Sjakk-1-merged

24 REPORTASJE
DAG OG TID FREDAG 23. AUGUST 2019
Der sjakk
er religion
Det eldste kristne landet i verda er òg eit land med ein unik
sjakkultur. «Sjakk i Armenia er som fotball i Latin-Amerika»,
seier sjakklegenda Garri Kasparov, som har armensk mor.
Artikkelforfattar Atle Grønn
og sjakktrenar Kamo Grigorjan
i Sjakkens hus, under eit
bilete av Magnus Carlsen og
Levon Aronjan.
ATLE GRØNN
atle.gronn@ilos.uio.no
Ein ung tilskodar og ein parlamentarikar i djup konsentrasjon.
Vi kjem til hovudstaden Jerevan
om morgonen den 20. juli, den
internasjonale sjakkdagen, som
eg knappast har høyrt om. Datoen
er ikkje nokon merkedag i Noreg,
men kva med Armenia? Med litt
flaks og Google Translate skjønar
vi teksten som er skriven med eksotiske bokstavar
på heimesida til det armenske sjakkforbundet. Vi
må kasta oss i ein taxi og dra til parlamentet.
Sjakk er politikk i Armenia. Lenge var Serzj
Sargsjan president både i landet og i sjakkforbundet.
Etter ti år hadde folket fått meir enn
nok av mannen. Då Sargsjan i fjor gjekk av som
president for å verta statsminister, sa folket
nei. Under fløyelsrevolusjonen i april–mai 2018
møtte på det meste 150.000 armenarar opp på
Republikkplassen i millionbyen Jerevan med krav
om at den ferske statsministeren måtte gå. Ja,
Sargsjan var kan henda udugeleg og korrupt, men
det seier likevel noko om sjakkinteressa at éin
person ville og kunne ha dei øvste maktposisjonane
samstundes i politikk og sjakk. Sargsjan er
framleis president i sjakkforbundet.
Men vi kjem ikkje inn til nasjonalforsamlinga.
Det gjer heller ikkje foreldre, trenarar og armenske
sjakkprofilar. Dei står bak sperringane rundt
den vakre plassen framfor parlamentsbygningen.
Innanfor sperringane er sjakkfesten i full gang.
Nokre få tryggingstiltak må ein rekna med i eit
land med fiendar både i aust (Aserbajdsjan) og
vest (Tyrkia), men dei inviterte sjakkborna slepp
inn. Det er då vi får auge på Asjot Vardapetjan,
hovuddomaren frå VM-kampane til mellom
andre Viswanathan Anand og Magnus Carlsen.
Vardapetjan har heller ikkje tilgang, men eg dreg
«Magnus-kortet», som alltid fungerer i slike høve.
Den kjende sjakkdomaren nyttar kontaktane sine
til å få «utsendingane frå landet til verdsmeisteren»
gjennom tryggingskontrollen og over til
borna og parlamentarikarane.
IDENTITET
Arrangøren Artak Manukjan tek imot oss på
vegner av dei folkevalde.
– Noreg og Armenia er vel dei to mest sjakkgalne
landa i verda, seier eg som ei opningsfrase
i småpraten.
– Skilnaden er at her er sjakk religion, svarar
han.
Eg noterer. Religion. Dei veit noko om slikt
her, landet som vart kristna i år 301. Alt i taxien
frå flyplassen nokre timar tidlegare fekk vi
høyra kor viktig den kristne identiteten er for
armenarar.
– Men kor sterkt trur folket eigentleg, spurde
sjåføren likevel retorisk.
Ja, kor sterkt står sjakkreligionen eigentleg,
spør eg meg sjølv den fyrste dagen.
Fleire kjem bort og fortel om då Magnus
Carlsen vitja parlamentet og kompisen Levon
Aronjan i 2014.
– Eg spurde Carlsen kva skilnaden var på
Noreg og Armenia. Han svara at landslaget til
Noreg aldri kunne vinna eit sjakk-OL, seier ein.
Nokre få parlamentarikar sit og spelar med
kvarandre. «Dei kan ikkje spela mot borna, det
er pinleg om dei tapar», ler arrangøren. Leiaren
av finanskomiteen spelar mot nestleiaren av den
same komiteen. Ei snøgg vurdering av nivået
syner at dei er særs habile sjakkspelarar, som når
den habile skilauparen Jonas Gahr Støre kjem seg
gjennom Birkebeinarrennet på under fire timar.
MATT MED DRONNING
Over heile sjakkverda diskuterer ein det spesielle
armenske konseptet «Sjakk i skulen». No kan vi
endeleg høyra kva dei unge sjølve meiner. Sjakk
og bordtennis som valfag er kjend medisin for
skuletrøytte tenåringar over heile den vestlege
verda, men kva skjer når alle born skal læra sjakk?
Ein av dei mest røynde deltakarane på Sjakkens
dag, Mikael Sargsjan (14) frå skule nummer 88
i Jerevan, vert kommandert ut til intervju. 28
år etter oppløysinga av Sovjetunionen lærer
borna framleis russisk på skulen. Utan den gode
naboskapen til Russland vert Armenia viska vekk
frå kartet av Tyrkia og Aserbajdsjan. Så armenarane
tykkjer det er naturleg at ein sjakkjournalist
frå Noreg, eit anna naboland til Russland, kommuniserer
med dei på russisk.
Mikael er ferdig med sjakk i skulen: to timar
i veka frå 2. til 4. klasse. Eg spør om dei andre
elevane i klassen lærte å setja sjakkmatt med
dronning og konge mot konge. Det er lakmustesten
på om ein er ein ekte sjakkspelar.
– Om lag halvparten, dei som var interesserte.
– Så kva gjer ein når ein ikkje er interessert,
undrar eg.
