Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

PARADOKS SOM RETORISK BEGREP 173
Hos Heinrich F. Plett (1992) finn ein synspunkt og observasjonar som i mangt og mye
er samanfallande med dei ein finn hos Margolin. Også Plett er kritisk overfor
moderne retorikk-handbøker som han finn upresise i beskrivinga av paradokset.
Også Plett peiker på at kategorien gjennomgåande er fråverande som term i
faglitteraturen. Også Plett ser paradokset i hovudsak som ein pragmatisk kategori.
Til skilnad frå Margolin gjer ikkje Plett noko forsøk på å bestemma paradokset på
grunnlag av formelle kriterium. Og til skilnad frå Margolin er han etter mitt syn
sikrare i sitt grep når han gjer greie for paradokset som figur. Dette skal eg gjera
nærmare greie for i det følgjande.
Plett hevdar at den moderne faglitteraturen er skuffande lite presis når den
nøyer seg med å definera paradokset som formulering eller tanke som ved første
augekast synest ulogisk, men som ved nærmare ettersyn viser seg å innehalda ei
djupare sanning. Han gir mange eksempel, og i tillegg ein samanfattande
karakteristikk av denne horisonten.
Das Paradoxon ist ein Denk- und Sprachmodus, der sich in logischen Widersprüchen
manifestiert. Diese Widersprüche sind Scheinwidersprüche; denn sie verhüllen
verborgene Wahrheiten. Ihre Enthüllung löst im Rezipienten psychische und
kognitive Reaktionen aus. Auffällig ist das Plötzliche und geradezu Schockartige
solcher Erkenntnisvorgänge. (Plett 1992, 90.)
Denne manglande presisjonen i faglitteraturen forklarer Plett med atrofi- eller
forfallstanken. Han ser moderne retorikk som svekka og forvitra i forhold til
tradisjonen, og det er renessansen han bruker som korrektiv.
I renessansen er det ei eineståande bløming i retorikken. Men paradokset som
kategori speler ei påfallande ring rolle. Termen (eller ekvivalerande termar) er anten
utelukka eller bare marginalt plassert i handbøkene, noko som kan botna i at
begrepet ikkje så lett lar seg innlemma i ein systematisk struktur, eller det kan henga
saman med at termen også blir definert som "logisk figur" og i kraft av det orienterer
seg mot nabodisiplinen dialektikk. Ikkje desto mindre hevdar Plett at paradokset
speler ei rolle i renessansen, ei rolle som i større grad samsvarer med retorikkens
vesen enn dei logisk-ontologiske bestemmingane frå det 19. og det 20. hundreåret.
Denne rolla lar seg ikkje teikna heilt klart, men ved nærmare undersøking kjem eit
par felles kjennemerke for dagen som konstituerer paradokset som retorisk kategori.
For det første er paradokset primært ein verknadskategori, bare i andre rekke
ein strukturkategori. Som pragmatisk kategori har det røtter i antikken, der