Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

INNLEIING 3
at Epist I-III, sett under eitt, startar som autobiografi, dvs. beretning om sentrale hendingar
i eit livsforløp, og endar som essay, dvs. drøfting av eit moralfilosofisk spørsmål i
poengtert form.
Bruk av tilfanget
Eg forsøker å sjå Holbergs reflekterande prosa under eitt. Dei spørsmål eg stiller gir ikkje
rom for å gjera greie for tilfanget del for del, og på uttømmande vis, men aktualiserer
ulike delar av det i varierande grad. I praksis inneber dette at det verket som kjem mest i
fokus, er MTkr som utan tvil er høgdepunktet i Holbergs essayistikk. Det er "[…] det
danske Skrift, i hvilket Holberg skarpest har overvaaget sin Prosa", seier Billeskov Jansen
(Ep, VIII, 5), ein karakteristikk som er dekkande for både detalj og heilskap. Forma er
polert og poengtert, og flettar saman eit stort tilfang av ulike kjelder i ein tett vev. Ikkje
minst som bok er MTkr eit gjennomkomponert verk (jfr. Hagedorn Thomsen 1984), noko
langt meir enn eit tilfeldig samantreff av enkeltståande tekstar. På denne bakgrunn blir
eksempla oftare henta herifrå enn frå Ep. I det store og heile er Ep mindre utprega enn
MTkr; prosaen er ikkje så polert og så poengtert, bruken av kjelder er ikkje så samansett og
mangfaldig som i MTkr. Innleiingane frå helte- og heltinnehistoriene kjem heilt i
bakgrunnen og blir bare sporadisk omtalte. Derimot er det korte omtalar av tekstar som
ligg utanfor Holbergs reflekterande prosa i streng forstand, av Niels Klim, Epist I-III og dei
historiografiske verka.
Spørsmål
Eg forsøker å stilla teksten i fokus ved å spørja korleis den skaper betydning, kva
vilkår for betydning som ligg til grunn for den. Teoretisk inneber dette ei retorisk
orientering, altså ei interesse for kva det er språket gjer med mottakaren, korleis
teksten definerer ei lesarrolle eller konstruerer sin lesar.
I tilfellet Holberg kan ein trygt seia at ei slik problemstilling ikkje er gripen ut
av lause lufta. Som forfattar kom han tidleg ut i hardt vêr på grunn av
samfunnssatiren i Peder Paars, noko som ser ut til å ha sett varige spor, for han kjem
ofte tilbake til denne konflikten, gjerne i generelle vendingar, dvs. som eit spørsmål
om kva som er rett og rimeleg lesing eller tolking av satiren (Nielsen 1984, 45-168).
Han hevdar bl.a. at folk ikkje veit korleis dei skal lesa satire, f. eks. når dei tar
generell kritikk av menneskeleg veikskap som åtak på dei sjølv, som personleg
kritikk. I den grad lesarrolla er eit spørsmål som opptar Holberg og til dels også er
eit problem for han, viser det tilbake på den kjensgjerning at han kunne driva eit til
dels høgt retorisk spel med sine lesarar. I Peder Paars, i