Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

PARADOKS SOM RETORISK BEGREP 175
(At tilføyinga her blir omtalt som forstørring eller forminsking, dreiar seg neppe om
omfang, heller om effekt, altså at saka blir gjort meir eller mindre betydningsfull, på
ein overraskande måte.)
Som belegg for påstanden om at paradokset er figur også i renessansen viser
Plett til to avhandlingar, av Henry Peacham og George Puttenham, som inneheld dei
mest omfattande og mest nyanserte figurlærer frå denne tida. Peacham 3 forklarer
paradoks som eit uttrykk for undring hos talaren, brukt om det som er nytt,
overraskande og uventa. Det er ein generell kategori, eit allment begrep, utan
nærmare spesifikasjon når det gjeld konkretisering eller iverksetting. På tilsvarande
vis dreiar det seg også i poetikken til Puttenham om ein figur for undring,
forbløffing, og ikkje for sjølvmotseiing eller kontraritet.
Fellesnemnar for paradokset i antikken og renessansen er at det blir plassert i
nærleiken av eller i bås med figurar for tilgjort tvil eller tilgjort kommunikasjon, og
vidare at det styrer mot å overraska mottakaren med sitt uventa innhald. Det fiktive
ved simuleringa går ut på å vekka forventningar som i neste omgang ikkje blir
innfridde. Såleis er paradokset eit framandgjeringsgrep; det forstyrrer
kommunikasjonen. Korleis paradokset skal iverksettast, blir bare vagt antyda.
Renessanseretorikkane har også kategoriar for logiske motsetnader, særleg to:
synoikeiosis og oxymoron. Desse ligg nær dagens oppfatningar av paradoks; innanfor
renessansens horisont er dei derimot ikkje å rekna som paradoks. Men begge kan så
absolutt tena til å bringa fram verknaden av paradoks, seier Plett. Dei er bare nokre av
mange moglege realiseringar av paradokset som tankefigur. (Plett 1992, 100.)
Plett poengterer tre karakteristiske trekk: Paradokset er kategori for ein
verknadsdynamikk - det var det første. Det er kategori for ein simuleringsfiksjon -
det var det andre. Endeleg er det ein generell og allmenn kategori, open for ulike
språklege realiseringar. Derfor må det ikkje forvekslast med retoriske figurar for
motsetnader på eit meir konkret nivå (synoikeiosis, oxymoron, antitese, ironi,
antonymi) eller med dristige metaforar. Kvar av desse har sin plass i eit system av
stilkategoriar.
Obgleich kein rhetorischer Traktat der Antike und der Renaissance zwischen ihnen
und dem Paradoxon eine explizite Beziehung herstellt, ist die Möglichkeit denkbar,
sie zur Erzeugung rhetorischer Paradoxa zu instrumentalisieren. (Plett 1992, 102.)
Først ein tidsalder som tapte av syne at retorikk er vitskap om overtaling, kunne
snevra paradokset inn til logisk figur. Og om ei slik innsnevrande fortolking av
3 Plett refererer til utgåva frå 1593 som har vesentlege endringar i forhold til førsteutgåva frå
1577. Sjølv har eg bare hatt tilgang til førsteutgåva.