Livet har opna seg! Torleiv Austad · selvbiografi

Livet har opna seg!

Torleiv Austad 

Livet har opna seg! 

Ein prestelærar ser tilbake 

Efrem 2020

© Efrem forlag 2020 

Omslag og sats: Øyvind Lerø 

Trykk: Scandbook 

Sett med: TriniteNo1 Wide 

Papir: 80 g Munken Premium Cream 1,5 

Biletredaktør: Torleiv Austad 

ISBN 978-82-92922-56-9 

Efrem forlag, Follese 

post@efremforlag.no 

www.efremforlag.no 

Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Uten særskilt 

avtale med Efrem forlag as er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i 

den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for 

rettighetshavere til åndsverk.


Forord 

FORTELJINGA OM LIVET MITT VAR så godt som avslutta då korona-pandemien 

råka landet vårt. Med eitt endra kvardagen seg for dei aller fleste av 

oss. 12. mars 2020 blei det norske samfunnet ‘nedstengt’. Ein kan berre 

spekulere i kva fylgjer pandemien får på kort og lengre sikt. For verdssamfunnet 

og vårt eige land. 

Bedrifter har måtta permittere tusenvis av tilsette. Barnehagar, skular, 

høgskular og universitet er blitt stengde. Reiselivet har stilna. Grensene 

til grannelanda er ikkje lenger opne. Kultur- og idrettsarrangement er avlyste, 

og hotell og restaurantar har stengt dørene. Ein tillét ikkje sosiale 

samkomer med fleire enn fem til stades. Kyrkja kan ikkje ha opne gudstenester 

og møte. Det er knapt mogeleg å vitje skyldfolk og nære venner 

på sjukeheimar. Ved gravferder kan berre nokre få av dei aller næraste vere 

med. Folk flest er bedne om å halde seg heime. Nå i påska får ein ikkje lov 

til å dra på hytta. Vi blir oppmoda til å vaske hendene ofte, hoste i armkroken 

og halde god avstand til folk vi møter eller går forbi. Dei som har vore 

saman med personar som er smitta av covid-19, får 14 dagars karantene. 

Det same gjeld for dei som har kome frå utlandet etter at pandemien braut 

ut. Mange jobbar frå heimekontor, og skuleborn og studentar får undervising 

på nett. Ofte høyrer ein om besteforeldre som saknar å vere saman 

med barn, svigerbarn og barnebarn. Ikkje få einslege kjenner seg isolert. 

Men dei fleste av oss har heldigvis telefon og nettbaserte tenester som opnar 

for kontakt med dei vi ikkje kan vere i lag med. Situasjonen inviterer 

oss til å vere oppfinnsame. 

Eit tungt ansvar er blitt lagt på dei politiske styresmaktene og på dei 

5


leiande i helsevesenet. Gjennom det digitale nettverket har dei nådd fram 

til dei fleste i landet med sine dramatiske tiltak for å slå ned det farlege 

og dødelege viruset. Alle blir oppmoda om å vere med på ein omfattande 

dugnad ved å fylgje dei smittevernreglane som kjem frå Folkehelseinstituttet, 

Helsedirektoratet og regjeringa. Dei såkalla samfunnskritiske tenestene 

har fått ekstra store og krevjande oppgåver. Det er tenester som 

peikar seg ut som særleg viktige i ein kritisk situasjon for folket – i dette 

tilfellet for dei som er smitta og sjuke, men også for dei som brått har 

mista arbeid og inntekt. 

Denne pandemien grip inn i folks kvardag på dramatisk vis. Det gjorde 

også den tyske okkupasjonen av Noreg for 80 år sidan. Både den gongen 

og nå har folk måtta innrette livet sitt på ein annan måte enn før. Når eg 

nå tenkjer tilbake på det eg kan minnast frå åra 1940-45, slår det meg at 

livsforteljinga mi er ramma inn av desse to djuptgripande hendingane. 

Likevel er krisene vidt forskjellige. Den gongen var fienden synleg. Som 

barn kan eg minnast at vi var redde dei tyske soldatane og bombeflya over 

hovudet. Fienden nå om dagen er usynleg og kjem snikande i møtet med 

menneske som er smitta av det ørvesle viruset covid-19. I 1940 og dei første 

okkupasjonsåra såg vi ikkje korleis verdskrigen ville ende. Heller ikkje i 

dag veit vi kor lenge koronakrisa vil vare, men vi reknar med at ho vil knekkjast, 

og at folk kjem tilbake i arbeid og finn att ein meir normal livsrytme. 

Både i 1940 og nå i 2020 var vi dårleg førebudde på det som kom. Det gjorde 

folk utrygge. Kva nasjonal strategi skulle ein velje? Kva haldning og livsrytme 

ville vere best? Sjølv om situasjonen den gongen og i dag er svært 

ulik, var og er folk opptatt av å få dagleg brød. Under krigen kunne det 

vere lite mat, særleg for folk i byane. Nå er det ikkje få som er urolege fordi 

arbeidsinntekta brått er blitt borte. Men i dag har vi gode velferdsordningar 

i Noreg. Landet har økonomiske føter å stå på. Det er det mange folk 

rundt om i verda som ikkje har. Fattige folk ser ut til å bli hardare ramma 

av covid-19-pandemien enn vi blir. 

I krisetider blir også kreativiteten og nestekjærleiken sett på prøve. Vi 

har sett at det tykkjest vakne eit imperativ i den norske folkesjela: Bry dykk 

om kvarandre! Det er ei påminning om ansvaret for kvarandre, også når 

ein fysisk ikkje kan møtast. Ved å tenkje og handle solidarisk får den reindyrka 

egoismen eit slag midt i fleisen. Kanskje ser vi klårare kor viktig det 

6

Forord 

er å finne ein sunn balanse mellom einskildmenneskets fridom og kollektiv 

tryggleik. Både i eige liv og i nasjonal lovgiving og politikk er det om å 

gjere å ha dette dobbeltsynet for auga. I krisetider kan ein måtte redusere 

sitt eige frirom for å hjelpe fellesskapet til å ta seg av dei som lid mest og er 

i livsfare. Det er klok og god etikk. 

Kvifor skriv eg? 

Når ein er godt vaksen, kan det vere interessant å tenkje tilbake på noko av 

det ein har opplevd gjennom åra. Då eg tok til å sysle med livsforteljinga 

mi, kunne eg ikkje la pennen – les: PC’en – liggje. For å ordne dei minna 

som etter kvart dukka opp, måtte eg setje dei ned på papiret. Eg kom då til 

at eg har noko å fortelje som peikar ut over det familien og slekta kan tenkjast 

å bry seg om. Det byrjar med barndomsminna frå okkupasjonstida. 

I og med at far min var prest og la ned sitt statsembete i 1942, kom livet i 

presteheimen til å vere ein del av den lokale og nasjonale kyrkjekampen. 

Det sette spor i ein gutepjokk som meg. 

