Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

10 KAP. 1
Sjølv om Kroman er orientert mot innhaldet i filosofien til Holberg, og sjølv om han ser
tanken som overordna dei orda den blir uttrykt med, fører sjølve innfallsvinkelen hans -
jamføringa mellom diktar og tenkar - direkte mot ei problematisering av tankane som
blotte meddelingar.
På 1900-talet har det komme meir uttalte åtvaringar mot å ta Holbergs essay som
enkle og beine uttrykk for forfattarens tankar. Den fremste representanten for denne
åtvaringa er F. J. Billeskov Jansen. Også han stiller "Holbergs Tankeverden" i fokus, men
han legg samstundes vekt på litterære kjelder som ligg til grunn for kva uttrykk desse
tankane får. Nå kan ei slik besinning på teksten sjølvsagt ta ulike retningar, også ulike i
forhold til den kursen som Billeskov staka ut. Det dreiar seg ikkje bare om å finna ein meir
eller mindre kronglete omveg til kva forfattaren har meint. Først og sist er spørsmålet kva
vilkår for betydning som er rådande. Dette spørsmålet blir i nyare norsk litteraturforsking
aktualisert i aukande grad ikkje minst overfor tekstar som tradisjonelt har blitt plasserte
utanfor skjønnlitteraturen.
Georg Johannesen
I 1977 gav J. W. Cappelen Forlag ut eit lite utval frå Moralske Tanker under tittelen
Essays og i 1981 eit tilsvarande utval frå Epistler. Samlingane er redigerte av Kjell
Heggelund, og den første har eit omfattande etterord av Georg Johannesen, "Holberg
og essayet" (Johannesen 1977). Når han plasserer Holberg inn i ein europeisk essay -
tradisjon, og likeins når han stiller spørsmål om Holbergs aktualitet for vår tid, legg
Johannesen ein dobbel distinksjon til grunn. Den første er skiljet mellom det
informale og det formale essayet. I det informale essayet, dvs. i tradisjonen frå
Montaigne, speler forfattarens reflekterte og subjektive haldning til stoffet ei heilt
avgjerande rolle. Det legg "mindre vekt på emnet enn på personen som skildrer seg
selv indirekte via sine reaksjoner i forhold til emnet" (Johannesen 1977, 114). I det
formale essayet, i tradisjonen frå Bacon, er emnet meir framtredande enn essayisten
som person; denne presise kunstprosaen er både føresetnad og uttrykk for moderne
vitskap og filosofi. Johannesen synest å ha mest sans for det informale essayet, og det
er også i denne tradisjonen han plasserer Holberg. Den andre distinksjonen som
Johannesen legg til grunn, er skiljet - frå Bruno Berger - mellom (ekte) essay og
pseudoessay; glansfulle prosastykke er det mange av, seier Berger, ekte essay er som
sjeldne edelsteinar (Berger 1964, 169-70). Dette doble settet av inndelingar gjer det
mogleg å bestemma essayet, dvs. det eigentlege eller optimale essayet, som ein smal
kategori.