Eiliv Vinje - Universitetet i Bergen

Kap. 3
Figur
Figurbegrepet
Figurbegrepet er mangfaldig og har som retorisk og litterær term ei lang og
mangslungen historie. Men i dette mangfaldet vil ein likevel finna eit konstant og
gjennomgåande trekk: Figur er omskriving. Her er eit perspektiv - omfattande både
mangfald og einskap - som Gérard Genette utnyttar konstruktivt i eit knippe artiklar
frå 60-talet (og litt inn på 70-talet) 1 . Sett under eitt gir dette tilfanget ei verdifull
nyansering og problematisering av såvel figur- som litteraturbegrepet. Dette skal eg
forsøka å gjera greie for i det følgjande, der ei jamføring mellom to av desse artiklane
vil stå sentralt, nemleg "Figures" (frå 1964) og "La rhétorique restreinte" (frå 1970). 2
Artikkelen frå 1964 har særleg tre karakteristiske trekk. For det første ei
utprega strukturalistisk orientering, som bl.a. inneber at utskifting blir gjort til
absolutt kriterium. For det andre inneber den konsekvente bruken av dette kriteriet
at også eit anna kriterium blir aktualisert: simulering. For det tredje får begrepet ei
særleg innretning mot eit litterært språk.
Genette taler om figur når eit teikn står i staden for eit anna. Figuren er
resultat av ei utskifting, og tydinga finn ein i kløfta - eller overflata eller rommet -
mellom dei to teikna, mellom det reelle og nærverande teiknet og det virtuelle og
fråverande teiknet. Forma til figuren er alltid bestemt av forholdet mellom det
nærverande og det fråverande, mellom teiknet og meininga, mellom uttrykket og
innhaldet, eller mellom signifikantens linje og signifikatets linje ("som sjølvsagt berre
er ein annan signifikant presentert som den bokstavlege"; Genette 1966, 207; 1991,
173). Det er like mange figurar som det finst slike rom.
1 "Structuralisme et critique littéraire", L'envers des signes", "Figures", "Raisons de la critique
pure", "Langage poétique, poétique du langage", "La rhétorique restreinte" (Genette 1966, 1969 og
1972). Eg les tekstane i omsetjing (Genette 1970, 1982 og 1991). Tilvisingane til Genette oppgir først
sidetal i franskspråkleg utgåve, deretter i dansk, engelsk eller norsk omsetjing.
2 Den følgjande utgreiinga overlappar delvis med mitt vitskapsteoretiske innlegg
"Figurbegrepet hos Gérard Genette", Bergen 26. mai 1999.