Når eg har skrive om eige liv, frå slutten av 1930-åra og til eit godt stykke 

ut på 2000-talet, har eg bladd i gamle notat. Det eg har nedteikna gjennom 

åra, dekkjer ikkje alt eg vil dra fram. Men det er med og pussar støvet 

av det eg kan minnast. Minnet plar bleikne med åra. Det endrar seg og 

fargast av nye livssituasjonar. Det eg hugsar frå ‘gamle’ dagar, vil aldri vere 

ein kopi av det som hende. Det er ikkje anna enn personlege forteljingar. 

I dei ligg det også ettertankar. Grensa mellom minne og ettertankar kan 

vere flytande. 

Eg har møtt folk som tykkjest vere nysgjerrige etter å vite noko om kva 

eg har opplevd som prestelærar ved Det teologiske Menighetsfakultet. 

Noko av det kan eg pakke ut. Det eg fortel, er bygd på personlege erfaringar. 

Siktet er ikkje å gi ei heildekkjande framstilling av fakultetets historie 

i dei 50-60 åra eg har hatt arbeidsplassen min der. Eg skriv til dømes ikkje 

om hendingar ved fakultetet som eg ikkje har vore direkte innblanda i. 

Innsynet i det teologiske landskapet og kyrkjelivet her heime og utanfor 

landegrensene famnar heller ikkje lenger enn til nokre streif av det eg har 

vore med på. 

Det plar vere eit godt råd å skilje mellom det personlege og det private. 

Ei slik grense er viktig når ein fortel frå eige liv, og når ein omtalar andre. 

7

Forord 

Erfaringar frå familielivet, frå arbeidsplassen og frå storsamfunnet må silast 

når ein skal setje nokre av minna sine på prent. I mitt tilfelle har livet 

fleire rom og forteljingar enn dei eg omtalar i denne boka. Eg gir berre 

små glimt frå det livet som har opna seg for meg. Det gjelder både når eg 

byggjer på skriftlege kjelder, og når eg grip tilbake til meir luftige minne. 

Takk 

Fleire har sett gjennom heile eller delar av manuskriptet til denne boka. 

Dei har kome med innspel, både språkleg og sakleg, og retta opp eitt og 

anna mistak. Det er eg takksam for. Eg vil særleg takke kona mi, Brit Maria 

Hareide Austad. Ho har lese gjennom manuskriptet og gitt meg kloke råd. 

Barna våre – Anne, Aasulv og Bjarne – har også fått høve til å sjå det eg har 

skrive. Dei fleste av familiebileta frå seinare år er tatt av Aasulv. Det fortener 

han ein særleg takk for. Også brørne mine – Knut, Ingolv og Arne – har 

fått høve til å sjå gjennom manuskriptet. Av andre som har lese eit utkast 

til forteljinga mi, eller ein del av det eg har skrive, vil eg takke Torborg 

Aalen Lenderts, Egil Morland, Jan Ove Ulstein, Tore Kopperud, Bjug Åkre 

og Andreas Aarflot. Eg vil også seie ein takk til Efrem forlag for samarbeidet. 

Vi har drøfta kva eg skulle ta med, og særleg måten stoffet skulle utformast 

og formidlast på i ei minnebok som denne. Av og til har vi vore 

usamde. Men det har vore lærerikt å arbeide saman med forlagssjef Øyvind 

Lerø og hans medarbeidarar. Det seier eg hjarteleg takk for. 

Torleiv Austad, Oslo 9. april 2020 

8


Innhald 

Forord 5 

Innleiing 11 

Kyrie eleison ved E134 15 

I • Barneåra i Valle i krig og fred 17 

Sterke inntrykk frå krigstida 18 

I prestegarden og på heia 30 

Mor, far og brørne 47 

II • Ungdomstida i Aust-Telemark 65 

Frå Valle til Sauland 66 

Kva livsveg skal eg velje? 71 

Realskule og gymnas på Notodden 77 

To målformer 85 

III • Studium på Menighetsfakultetet og i utlandet 89 

Kall til å bli prest? 90 

Livet som teologistudent 96 

Forskjellige fag 108 

Leiv Aalen 115 

John Nome 120 

Studieopphald i Tyskland 125 

Praktikum og ordinasjon 137 

IV • Nær familie og venner 143 

9

Innhald 

Brit Maria 144 

Barna våre 154 

Hus og hytte 160 

Hareide-samlingar 165 

Trufaste venner 168 

Bekkelaget kyrkjelyd 172 

V • Prestelærar og forskar 175 

Forskningsstipendiat 176 

Lærar i systematisk teologi 187 

Sekstiåtte-generasjonen 199 

Dekan 210 

Impulsar utanfrå 218 

Teologiske brytingar 228 

«Menighetenes fakultet» 240 

VI • Teneste i kyrkja 257 

Prest i H.M. Kongens garde 258 

Kyrkjeleg reformarbeid 264 

Organisasjonar for indre- og ytre misjon 271 

Økumeniske hjarteslag 278 

Spenningar i det kyrkjelege landskapet 294 

Biskop? 301 

Luther, Landstad og Munk 305 

VII • Etiske utfordringar 315 

Ein læringsprosess 316 

«Du må ikke sove!» 320 

Militærnekting og atomvåpen 330 

Medisinsk etikk og bioteknologi 334 

Samlivsetikk 342 

I døropninga til ei ny tid? 354 

Etterord 359 

10


INNLEIING 

Forteljartradisjon og tvisyn 

EG ER FØDD I VALLE i Setesdal 9. mars 1937 og budde der til eg var 11 år. 

Valle er ei bygd med ein levande forteljartradisjon. I min barndom var det 

ikkje uvanleg at godt vaksne fortalde barn og unge om gamle dagar. Ein 

omtala gjerne dei store forteljarane – sogemennene – med vørdnad. Dette 

hadde røter tilbake i ein kultur der det vinterstid var vanleg at vaksne 

og barn sessa seg rundt ljoren i stova og høyrde på ymse forteljingar. Ikkje 

sjeldan handla desse om slagsmål og slåstkjemper, om einstøingar og 

skrøne makarar, om dramatiske hendingar under jakt og fiske, om huldra 

og oskorsreia og om spøkeri og underlege skapningar. Folk skreiv stev, og 

dei kunne stevjast. Gamle forteljingar frå bondekulturen i dalen skulle 

overleverast til nye slektsledd. Eit godt innsyn i denne tradisjonen finn ein 

i Johannes Skars store tre-binds bokverk Gamalt or Sætesdal, som første gongen 

kom ut tidleg på 1900-talet. 

Livet som møtte meg som liten gut, anda av mystikk. For meg – og 

truleg også for dei andre gutane eg leika med – var kvardagslivet farga av 

dramatiske forteljingar frå gamle dagar, av og til sveipt i eit slør av underjordiske 

og overjordiske krefter. Eg saug nok til meg noko av den forteljargleda 

eg opplevde i barneåra. 

