Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

96 KAP. 3
Meininga i ein figur er ikkje gitt gjennom dei orda figuren er samansett av, fordi
meininga kviler på ei kløft mellom desse orda og dei som lesaren førestiller seg
bortanfor, "i ei stadig overskriding av den skrivne gjenstanden" (Genette 1966, 216;
1991, 180).
Med ei slik beskriving står Genette med éin fot i moderne lingvistikk og éin i klassisk
retorikk. Forankringa i lingvistikk kjem til syne ved den relasjonelle bestemminga av
figuren. Genette overfører - på strukturalistisk vis - teorien om teiknet frå lingvistisk
til translingvistisk nivå når han avgrensar figuren som element i eit system. Eit slikt
system finn han i klassisk retorikk. Han viser til fleire namn frå den klassisistiske
perioden (Genette 1966, 206 note 1; 1991, 172 note 3), særleg til franskmannen Pierre
Fontanier og hans to avhandlingar frå tidleg på 1800-talet. Desse representerer for
Genette ein variant av retorikken, som det er mogleg å førestilla seg som tufta på
same grunnlag som lingvistikken.
Det er vanleg å sjå retorikkhistoria under eitt som ei utvikling frå "historie" til
system, dvs. frå historie forstått som eit metodisk forløp for danninga av den enkelte
eleven og for utarbeidinga av den enkelte teksten, og til noko som meir har karakter
av eit semiotisk system (Varga 1983, 84-86). Denne brytninga er nok mest
iaugnefallande i renessansen, der ein finn tradisjonelle læreverk, disponerte meir
eller mindre etter førebuingsstadia for talen (inventio, dispositio, elocutio, memoria,
actio) ved sida av avhandlingar som gir ei meir systematisk disponering av stoffet,
dvs. ordna som menylister, som val mellom uttrykkselement. Denne nyutviklinga ser
ein bl.a. hos Petrus Ramus og Omar Talon i Frankrike og hos dei såkalla figuristane i
England, bl.a. Henry Peacham og George Puttenham (Fafner 1982, 195-96).
Hos Fontanier finn Genette denne utviklinga i mest mogleg fullbyrda form.
For Fontanier er retorikk meir eller mindre det same som éi samling figurar. Sjølv om
det opprinneleg var to lærebøker Fontanier skreiv, éi om figurar som er tropar, og éi
om figurar som ikkje er tropar, la han vekt på at dei to delane skulle utgjera ein
heilskap. Og det er denne heilskapsidéen Genette gjorde til røyndom då han i 1968
gav ut alt saman som éi bok, under tittelen Les Figures du Discours. For såvel
Fontanier som for Genette står det klart at det er figur-kategorien som samlar
retorikken til ein systematisk heilskap. Og det einaste kriteriet som blir lagt til grunn,
er utskifting, basert på idéen om at språket har eit anna ord for den same tanken.
(Fontaner 1968, 63.)
Dette kriteriet presiserer figuren, på tre måtar. For det første i forhold til
antikkens oppfatning av figur som avvik i forhold til daglegtalen. Denne såkalla
deviasjonsteorien inneheld ein apori: Daglegspråket er jo fullt av figurar, og då