Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

INNLEIING 11
Johannesen reiser spørsmål om Holberg-essayets aktualitet for vår tid ved å
relatera det til fire ulike tradisjonar i Norge anno 1977. Det er ikkje p.g.a. sine meir
eller mindre dristige meiningar at Holberg har aktualitet, heller ikkje fordi han fører
ein elegant penn, om nokon skulle meina det. For det tredje kan ein ikkje ta Holberg -
essayet "til inntekt for" akademisk prosa; Holberg stiller seg heller kritisk til "det
formale pseudoessay i akademisk forvaltnings- eller profesjonaliseringsprosa"
(Johannesen 1977, 125). Då står bare ein fjerde mulighet tilbake: ein nyare
samfunnsvitskapleg tradisjon, med namn som Jon Hellesnes, Hans Skjervheim, Dag
Østerberg o.a. Det er her Holbergs essay held fram som levande tradisjon.
Denne konklusjonen er eg ikkje eining i. Etter mitt syn er det urimeleg å påstå
at tradisjonen frå Holberg bare blir vidareført innanfor den samfunnsvitskaplege
tradisjonen som Johannesen her refererer til. Eg er heller ikkje så sikker på om dei
namna han viser til, kan plasserast i Holberg-tradisjonen på så eintydig vis som han
gjer. Men den diskusjonen er det ikkje nødvendig å gå nærmare inn på her.
Johannesen etterlyser ei interesse for essayet i litteraturforskinga (Essayet i
Norge, 7) og taler ved det for eit utvida tekstbegrep. Men det essay-begrepet han sjølv
profilerer, er ikkje desto mindre eksklusivt - noko som ikkje skal oppfattast i negativ
tyding - og her er eit svar på spørsmålet om på kva måte desse tekstane vedkjem oss:
Fordi - eller i den grad - det er spørjande, undersøkande, dialogisk, og framfor alt
fordi språket utgjer tekstens substans, dens innhald, og såleis er alt anna enn ein meir
eller mindre kledeleg bunad for ein allereie ferdig tanke. Om Holberg-essayet seier
Johannesen: "Farligere og viktigere enn innholdet (tankene) er formen
(tankeprosessen)".
Dette fenomenet har vært kalt prosessualitet [her er det tilv ising til Gerhard Haas].
Prosessualitet er ett av essayets viktigste kjennetegn, og har sammenheng med
essayets kritiske funksjon. Prosessualiteten består av ulike topoi, hvorav de viktigste
er: Å innskrive essayistens privatsituasjon i saken, vise hvorfor , hvordan og at han
skriver som part i saken. (Johannesen 1977, 131-32.)
Georg Johannesen er representativ for ein tendens i litteraturforskinga til å
praktisera eit utvida tekstbegrep; tekstar som tradisjonelt har blitt oppfatta som
jamne meddelingar, blir utforska som litterære eller retoriske ytringar. Dette gjeld ei
rekke arbeid, f. eks. om Garborg (Time 1975, 1980), om Vinje (Time 1982, Haarberg
1985), om Kiellands brev (Brøyn 1990), om den filosofiske essayistikken til Hellesnes
(Sletten 1982), osv., og tendensen gjer seg ikkje minst gjeldande i