Noko av det gildaste eg veit er å sitje saman med barnebarna og fortelje 

om då eg var liten. Då fylgjer dei som regel med. Det kjem truleg av at 

barndomsminna mine høyrer heime i eit bondesamfunn som på mange 

måtar er annleis enn det dei opplever i eit bymiljø eit par generasjonar seinare. 

Når eg fortel om kva eg opplevde under krigen, står som oftast barnebarnas 

øyro som på stilkar. 

Då Maria, vårt eldste barnebarn, var 3 år gamal, sa ho ein gong til meg: 

11


«Morfar, du kan så mange historier om da du var liten; mamma kan mange 

historier om Jesus». 

Tvisyn frå Vinje 

Eg var ikkje store karen då eg første gongen såg eit bilete av Aasmund Olavsson 

Vinje. Han hadde vakse opp i grannesoknet, Vinje i Vest- Telemark. 

Augo hans såg ikkje heilt like ut. Sjølv kunne han skjemte med det og seie 

at det gjeld «like som å gråte med det eine auga og le med det andre». I det 

låg evna til å sjå både det alvorlege og det morosame i livet. Det tyktest å 

vere ein visleg måte å møte kvardagen på. 

Etter kvart gjekk det opp for meg at folk både i Setesdal og i Telemark la 

meir i tvisynet enn kombinasjonen av alvor og skjemt. På desse kantar av 

landet kunne ordet tvisyn også nyttast om å kunne sjå ei sak frå to sider. 

Når ein streva med å ta standpunkt i eit vanskeleg spørsmål, sa gjerne den 

tvisynte at ein må setje seg inn i båe sider før ein svarar. Med det meinte 

ein at det var uklokt å vere einøygd. Men ein rekna likevel med at det kunne 

vere meir krevjande å sjå ei sak frå fleire sider. 

Når eg har stått i ein valsituasjon og skulle ta avgjerd i ei komplisert sak, 

har eg ofte kjent på tvisynet. Eg har måtta spørje: Kva grunnar talar for 

det eine standpunktet, og kva grunnar talar for det andre? Kanskje er det 

derfor at eg aldri har blitt nokon vellukka propagandist. Eg tykkjest ikkje å 

vere særleg godt utrusta til å bli fanatikar. Dei som kjenner meg, veit at eg 

aldri ville kunne eigne meg som politisk agitator. Meir enn ein gong har 

eg undra meg når eg har møtt sjølvsikre kvinner og menn i politiske og i 

religiøse samanhengar som berre målar med to fargar, svart og kvitt. Så enkelt 

er det som regel ikkje å løyse korkje teoretiske eller praktiske oppgåver, 

sjølv om eg vedgår at det i visse tilfelle kan vere rett å bruke svart/kvittmåling. 

I haldninga til totalitære ideologiar som undergrev menneskerettane, 

er det til dømes ikkje rom for anna enn eit rungande nei. 

Også i vanskelege teologiske og kyrkjelege spørsmål kan eg kjenne på 

tvisynet og dragast i ulike retningar. Mange gonger har eg vore i tvil om 

kva som er rett og godt. Det kan vere slitsamt å ha det slik. Men det gjer 

også livet spennande å måtte arbeide seg fram til ei overtyding. Somme 

tider kan det vere vrient å finne ein velgrunna posisjon i det teologiske 

landskapet. Av og til kan det vel også vere slik at eg i kinkige spørsmål 

12

Forteljartradisjon og tvisyn 

gøymer meg bak idealet om å vere sakleg, og på den måten vrir meg unna 

eit tydeleg svar ved å seie på den eine sida og på den andre sida. Det kostar 

å vere motstraums. Gong på gong har eg spurt med sjølv: Er eg robust nok 

til å stå åleine i motvind? 

13

Anne med bamsen sin like før vi gjekk ut i hagen …. 

14


Kyrie eleison ved E134 

SOMMAREN 1969 VAR BRIT MARIA og eg saman med vår då to år gamle dotter 

Anne hos foreldra mine i Sauland i Telemark. Anne og eg leika med ein 

bamse ute i hagen. Vi kasta bamsen opp i eit tre og song om «Lille Mons 

Klumpedump» som sat oppe i eit tre og ramla ned og slo sitt vesle kne. Så 

fann Anne på at bamsen skulle leggje seg til å sove, sjølv om det var midt 

på dagen. Ho freista å folde hendene hans, utan at det lét seg gjere. Sjølvsagt 

skulle vi syngje kveldsbøn. Vi knelte ned på loket til septiktanken ute 

i hagen. Det var like ved riksvegen, E134. Der kunne det vere mykje trafikk. 

Akkurat då kom det folk gåande forbi på vegen. Eg hadde ei kjensle av at 

dei såg rart på oss. Eller var det berre noko eg innbilte meg? Då stemde 

Anne i, Kyrie eleison. Eg song med. 

h 

I påska, nokre månader tidlegare, hadde vi vore til gudsteneste i Sauland 

kyrkje. Det som då fascinerte vesle Anne, var nettopp det liturgiske 

leddet Kyrie eleison. Dette nynna ho på etter gudstenesta og dei fylgjande 

dagane. Derfor fall det naturleg å ta med Kyrie i kveldsbøna som vi song 

med henne. Kyrie-leddet høyrde med til det faste ritualet ved leggjetid i 

fleire år framover. 

Kva som gjorde at Anne blei så glad i Kyrie, er vanskeleg å seie. Men sidan 

ho seinare valde teologien og blei prest, kan det liggje nær å mimre om 

denne første liturgiske kjærleiken hennar. Nå høyrer det med til biletet at 

Anne var glad i å syngje frå ho var lita av. Vi kalla henne derfor Jubilo. 

Seinare i livet har eg tenkt mykje på denne hendinga ved E134. Anne 

lærte meg noko om ein grunntone i kristenlivet. Tonen ligg i bøna Kyrie 

eleison – Gud Fader, miskunne deg. Anten livet går på det jamne eller kjennest 

tungt og vanskeleg, kan ein finne både trøyst og håp ved å stemme i 

bøna om Guds miskunn. Det opnar livet. 

15

På fars arm 2 år gamal i prestegarden i Valle. 

16


DEL I 

Barneåra i Valle – i krig og fred 

EG VAR IKKJE STORE KAREN under krigen 1940-45. Likevel har fleire opplevingar 

frå denne tida brent seg fast i sinnet mitt. Med ein far som tok 

aktivt del i kyrkjekampen og motstanden mot nazifiseringa av folket, fekk 

eg sanne poenget i ordtaket: Små gryter har også øyro. Slik livet etter kvart 

opna seg for meg, er eg ikkje i tvil om at minna frå okkupasjonsåra har 

vore med på å forme meg i tenking og handling. Eg grip ofte tilbake til dei 

sterke inntrykka eg fekk med meg frå denne tida. 

Tida var utrygg, men vi barna var likevel trygge heime hos mor og far. 

