Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

PARADOKS SOM RETORISK BEGREP 181
Hvis nogen her i teateret undrer sig over vores hvepsetaljer og brodde, skal jeg gerne
forklare: Vi er de sidste, der er tilbage af de gode gamle atheniensere. Fra dengang der
var soldater til. Det var os, der klarede ærterne, da fjenden kom med bål og brand og
ville ryge os af reden. Skulder ved skulder for vi på dem med lanse og skjold, og vi
bed læberne til blods af vrede. Himlen var skjult af deres pile, men hen mod aften
havde vi sejret. Og guderne var med os, for lige før slaget var der en ugle, der
flaksede hen langs vore rækker. Vi forfulgte fjenderne. Vi stangede tunfisk gennem
deres pludderbukser, og hvis nogen slap væk, var det med kinden punkteret og et
flækket øjenbryn. Den dag i dag siger barbarerne, at ingen er bedre til at slås end en
hveps fra Athen. (Aristofanes Hvepsene 1077-91.)
Stanley Pease samanliknar det paradokse enkomiet med essayet; essayet ligg
nært det paradokse enkomiet "i ånd", seier han, i kraft av sin karakter av spel og leik
(Pease 1926, 34; jfr. også Gummere 1921, 157 med note 13).
Enkomiet kan altså avgrensast presist ved hjelp av sine topoi. Dette kriteriet
vil også skilja det paradokse enkomiet frå andre paradokse former. Men det vil ikkje
kunna skilja mellom alvorleg og tilgjort bruk av enkomiet. Skal ein gjera eit slikt
skilje, gjer ein bruk av kriterium som ikkje avgrensar enkelte former, men som peiker
ut i eit mangfald av former.
Framsyning, simulering, argumentasjon
For ei nærmare innkretsing av paradokset som tekstkategori kjem i det følgjande
korte omtaler av tre sentrale verk i denne tradisjonen, Paradoxa stoicorum av Cicero,
Dårskapens lovtale av Erasmus og The Defence of Contraries av Anthony Munday som
er ei omsetting av Paradossi av Ortensio Lando. Omtalen av kvart verk aktualiserer
eitt aspekt ved paradokset som tekstkategori; i tur og orden dreiar det seg om
framsyning, simulering og argumentasjon. Dermed er det ikkje sagt at det enkelte
verket inneheld bare dette eine aspektet. Tilordninga er gjort slik dels for å illustrera
dei ulike aspekta og dels for å gi grunnlag for ei påfølgjande historisk og systematisk
inndeling.
Cicero
Cicero omtaler stoikarane fleire stader i forfattarskapen. I Pro Murena (61-66)
låttleggjer han dei i ein ironisk tenkt dialog der stoisismen blir framstilt som steil og
umenneskeleg. I De Finibus (IV, xxvii, 74-78) har kritikken mot det "stoikerne kalder
paradoxa, hvad vi andre kunne kalde forbløffende påstande!" ("Haec paravdoxa illi; nos
admirabilia dicamus") fått alvorlege forteikn. Kritikken er her retta mot dei absolutte
motsetnadene og dei absolutte fordringane i stoisismen,