Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

176 KAP. 5.1
paradokset framleis kan seiast å ligga innanfor grensene for retorikken, er heller
tvilsomt, seier Plett. (Plett 1992, 100-101.) På den måten gjer han paradokset til eit
spørsmål om retorikkens vesen. Når moderne retorikk-handbøker er vage og
upresise på dette punktet, kan dette vera teikn på at dei har tapt sansen for
retorikkens vesen.
Paradokset som stilprinsipp
Overrasking er ein viktig faktor i ornatuslæra. Derfor kan paradokset også oppfattast
som eit generelt prinsipp ved ornatus. Aristoteles nyttar paradoks-begrepet også i ei
slik tyding (Aristoteles Retorik III.xi.6). Burgess taler (delvis på grunnlag av denne
staden hos Aristoteles) om paradokset som ein generell tendens i bruken av språket,
som går ut på å vinna gehør gjennom overrasking (Burgess 1902, 158). Og sett under
eitt kan ein seia at deviasjonsteorien i figurlæra er prega av same tanke; språket blir
slåande eller frapperande i den grad det avvik frå det vanlege. Dette er ein tanke som
står sterkt hos Lausberg, f. eks. i definisjonane av tropar og figurar (Lausberg 1960
§ 552 og § 600).
Her søker eg eit meir spesifikt begrep paradoks. Eg spør ikkje etter eit generelt
stilprinsipp, men etter ei spesifikk eller spesifiserbar tekstleg figurering. Derfor er det
viktig det som Heinrich F. Plett gjer, når han skil mellom paradokset som stilmaner
og paradokset som figur (Plett 1992, 90-91). Termen paradoksisme blir brukt som
begrep for ein frapperande stil. Pierre Fontanier gir følgjande definisjon.
Le Paradoxisme, qui revient à ce qu'on appelle communément Alliance de mots, est
un artifice de langage par lequel des idées et des mots, ordinairement opposés et
contradictoires entre eux, se trouvent rapprochés et combinés de manière que, tout en
semblant se combattre et s'exclure récip roquement, ils frappent l'intelligence par le
plus étonnant accord, et produisent le sens le plus vrai, comme le plus profond et le
plus énergique (Fontanier 1968, 137).