Vi kunne leike og ha det morosamt. Det meste av det vi gjorde, fann vi på 

sjølve. Det utløyste mange underlege og dristige påfunn i guteflokken. Vi 

blei ikkje køyrde til trening eller til idrettskonkurransar, men tok oss fram 

på eiga hand. Livet utanfor heimen hadde i grunnen berre to faste punkt: 

folkeskulen og sundagsskulen. På folkeskulen gjekk vi annankvar dag. Det 

gav mykje fritid. Sundagskule var det kvar sundag. 

17


Sterke inntrykk frå krigstida 

«Invasjon» i prestegarden 

Då tyskarane invaderte landet vårt 9. april 1940, var eg 3 år gamal. Eg kan 

minnast at prestegarden i Valle etter få dagar blei fylt av folk frå Kristiansand 

og Arendal. Dei måtte evakuere fordi den tyske krigsmakta hadde 

bomba i og utanfor Kristiansand, og det kunne også kome til å skje i Arendal. 

Folk i Setesdal opna dørene sine for dei som måtte røme frå heimane 

sine nede ved kysten. Blant dei evakuerte som kom til oss, var det også 

barn. Bror min Knut og eg fekk nokon å leike med. Eg tykte det var triveleg 

med så mange folk i huset. Etter nokre dagar – ei veke eller så – kunne dei 

evakuerte reise tilbake til bustadene sine. Seinare hadde mor og far kontakt 

med fleire av dei som kom til Valle i aprildagane 1940. 

Då det gjekk mot sommar same året, tok om lag 70 tyskarar inn på 

preste garden. Det var truleg etter 10. juni – dagen som markerte slutten 

på dei opne krigshandlingane mellom tyskarar og nordmenn. I og med at 

prestegarden var statens eigedom, hevda tyskarane at dei nå hadde råderetten 

over denne eigedomen. Dei tok seg til rette, men kasta likevel ikkje 

ut oss som budde der. Naturleg nok var det ikkje plass til alle tyskarane 

inne i huset. Men offiserane deira gjorde i alle fall krav på dei to gjesteromma 

og barnerommet. Soldatane måtte overnatte i høyløa. Knut, som var 

5 ½ år, og eg måtte flytte ut av rommet vårt og inn til mor og far, der også 

den eitt år gamle veslebroren vår, Ingolv, låg. Mor og far måtte finne seg i at 

tyskarane rigga seg til og gjorde som dei ville. Eg minnest at det var ein tyskar 

som stuka og stelte på kjøkkenet. Han kalla seg onkel Willy og tok stor 

plass. Oppgåva hans var å lage mat til offiserane. For mor og tenestejenta 

18


vår var ikkje dette så greitt. Alle skulle ha mat samstundes. Det blei trongt 

rundt vedomnen og på kjøkkenbenken. Ein låg i vegen for kvarandre og 

tala ikkje same språk. 

Kor lenge tyskarane var i prestegarden, veit eg ikkje. Eg hadde ei kjensle 

av at dei heldt til der i lang tid. Men det var neppe meir enn eit par-tre 

veker. Mor og far sa seinare at dei kjende seg utrygge desse dagane, men dei 

løynde denne uroa for oss barna. 

Det som eg særleg minnest frå denne tyske «invasjonen» i prestegarden, 

var dei mange mørkegrøne, militære lastebilane som stod i tunet. For ein 

nysgjerrig treåring som meg var det spennande å vandre rundt og sjå på 

dei store bilane. Eg skjøna ikkje kva tyskarane sa når dei tala til meg. Men 

far hadde høyrt nokre av dei fortelje at dei hadde barn heime i Tyskland, 

og at dei lengta tilbake. Det var i alle fall ikkje vanskeleg å skjøne at somme 

av dei såg ut til å vere glade i barn. Knut og eg fekk sukkertøy av dei. Dei 

la merke til at vi gutane var oppglødde over bilane deira, og dei tilbaud oss 

å bli med ned til elva, Otra, for å vaske dei. Dit var det 400-500 meter. Eg 

fekk til og med sitje i førarhuset i ein av desse lastebilane, og det var ei så 

stor oppleving at eg gjorde på meg. Etter at eg hadde tørka meg bak nokre 

buskar, rusla eg heim. 

I dag kan det tykkjest underleg at mor og far lét Knut og meg bli med 

på dette. Men for meg, som den gongen var ein uredd liten gut, var dette 

ei stor oppleving. Tenk å få køyre med ein stor lastebil! Etter kvart som eg 

voks til, blei eg redd når eg såg ein tysk soldat eller høyrde flydur. 

Uhyggje 

I slutten av mars 1942 hende det noko som feste seg i minnet. Torjus Åkre 

som var lærar i Oveinang, ei mil nord for sentrum i bygda, blei arrestert 

og forvist til Kirkenes i lag med mange andre lærarar. Der blei dei sette til 

vegarbeid. Då eg høyrde at han var tatt og sendt langt nordover, blei eg 

oppskaka. Eg var leikekamerat med dei to eldste sønene hans: Bjug 6 år og 

Gudmund 4 år. I alder var eg midt mellom dei. Dei hadde også ein liten 

bror, som heitte Olav. Bjug og Gudmund fortalde meg og andre leikekameratar 

om det som hadde hendt, og lét det skine gjennom at dette var 

vanskeleg for mor deira, Sigrid. Ho sat med det daglege ansvaret for tre små 

gutar og for fjøsstellet på den vesle garden. Bjug og Gudmund synte meg 

19


også kvar far deira hadde gøymt motorsykkelen sin. Sykkelen låg under 

høyet i løa. Eg lova ikkje å fortelje det til nokon. Torjus Åkre kom heim frå 

Kirkenes etter eit halvt år, og det gledde vi oss over i guteflokken. 

Ein gong kom det melding om at bøndene i bygda måtte møte på jordet 

på nordsida av kyrkja med hestane sine. Tyskarane ville ta dei beste av 

dei. Vi gutane var der og observerte kva som gjekk føre seg. Folk som kom 

med hestane sine, såg alvorlege ut. Tyskarane gjekk i uniform og såg ut 

til å vere offiserar. Dei rusla rundt og finsikta hestane. Eg stod i utkanten 

av jordet og kjende meg uvel. Det låg spenning i lufta. Etter ei stund kom 

domen. Tyskarane tok med seg dei hestane dei meinte var sterke og gode. 

Eg tykte det heile var frekt og trist. Det minte om eit tjuveri, sjølv om dei 

som miste hestane sine, visstnok fekk ei lita betaling. Ennå ser eg for meg 

det sorgtunge draget i andletet til dei bøndene som måtte gå tomhendte 

heim. I denne bygda kunne ein bonde knapt greie seg utan hest. Motviljen 

min mot dei framande i uniform som gjekk fram på denne måten, blei 

enndå sterkare etter dette. 

