Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

PARADOKS I HOLBERG-ESSAYET 197
[…] giver den dog ofte Anleedning til at efterforske Ting, som ellers ikke kunde
letteligen rinde nogen udi Sinde.
Dette er den andre påstanden: det unyttige paradokset er - eller kan vera - nyttig. På
denne måten blir omtalen av paradokset sjølv eit paradoks; epistelen omtaler ikkje
bare det oppsiktsvekkande, men set også fram oppsiktsvekkande påstandar om det.
Her er eit dobbeltperspektiv i omtalen som viskar ut skiljet mellom omtale og bruk,
mellom teori og praksis.
Brevforma
Ep 69 er ein epistel. Dialogpartnarane i epistelen er bærarar av roller som kan knytast
til paradokset. Subjektet set fram "nye og egne Meeninger". Brevvennen rår subjektet
ifrå å halda fram med slikt. Subjektet svarer med å seia at viss det gjekk som
brevvennen ville, ville ein bli verande ved den gamle slendrian og blokkera for alle
framskritt. Brevvennen representerer vanleg oppfatning, forfattaren representerer
den sjølvmedvitne distanseringa frå vanleg opp fatning.
Brevforma kan i seg sjølv ikkje "bety" paradoks. Men forma gir rom for
figuren mot vanleg oppfatning, som på denne måten blir gjort tydeleg og får ettertrykk.
Brevforma kan i tillegg relaterast til paradokset på meir sofistikert vis. I
omtalen av brevet (ovanfor kap. 4) er ein av konklusjonane at i Holbergs bruk av
brevforma kan ikkje dei interne dialogpartnarane knytast til ein ekstern historisk
dialogsituasjon; dvs. at forma ikkje peiker ut i, men bøyer av overfor ein historisk
kontekst. Det som ser ut som brev og gir seg ut for å vera det, er ved nærmare
ettersyn bare ei iscenesetting av brevet. Også ein slik praksis har paradoksets
kontrastar innebygde; det som synest å vera noko, viser seg å vera noko ganske
anna, - stikk i strid med kva ein skulle tru. Her dreiar det seg ikkje om namngjeving,
forkynning og tydeleggjering av paradokset, men heller om ei - gradvis og
stillteiande - overrasking av lesaren.
Kontroll og feilslutning
Teksten gir inntrykk av at subjektet har kontroll over både resonnement og
utgreiing. Innvendingane som blir reiste - brevvennens fråråding mot "nye og egne
Meeninger", og påstandane om at dyrkinga av paradoks bare er uttrykk for hovmot -
blir tilbakeviste på myndig og sjølvsikkert vis. Dette markerer styrke; det som kan
synast vanskeleg å forsvara, blir turnert med sikker hand.