Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

PARADOKS SOM RETORISK BEGREP 171
(1) Under inventio er det namn på ein argumentasjonsstrategi, (2) under elocutio namn
på ein type språkpynt. Handsaminga til Hyde er brei og på sett og vis grundig, med
mange tilvisingar. Derfor har den også blitt eit referansepunkt i seinare drøftingar av
spørsmålet. Men utgreiinga er dessverre også utydeleg og utan tilstrekkeleg
nyansering på viktige punkt. F. eks. skil ikkje Hyde tilstrekkeleg mellom kategoriar
som tankefigur, talefigur og oxymoron, og generelt er det lite av problematiserande
drøftingar i utgreiinga.
Margolin
Jean-Claude Margolin spør om paradokset er ein retorisk figur, på linje med figurar
som katakrese, hyperbaton, hypotypose, apostrofe, alliterasjon, samanlikning,
metonymi eller oxymoron (Margolin 1988, 6), nærmare bestemt om det eksisterer
eller ikkje eksisterer formelle og objektive kriterium som gjer det mogleg å skilja
paradokset som verbal og logisk-verbal struktur frå totaliteten av påstandar som
ikkje er paradoks (Margolin 1988, 7). Spørsmålet blir stilt på bakgrunn av at
paradokset bare i liten grad har gjort seg gjeldande som retorisk term; begrepet står
sentralt i Retorikken til Aristoteles, men etter det er det nærmast fråverande i
retoriske avhandlingar. Margolin viser til ein serie av stader der begrepet glimrar
med sitt fråver.
Han spør etter formelle kritierium og plasserer seg medvite i ein bestemt
vitskapshistorisk kontekst ved å jamføra si eiga undersøking med utvidinga av
bruksområdet til moderne lingvistikk, frå å vera avgrensa til syntaks og semantikk til
også å omfatta stilistikk. Målet for ei slik utviding er for Margolin å gjera stilistikken
mindre smaksorientert og subjektiv, og meir vitskapleg.
Han viser til eit moderne fransk oppslagsverk, Henri Mourier [sic],
Dictionnaire de poétique et de Rhétorique som gir definisjonar av paradoks, oxymoron
og paradoksisme. Av desse er det bare oxymoron-definisjonen - "une sorte
d'antithèse dans laquelle on rapproche deux termes contradictoires, l'un paraissant
exclure logiquement l'autre" (Margolin 1988, 8) - som kan seiast å stetta dei formelle
krav som Margolin stiller til figur. Men oxymoron-kategorien er på den andre sida
alt for snever til å kunna representera paradokset generelt. Viss det er nødvendig å
appellera til oxymoron for definisjon av paradokset, blir det også nødvendig å skilja
mellom - på den eine sida - verbaluttrykk som inneheld to delar som vanlegvis
utelukkar kvarandre, men som vanleg røyndom og erfaring bringar nærmare
kvarandre gjennom ein aksept som ikkje er logisk, og - på den andre sida - påstandar
der det er heile det uttrykte semantiske innhaldet