Brot med statskyrkja 

Like etter påske i 1942 støytte eg på mor ute på tunet med fanget fullt av 

syltetøyglas. Eg blei reint fælen då eg såg kva ho hadde i fanget, for eg var 

så glad i syltetøy. Då eg spurde henne kvifor ho gjorde dette, svara ho: «Det 

er betre at bruksmannen får syltetøyet enn tyskarane». Eg skjøna då at mor 

var på veg til bruksmannen (forpaktaren) som budde 50 meter lenger oppe 

i tunet. Bruksmannen var ei enkje, Margit Homme, som dreiv prestegarden 

saman med to vaksne, ugifte søner – Bjørn og Torgrim. Snart var det 

berre potetene som låg att i kjellaren vår. Då gjekk det opp for meg at vi 

truleg måtte flytte ut av prestebustaden, og at det kom til å skje nokså 

snart. Eg skjøna ikkje heilt kvifor. Men far fortalde at han hadde fått eit 

telegram frå Quisling der det stod at han og familien måtte forlate prestebustaden. 

Grunnen til det var at far hadde lagt ned statsembetet sitt første 

påskedag. Quisling ville at dei prestane som hadde gjort det, skulle visast 

bort frå bustadene sine. Men ingenting skjedde. Vi blei verande i prestegarden. 

Quisling fylgde ikkje opp sitt spontane telegram til dei fleste prestane. 

Etter kvart kom syltetøyet og annan mat som tilhøyrde oss, tilbake 

til kjellaren vår. Det kunne eg konstatere med glede. 

20


I prestegarden i Valle fekk vi hausten 1943 nyss om at NS-biskopen i det 

nye Skien bispedøme, Ludvig Daae Zwilgmeyer, skulle kome på visitas. 

Skien bispedøme var oppretta av Quisling-regjeringa og var tenkt som eit 

‘ideal-bispedøme’. Agder bispedøme blei lagt ned og delt. Vest-Agder blei 

overført til Stavanger bispedøme og Aust-Agder til det nyoppretta Skien 

bispedøme. Det innebar at Valle soknekall kom under NS-biskopen i Skien. 

I og med at far hadde brote med det statlege kyrkjestyret og ikkje lenger 

var statsembetsmann, var det uaktuelt for NS-biskopen å kontakte han på 

førehand. Men far hadde likevel høyrt rykte om at biskopen skulle kome. 

For ikkje å møte han lyste far til friluftsgudsteneste på Hovden som ligg 

fem-seks mil lenger nord i dalen. Han drog dit med bussen på torsdag. På 

laurdag formiddag banka det på døra inn til kjøkkenet. Mor og eg var der. 

Då mor opna døra, skjøna ho at det var NS-biskopen som stod der. Han 

hadde med seg kona og ei dotter. Daae Zwilgmeyer spurte etter far. Mor 

fortalte at han hadde reist til Hovden for å ha friluftsgudsteneste der på 

sundag. Biskopen ville så vite kven som var organist i Valle kyrkje. Mor svara 

at det for tida ikkje var nokon fast organist der, og la til: «Det er eg som 

til vanleg spelar i kyrkja nå, men eg har vondt i skuldra og kan ikkje spele.» 

Men klokkaren? «Nei, han er sjukemeld til måndag», svara mor. Biskopen 

sa då: «Det var da skitt!» 

Sidan eg visste kvifor far hadde reist til Hovden, skjøna eg kven mor tala 

med. Eg fylgde med i ordvekslinga. Orda sokk i meg. Mor bad ikkje bispefamilien 

kome inn i stova. Det nemnde NS-biskopen i rapporten sin frå 

bispevisitasen i Valle. Rapporten, som nå ligg i Riksarkivet, seier omtrent 

det same som det som feste seg i minnet mitt frå samtalen mellom Daae 

Zwilgmeyer og mor i kjøkkendøra. 

Den gongen var naturalia (mjølk, grønsaker og poteter) ein del av 

presteløna på landsbygdene. Det var noko bruksmannen måtte betale for 

å bu i bruksmannsstova og drive prestegardsjorda. Etter at far hadde lagt 

ned statsembetet, fekk han ikkje lenger løn frå staten. Men bruksmannen 

lét oss likevel få mjølk og noko attåt. Etter kvart blei det ordna slik at 

mor og far tok over drifta av halve prestegarden. Dei hadde to-tre kyr og 

gris og høner. Hest lånte dei av bruksmannen. Foreldra mine hadde vakse 

opp med gardsarbeid. Far hadde til og med gått på landbruksskule. Mor 

mjølka kyrne, og det lika ho. Så vidt eg veit klaga ho aldri over fjøsstellet. 

21


Vi mangla ikkje mat desse åra. Elles la eg merke til at folk i bygda av og til 

stakk ein pengesetel i handa til far. Det noterte han i ei lita bok. Seinare 

høyrde eg at det av og til kom ein hemmeleg kurér med pengar til far. 

Det var ikkje elektrisk straum i Valle under krigen. Om vinteren trong vi 

parafin til lamper og lykter. Men det var rasjonering på parafin. Far måtte 

ha ein del av kvoten vår til alladinlampa på kontoret. Mor var avhengig av 

parafin til fjøslykta for å kunne stelle dyra. Vinterstid kunne vi ikkje gå 

på do utan lykt. Doen var ein fem-setes som låg i uthuset. To av seta var 

lågare enn dei andre. På blank is og i snøføykje kunne det vere ein heller 

skummel tur for ein smågut å gå ut dit om kvelden. Vi måtte rasjonere 

bruken av parafin. Etter at eg byrja på skulen i 1944, måtte eg fleire gonger 

lese lekser i lyset frå ei opna omnsdør på kjøkkenet. Det gjaldt å passe seg 

for gneistane frå dei sprakande vedskiene i omnen. Gneistane la seg av og 

til på blada i leseboka. Eg bruka gjerne fingrane til å sløkkje dei. 

Mot slutten av okkupasjonen kom det eit par gonger store pakker til oss 

frå to av fars kusiner i Minnesota i USA. Utruleg at pakkene kom fram på 

denne tida! Då vi opna dei, skjøna vi at innhaldet først og fremst var tenkt 

å skulle vere for oss barna. Det var naturlegvis spennande. Så vidt eg hugsar 

var det noko godt å knaske på. Det var stas. Men dei kleda som låg der, 

kunne vi ikkje bruke. Eg våga ikkje gå med dei amerikanske buksene. Dei 

hadde ein farge og eit snitt som var heilt annleis enn vi var vane til i Setesdal 

den gongen. Brørne mine såg det på same måten. Likevel har eg eit vagt 

minne om at vi sette pris på at det var nokon langt borte som tenkte på oss 

og ville hjelpe oss. Det gjekk også opp for meg at vi hadde nære skyldfolk 

i Amerika. Tre av systrene til bestefar utvandra dit omkring 1900 og fekk 

mange etterkomarar. 

Av og til kom det ukjende folk innom prestegarden. Mor og far hadde 

innprenta i oss barna at vi skulle seie minst mogeleg når det var framandfolk 

i huset. Dei kunne vere spionar eller angivarar. Når ukjende kom innom 

prestegarden, såg eg at mor og far blei fåmælte. Det hende fleire gonger. 

