle ein kanskje venta at sjølve ordet
'paradoks' blir nemnt både titt og ofte. Nå skjer dette bare 19 gongar, fordelt på
"Forberedelse" og 13 stykke. Men i tillegg kjem dei mange tilfella der referansen skjer
i ei omskriven eller perifrasert form. "Jeg veed vel, at saadan Meening holdes for
egen og u-rimelig. Men alt hvad som er almindeligt, er ikke altid rimeligt" (MTkr I.5,
40). I dette tilfellet er omskrivinga så tydeleg at den kan reknast som synonym til
ordet. Meir vanleg er at teksten på noko vagare vis indikerer eit medvit om at dei
påstandane som blir sette fram, er mot vanleg oppfatning, at dei spørsmål som blir
reiste, er eller synest ufattelege. På denne måten stråler eit medvit og ei sjølvkjensle
som er karakteristisk for den teoretiserande omtalen, ut i alle delar av denne
prosaen. Denne sjølvkjensla får eit langt større omfang enn den eksplisitte nemninga
av ordet 'paradoks' tilseier.
Dette er det umogleg å gjera greie for i alle detaljar. Eg skal derfor avgrensa
meg til to sentrale grep. Det eine er formuleringa - eller formularet - "Dette tage Folk
dog gemeenligen ikke i agt". Det andre er markeringa av paradokset som prestasjon,
ei oppgåve som er vanskeleg å gjennomføra.
Tidleg i MTkr III.6 finn ein formularet "Dette tage Folk dog gemeenligen ikke i
agt […]". Det kjem i forlenging av to påstandar; den eine seier at sjukdom verkar inn
på humøret, den andre at denne påverknaden skjer i varierande grad, dvs. at sinnet
blir påverka alt etter kva plage ein har, kva del av kroppen som er sjuk. Det som folk
vanlegvis ikkje aktar tilstrekkeleg på, er kva plager som ligg til grunn for
temperament og lynne. "[… E]en lastes for Utaalmodighed, efterdi Milten er
besværget; og den anden roeses for Taalmodighed, efterdi de ond e Vædsker sidde
udi Fødderne", men "Last og Roes er her lige ilde grundede" (MTkr III.6, 236).
Folk flest tar altså feil. Forfattaren påpeiker feilen, og taler i kraft av det mot
vanleg oppfatning. Formularet "Dette tage Folk dog gemeenligen ikke i agt […]" er ei
markering, ei omskriving og ei påminning om paradokset.
Denne analysen av innleiinga til MTkr III.6 kan utvidast i to retningar, til
stykket som heilskap og til boka som heilskap.
Det aktuelle stykket har ein serie av varierande gjentakingar av setninga
"Dette tage Folk dog gemeenligen ikke i agt […]". I lys av at stykket er kort, kan ein
seia at desse gjentakingane ligg tett og har ein framtredande plass i utgreiinga. Her
er dei viktigaste stadene.
[…] men Folk fremture ikke desmindre udi d eres vrange Domme (MTkr III.6, 236).