Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

188 KAP. 5.1
spissfindigheter står sentralt. Dermed er det ikkje sagt at han er heilt utan satire; men
satiren er på langt nær så framtredande som hos Erasmus.
Så kan ein spørja: Inneber denne orienteringa mot leik ei lausriving frå
historisk kontekst?
Her vil eg minna om ein nyanseskilnad mellom Pease og Burgess, som
ordlegg seg litt forskjellig når dei gjer greie for paradokset. Pease taler om det som er
opplagt uverdig ("obviously unworthy"), Burgess om oppdaginga av det låttlege
("detecting the ridiculous"). Skilnaden går mellom det som er opplagt og det som er å
oppdaga, mellom det transparente og det opake. Markeringa av det
låttlege/ uverdige kan vera ettertrykkeleg, i form av tydeleg overdriving, skrikande
mangelfulle proporsjonar, osv. På denne måten blir dobbelheten i teksten så
openberr at den i realiteten blir svekka; tekstens to nivå blir ikkje sett i spel mot
kvarandre og skaper ikkje spenning eller retardasjon; det eine nivået er bare ein tynn
og gjennomsiktig ferniss over det andre. På den andre sida kan det
låttlege/ urimelege vera meir skjult og djupare nedfelt i teksten; den tilgjorte
haldninga er då ikkje noko lesaren oppdagar straks, m en først etter kvart, noko han
kjem fram til som resultat av ein prosess, viss han i det heile tatt oppdagar den.
To lesingar av Donne illustrerer dette. Den første av Ulrich Broich (Broich
1967), den andre av A. E. Malloch (Malloch 1956).
Ulrich Broich skil mellom religiøst og formelt paradoks (Broich 1967, 235). Det
siste refererer til det som her er omtalt som tradisjonen etter Lando/ Munday. Broich
understreker tilknytinga til skoleretorikken, der dugande utøvarar føretrekte
paradokse tema fordi desse gav store utfordringar. Han peiker vidare på tre
kjenneteikn: (1) Teksten inneheld teser som er i strid med vanleg opp fatning, (2) den
har ein retorisk struktur, med i det minste ein tilsynelatande logisk og rasjonell
provføring, (3) men tesene kan ikkje takast på alvor, og kan ikkje identifiserast med
forfattarens meiningar. Broich nyttar dikt frå den såkalla "libertinistiske fasen" i
forfattarskapen som eksempel. Den libertinistiske haldninga som her kjem til
uttrykk, framstår som resultat av ei logisk slutningsrekke. Men desse konklusjonane
kan ikkje lesast som tekstens bodskapar; premissane for slutningane er openberrt
galne, og det er såleis ikkje tesene, heller ikkje syllogismene som skal takast på alvor,
men parodieringa av syllogistisk logikk.
A.E. Malloch utforskar i ein artikkel frå 1956 teknikk og funksjon ved
paradokset i renessansen. Eit grunnleggande trekk ved forma er at den er svikefull
eller villeiande ("appearances will be belied", Malloch 1956, 192). Det er