Eg kan hugse at det blei ei noko trykkjande stemning i huset når det 

dukka opp folk som vi ikkje visste kva ville. Tala dei sant? 

Ein gong kom det ein tysk prest i uniform til prestegarden. Han såg 

grei ut og ville gjerne tale med far om den kristne trua. Då far skjøna det, 

sat han oppe og rødde med den tyske presten til langt på natt. Neste mor- 

22


gon skulle tyskaren reise, og han gjekk ned til bussen. Ei lita stund etterpå 

oppdaga far at geværet hans stod att ute i gangen. Far greip det og sprang 

ned til bussen. I siste liten nådde han bussen og leverte geværet til tyskaren. 

Han tok imot det, men med apatiske drag i andletet, fortalte far. 

Hadde den tyske presten verkeleg gløymt geværet i Valle prestegard? Eller 

ville han at far skulle ha det? Far visste ikkje. 

Far i fengsel? 

Far hadde åtte forhøyr av statspolitiet under krigen – dei fleste på Bergtun 

Turistheim i Valle. Det var støtt NS-folk i kyrkja som noterte kva far sa i 

preikene sine og kva meldingar og skriv frå kyrkjeleiinga som han las opp 

frå preikestolen eller frå koret. Dei som var der for å spionere, høyrde etter 

kva han sa og korleis han omtala «den nye tida» som NS skrytte slik av. Ein 

sommardag i1944 fekk far melding om at han ville bli henta av statspolitiet 

frå Kristiansand og tatt med dit, kanskje til Arkivet – Gestapos hovudkvartér 

i byen. Mor nemnde på at far kunne bli sendt vidare til Grini. 

Ennå kan eg sjå for meg far sitjande på ein kvit benk i hagen med grå 

frakk og hatt. Kofferten stod ved sida. Mor var uroleg og alvorleg. Det såg 

ut som ho hadde gråte. Far venta på dei som skulle hente han. Men dei 

kom ikkje til avtalt tid. Etter å ha venta ein times tid, reiste han seg frå 

hagebenken og gjekk inn på kontoret og ringde til NS-lensmannen, Olav 

Tveiten. Han budde vel éin kilometer lenger sør i bygda. Lensmannen svara 

at det likevel ikkje blei aktuelt å ta med far til Kristiansand. Seinare fekk 

vi greie på at dei som kom for å hente far, hadde kome til Valle og tatt inn 

hos NS-lensmannen. På ein eller annan måte hadde han greidd å overtyde 

dei om at dei skulle la presten få vere i fred. Slik blei det. Det gjekk rykte 

om at lensmannen hadde gitt dei noko sterkt å drikke før dei drog tilbake 

til byen. Om det verkeleg var så, veit eg ikkje. Men det er kjent at Olav 

Tveiten la vinn på å hegne om nokre i bygda som nazistane ville fengsle. 

Far og mor og vi gutane blei verande i prestegarden i Valle under heile 

krigen – trass i at over 11 % av bygdefolket hadde meldt seg inn i NS. Knapt 

nokon annan stad i landet var det prosentvis så mange NS-medlemer som 

i Valle. Ein kan grunne på kvifor NS fekk så mange medlemer her. Var det 

nasjonalistiske drag i den lokale kulturen som korresponderte med det NS 

stod for? Som liten hadde eg i alle fall inntrykk av at valldølane var byrge 

23


av kulturtradisjonen sin og tala med age om folk som var djerve og sterke 

i slåstkamp. Dei blei rekna som heltar. Det tyktest vere noko i NS sin bruk 

av norrøne symbol, ikkje minst av solkrossen, som appellerte til fleire av dei 

nasjonalt sinna i bygda. Også helsinga «Heil og sæl» hadde norrøne røter. 

Når NS-folk helsa kvarandre med å heve høgrearmen med ei open hand, 

kunne det vekkje nasjonale kjensler og tru på ei ærefull framtid blant folk. 

I guteflokken eg var med i, gjorde vi narr av denne NS-helsinga ved å seie: 

«Heil og sæl – feit og fæl!» 

I Valle – som mange andre stader i landet på den tida – var ein redd for 

kommunismen og kjende seg skremt av Sovjetsamveldets åtak på Finland 

vinteren 1939-40. NS dreiv propaganda for ideologien og politikken sin ved 

å åtvare mot den kommunistiske faren som ein var redd ville svekkje kristendommens 

stilling i vårt land. Eg høyrde dei vaksne tala om dette trugsmålet, 

men var for liten til å skjøne kva det handla om. Derimot visste vi 

smågutane at tre unge valldølar melde seg til teneste som frontkjemparar, 

og at dei drog ut i krigen på austfronten. Det mislika vi. Ein av frontkjemparane 

frå bygda kom aldri heim att. Seinare kom det fram at han blei tatt 

til fange og skoten i Russland. 

Valldølen Knut O. Bø var disponent i L/L Setesdal Automobilrutor og 

budde under okkupasjonen på Byglandsfjord. Han blei fengsla og sendt til 

Trandum etter at nazistane greidde å rulle opp motstandsgruppa til major 

Arne Laudal i Agder i 1942 – ei gruppe Bø var med i. Vi ungane i Valle høyrde 

om dette. Det kom meldingar til folk i bygda om at han blei torturert 

og hadde det ille på Trandum. Han fekk mest ikkje mat og svalt, blei det 

sagt. Ein dag skulle han visstnok ha fått eit egg å ete, fortalde ein av skulekameratane, 

og det såg vi som eit ørlite lyspunkt. Men meldingane som 

nådde oss like etterpå, vitna om at han blei sparka og slegen. Vi høyrde at 

nazistane skulle ha trekt ut tennene hans, utan at vi visste om det var sant. 

Eg minnest at vi ungane blei veldig triste då det blei kjent at Knut O. Bø 

var skoten i Trandumskogen i 1944. I juli 1945 blei han gravlagd på Valle 

kyrkjegard. Det skal ha vore om lag tusen menneske der. Eg var då på heia 

og gjette og kom derfor ikkje heim til gravferda. 

24


Knut (5) og eg (2) på dørstokken 

inn til fjøset i Valle 

prestegard i 1939. Då vi skulle 

fotograferast, meinte Knut at 

vi båe skulle folde hendene. 

Men det ville eg ikkje, sjølv 

om Knut masa på at eg skulle 

gjere det. Han minner meg av 

og til om det. 

I skammekroken 

Hausten 1943 var eg vel seks år gamal og ville gjerne byrje på skulen. Men 

skulestyret sa nei. Eg var for ung. Ein måtte fylle sju år det året ein tok til 

i første klasse. Men etter jul – i januar 1944 – tok likevel storebror Knut 

meg med på skulen som heitte Vallebø skule. Det var ikkje uvanleg at eldre 

sysken av og til tok med seg ein liten bror eller ei lita syster på skulen. Ein 

kalla dette «å fylgje med». Knut gjekk i tredje klasse som var øvste trinnet 

i småskulen. Skulen var då to-delt. Ein gjekk på skulen annankvar dag. 

Læraren heitte Salve Harstad. Han blei kalla Såvi og var frå bygda. Det blei 

sagt at han fekk denne stillinga fordi han var medlem av NS. På veggane 

i skulestova var det hengt opp fleire plakatar med solkross-symbolet som 

blikkfangar. Motivet her var ein likearma gul kross på raud botn med ein 

gul ring omkring. I biblioteket på skulen låg det fleire bøker med hakekross 

på omslaget. Det var knapt nokon av oss som lånte desse bøkene. Eg 

gjorde det i alle fall ikkje. For eg visste heimanfrå at slike bøker stod for 

tyskarane og NS sitt syn, og då skulle ein ikkje røre dei. Elles kan eg ikkje 

hugse at læraren propaganderte for Quisling og NS i skuletimane ut over 

det som stod på NS-plakatane på veggane og på omslaget til dei bøkene 

som låg framme i biblioteket. 

Sjølv om eg ikkje var ordentleg førsteklassing, fekk eg leksebøker og 

gjorde heimearbeidet. Utpå våren var eg komen like langt som dei som 

25


hadde gått i første klasse frå skuleåret byrja tidleg på hausten året før. Eg 

blei spurd om eg ville slå fylgje med dei og såleis ta til i andre klasse hausten 

1944. Men etter sommarferien byrja eg likevel i første klasse på nytt. 

Kva som gjorde at det blei så, veit eg ikkje. Var det mor og far som ville det? 

Valde eg det sjølv? Eller var det skulestyret som ville at eg skulle gå første 

klasse om att og få med meg alt frå byrjinga? Seinare har eg hatt moro av 

at eg har gått om att første klasse på folkeskulen. Det er det neppe mange 

som har gjort. 

I friminutta på skulen var vi ikkje mykje opptatt av dei politiske motsetnadene 

som okkupasjonen hadde skapt. I dei 1 1 /2 åra eg gjekk på skulen 

før freden kom, kan eg aldri minnast at den politiske spaltinga i folket 

delte klassa i ein NS-positiv og ein NS-negativ fløy. Først ei god stund etter 

krigen gjekk det opp for meg at eg på skulen gjekk saman med barn frå 

heimar der foreldra eller ein av foreldra var innmelde i NS. Eg skjøna etter 

kvart at dei som gjekk i storskulen, var meir merksame på dette skiljet enn 

vi var i småskulen. 

Sommaren 1944 var eg ein ekstra månad på støylen – nær hytta vår – for 

å gjete. Eg kom heim frå heia berre eit par dagar før skulen skulle ta til. 

Då fekk eg eit problem. Kva skulle eg ha på føtene? Eg hadde gått berrføtt 

heile sommaren og hadde rett og slett ikkje sko. Det var ikkje akkurat lysteleg 

å tenkje på at eg kanskje måtte gå berrføtt på skulen. Far skjøna at 

eg var lei meg og gjekk ned på butikken og spurde etter sko til meg. Nei, 

det hadde dei ikkje, sa kjøpmannen. Likevel kom han dragande med eit 

par trebotnar (tresko), men det var ikkje sko som høvde for ein skulegut, 

meinte far. Det hadde han rett i. Så rota kjøpmannen endå meir i lageret 

og fann eit par sko av papir. Far kjøpte dei, og eg var på eit vis skodd til å 

gå på skulen. Papirskoa heldt ikkje lenge. Men då hadde ein skomakar i 

bygda sauma nye sko av lêr til meg. 

Frå hausten 1944 var skulen tredelt. Første og andre klasse skulle halde 

til i heradshuset i Nordibø, medan dei to andre klassene var i skulehuset, 

som låg lenger sør i bygda, på Åkresjordet. Ei nyutdanna lærarinne, 

Marie Sverdrup Lund, var tilsett i småskulen. Ho var frå Valle og kjende 

kulturen i bygda. Bygda var delt inn i fire skulekrinsar med kvar sin lærar. 

Dei var alle bygdefolk. Det gjaldt også læraren på framhaldsskulen. Bygda 

hadde fostra mange lærarar. Kanskje tenkte ein så at ein tok best vare på 

26


den lokale kulturen ved å tilsetje bygdefolk med lærarskuleeksamen til å 

halde skule for dei som skulle vekse opp der. Lærarinna eg fekk, Marie, 

kom med nye pedagogiske idear, blei det sagt. Ho ville ha orden og kunne 

vere rask til å setje elevar i skammekroken når dei ikkje gjorde som ho sa. 

Eg fekk også smake korleis det var å stå der etter at eg hadde sagt noko i 

friminuttet som hadde såra ein av medelevane. Den nyutdanna lærarinna 

lærte oss også korleis vi skulle ete med kniv og gaffel. Det blei sagt at 

fleire av medelevane ikkje var vane til det heimanfrå. Mange åt berre med 

skei. Lærarinna prenta også inn i oss at vi måtte banke på døra når vi stakk 

innom på grannegarden. Heller ikkje den skikken lét til å vere utbreidd i 

bygda den gongen. Og skulle vi låne noko av grannen, t.d. ein plog, måtte 

vi alltid spørje om lov, sa lærarinna. 

«Ja, vi elsker kjøtt og pølse» 

Då vinteren 1945 var på hell og våren byrja bryte fram, høyrde eg mor og 

far tala om at krigen såg ut til å gå mot slutten. Dei lengta etter fred, men 

var samstundes urolege for kva den store tyske styrken her i landet – som 

visstnok var på 350 000 mann – kunne finne på. Foreldra mine kunne ikkje 

sjå bort frå at tyskarane kunne kome til å bombe byane og tettstadene før 

dei overgav seg. Eg merka godt denne uvissa, også frå andre i bygda. Sjølv 

om eg berre var åtte år gamal, var eg redd for kva som kunne hende. 

Då far om ettermiddagen 7. mai 1945 fortalde at krigen nå var over, blei 

eg og dei andre gutane glade. Vi jubla. Eg tenkte ikkje lenger på at tyskarane 

kunne kome til å setje seg fast i landet og bruke våpen mot nordmenn som 

ville dei skulle overgi seg. Vi gutane klatra opp i eit av dei store piletrea som 

stod i bakken opp til prestegarden. Der feira vi frigjeringa med å syngje «Ja, 

vi elsker kjøtt og pølse, ja, det gjør vi så». Mor fann fram norske flagg som 

ikkje hadde vore i bruk på fleire år. Det slo meg at fargane i flagga hadde 

falma, men det gjorde ingenting. Neste dag, sjølve frigjeringsdagen, skulle 

det gå eit folketog gjennom Valle-bygda. Knut, far og mor skulle vere med. 

Dei ville også ha meg med. Men eg drog meg unna og gret. For eg tykte 

ikkje eg hadde fine nok klede til å gå i tog ein slik festdag. Eg hadde berre 

kvardagsbukse. Så eg blei verande heime og stod i prestegardstunet og 

såg det store folketoget nede på hovudvegen. Det gjorde vondt ikkje å vere 

med. For då var det fest i bygda. Fleire av kvinnene gjekk i festbunaden sin 

27


som dei kalla ‘stakka’. Men då 17. mai kom, og det atter skulle gå tog gjennom 

bygda, våga eg meg til å vere med. Då folk samla seg utanfor Solheim 

Turistheim, og folk frå Heimefronten, fleire av lærarane i bygda og soknepresten 

stod på balkongen i andre høgda, kjende eg for alvor jubelbruset 

for at Noreg atter var eit fritt land. Det var ei stor oppleving! 

Det tok ikkje lang tid etter den tyske kapitulasjonen før ein tok til å arrestere 

NS-medlemene frå Valle. Sjølv om eg berre var åtte år den gongen, 

fylgde eg med på arrestasjonane og opplevde det som dramatisk. Vi tala 

om det heime. Mor og far ville helst ikkje at vi barna skulle bry oss så mykje 

om det. Men eg la likevel merke til kva som gjekk føre seg. Frå prestegardstunet 

kunne eg sjå at fleire av dei arresterte blei samla ved ungdomshuset 

Vallhall som ikkje låg langt frå prestegarden. Dei skulle sendast til Hornnes, 

blei det sagt. Mor fortalde at det blant folk i bygda gjekk rykte om at 

då Lavrans Homme – som gjekk for å vere lite glad i å vaske seg – måtte 

under dusjen på gymnaset på Hornnes, skal han ha sagt: «Nå kjem pinslene!» 

Seinare har eg høyrt at det spreidde seg fleire versjonar av kva han sa i 

dusjen. Slike minne seier noko om korleis vi som ‘sigerherrar’ omtala dei 

som hadde halde seg til NS og støtta tyskarane. Nå var rollene bytt om. 

Far hadde ein brun Chevrolet 1937-modell. Tyskarane ville ta bilen, 

men fekk han ikkje til å gå. Det kom av at sønene til NS-lensmannen hadde 

tatt dynamoen. Far blei skulda for å ha tatt ut og gøymt denne delen i 

motoren, og han blei skjelt ut med kraftige og saftige gloser. Men han svara 

– som sant var – kven som hadde tatt dynamoen. Tyskarane feste ein lapp 

på frontruta, der det stod at bilen var beslaglagd. Men dei fekk han ikkje 

med seg. Bilen blei ståande i garasjen under heile krigen, utan at vi barna 

fekk lov å kome inn der. Men så snart meldinga nådde oss om at tyskarane 

hadde kapitulert, sprang vi inn i garasjen og sette oss i bilen. 

Få dagar etter frigjeringa stod motstandsmannen Knut Haukelid brått i 

prestegardstunet i lag med nokre andre frå Heimefronten. Vi visste at Haukelid 

hadde vore med på tungtvassaksjonen på Rjukan og senka Tinnsjøferja, 

og det gav han heltestatus i våre augo. Haukelid spurde far om han 

kunne få låne bilen hans. Det fekk han sjølvsagt. Dynamoen hadde kome 

på plass att. Folk som hadde sett desse heimefrontkarane på vegen, sa at 

dei køyrde som villmenn. Bilen hadde ikkje vore smurt på fem år. Han var 

ikkje heilt god då vi fekk han att. Men det gjorde ingen ting. Det var ei stor 

28


ære å la heltane frå Hardangervidda låne bilen. 

Vi fekk betre kjennskap til tungtvassaksjonen då vi las Knut Haukelids 

bok Det demrer en dag som kom ut i 1947. Vi kasta oss over boka og tykte 

ho var svært spennande. Det same opplevde eg året etter då den første av 

tungtvassfilmane kom, Kampen om tungtvannet. Der spela fleire av tungstvass-sabotørane 

seg sjølve. Den gongen visste eg ikkje at eg mange år seinare 

skulle bli godt kjent med ein av dei, Jens Anton Poulsson, som var sjef 

for H.M. Kongens garde då eg var gardeprest. 

For meg og dei andre barna der omkring såg vi opp til Heimefronten. 

Hardangervidda låg ikkje så langt unna, og vi hadde ei aning om kva som 

hadde gått føre seg der under krigen. Vi laga oss tre-børser, feste norske 

flagg på skjorteermet eller på genseren og leika heimefront og nazistar i 

og rundt løa. Det var alltid Heimefrontens folk som vann. Nazistane kom 

i fengsel og blei stengde inne i grisehuset. Mor kom ut og sa at vi måtte 

veksle på kven som skulle høyre med i dei to gruppene. Vi måtte ikkje la 

dei same vere nazistar heile tida. 

29

EIN JUNIDAG I 1940, då Torleiv Austad er tre år gamal, tar 70 tyske soldatar 

seg til rette i heimen hans, prestegarden i Valle. Far til Torleiv er sokneprest 

der – i ei bygd med særeigen kultur og levande forteljartradisjon. Han 

skulle tidleg bli ein aktiv deltakar i kyrkjekampen mot okkupasjonsmakta. 

Torleivs mor kom frå Fyresdal, som Vidkun Quisling rekna som si heimbygd. 

Torleiv fortel om sterke opplevingar frå denne dramatiske tida. Dei feste 

seg i sinn og tankar. Seinare i livet, som ung teologisk kandidat, skulle 

kyrkjas møte med totalitære ideologiar bli eit fagleg interessefelt for 

han. Han fekk Kongens gullmedalje for eit arbeid om kyrkjekampen i 

Tyskland. Teologisk doktorgrad tok han på ei avhandling om den norske 

vedkjenningserklæringa «Kirkens Grunn» frå 1942, som låg til grunn for 

prestane sitt brot med det statlege kyrkjestyret, noko faren også hadde 

gjort. Torleiv Austad er framleis aktivt med i det offentlege ordskiftet om 

kyrkjas rolle i motstandsrørsla under krigen. 

Austad blei aldri fast prest i nokon kyrkjelyd, for livet opna seg på ein 

annan måte for han. Som professor i teologi ved Menighetsfakultetet underviste 

han prestestudentar og andre for teneste i kyrkja. Samstundes var 

han aktiv i det verdsvide økumeniske arbeidet i håp om at kyrkjene skulle 

kome nærare kvarandre. 

Som forskar, lærar og leiar av råd og utval har Austad vore rekna som lågmælt. 

Men uredd har han like fullt stått fram som forsvarar av lange linjer og 

slitesterk teologi i kyrkjas mangfaldige liv. Det har ikkje hindra han i å vere 

open for nye teologiske impulsar. Han har synt evne til å ta imot lærdom også 

frå vårt multikulturelle og multireligiøse samfunn. Livet har opna seg! er Torleiv 

Austads forteljing om eit rikt liv – som opnar med eit gripande stykkje noregshistorie 

frå krigens dagar. 

ISBN 978-82-92922-56-9 

ISBN 978-82-92922-56-9 

9 788292 922569 

www.efremforlag.no

Livet har opna seg! Torleiv Austad · selvbiografi

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?