– Ein berre sit der og ser ut i lufta.
Intervjuobjektet mitt er heilt ærleg, det likar
eg.
– Er det dei same elevane som likar matematikk
som likar sjakk, spør eg vidare.
– Nei!
Svaret kjem kontant. Og det er eit viktig
poeng: Ein kan ikkje redusera sjakk til matematikk.
Sjakk er konsentrasjon, sport, leik, kunst.
Mikael kjem òg med eit anna viktig poeng: Alle
Sjakkens dag, 20. juli, vart markert i parlamentet i Jerevan med sjakkfest for in
skulane har sin eigen sjakklærar, ein spesialist
som berre underviser i sjakk. Då kjem ein unna
problemet frå Sovjetunionen på 1920-talet, då
ein eksperimenterte med sjakk som ein del av
matematikkundervisninga. Borna lærte sjakk
snøggare enn matematikklæraren og miste vørdnaden
for han: «Korleis kan den idioten læra meg
noko?» sa borna, ifylgje memoarane til ein sovjetisk
sjakkorganisator.
ARONJAN OG BORNA
Kona mi (fotografen) pratar med to sysken. Ho
skryter av at dei er så gode i engelsk.
– Thank you, seier den yngste nøgd, men litt
overraska over komplimenten.
– Vi er frå New York. Vi pratar nok best
engelsk, seier den eldste.
Jack (snart 10) og Laurel (12) er berre på vitjing
i sumarferien, men alle her veit kven dei er.
– Og etternamnet er?
Vi spør for å stadfesta ryktet.
– Aronjan. Levon er onkelen vår, seier jenta.
Dei to spelar heilt OK, men viser seg sjanselause
mot dei beste heilarmenske borna i
turneringa.
Ein ekte armenar, Hamlet Gharibjan (11), er
eit blikkfang i T-skjorte med bilete av sjakkhelten
Aronjan på magen og fotballspelaren Mkhitarjan
frå Arsenal på ryggen. Han kjem frå Gyumri, eit
par timar vest for Jerevan, og pratar eit nydeleg
russisk, som han har lært på skulen. Han er heilt
klårt av den skuleflinke typen.
– Er det ikkje keisamt med sjakk på skulen
når klassekameratane spelar så mykje dårlegare
enn deg, spør eg.
Svaret overraskar: – Nei, det er mange på
nivået mitt i klassen.
– Kor mange kan setja matt med dronning, då?
Han ser overraska på meg: – Alle!
– Alle?
– Ja, alle!
Eg høgnar: – Veit alle kva siciliansk opning
er for noko?
Han tenkjer seg om: – Nja, ikkje alle, men dei
mest interesserte.
JORDSKJELVET
Mor til Hamlet ventar på den andre sida av sperringane.
«Ingen har vondt av sjakk i skulen», seier
ho og får støtte frå alle mødrene. Ei litt eldre dame
blandar seg inn i samtalen med stor autoritet.

DAG OG TID FREDAG 23. AUGUST 2019
REPORTASJE 25
viterte born. Alle foto: Vibeke Ekeland Grønn
Hasmik Khalikjan ber oss helsa til sjakklubben
i Kragerø, den einaste norske kommunen som
har sannkjent folkemordet på armenarane i
1915, då over ein million armenarar vart drepne
av tyrkarane. Fridtjof Nansen utstyrte deretter
320.000 armenske flyktningar med Nansen-pass,
medan misjonæren Bodil Biørn frå Kragerø gjorde
eit heroisk hjelpearbeid gjennom tiår. I dag bur
mindre enn ein tredel av armenarane i heimlandet
Armenia.
Khalikjan er direktør for Sjakkakademiet
i Gyumri. Eg intervjuar henne gjennom
sperringane.
– Etter jordskjelvet i 1988 vart eg profesjonell
sjakktrenar, Før det var eg fysikar, fortel ho.
Eg skjønar ikkje heilt kva sjakken har å gjera
med jordskjelvet som råka Gyumri, men fortel
at vi i Oslo samla inn pengar til offera ved å
arrangera ei turnering med eksverdsmeistrane
Smyslov og Tal, som stilte opp gratis.
– Men kvifor slutta du som fysikar, spør eg.
– Etter jordskjelvet samla vi borna i telt. Dei
hadde store traume, og vi måtte gje dei noko
anna å tenkja på. Då kom sjakken inn. Eg kjem
frå ein sjakkfamilie, som mange armenarar, men
for meg har borna alltid vore viktigare enn sjakken.
Er du ikkje samd?
BETRE ENN PARADIS
Dagen etter et vi middag heime hos ein armensk
stormeister, det er ganske mange av dei, men vi
vil gjerne òg møta folket, vanlege sjakkspelarar.
Det er ikkje vanskeleg, viser det seg.
Dei eldre drosjesjåførane pratar gladeleg om
sjakk når vi køyrer forbi Nansen-gata, eller når vi
passerer ein stor plakat av verdsmeisteren Tigran
Petrosjan – eller når eg blar opp ein 2000-dramsetel
(36 kroner) med bilete av Petrosjan.
– Det går betre no. Men livet under Sovjet var
eit paradis, seier ein.
Han fortel historier om Petrosjan, Kasparov og
Aronjan. Drosjesjåføren med ei stor gulltann har
absolutt peiling, jamvel om ikkje alle historiene
hans kan vera sanne. Likevel er dette sjakkfolklore
på sitt beste. Han er ikkje særleg interessert
i å høyra min versjon av historiene.
Ein annan drosjesjåfør seier spontant:
«Magnus og Aronjan!». Ein tredje seier «Carlsen
og Ole Einar Bjørndalen!». Men dei fleste nemner
òg Nansen i samtalen.
Slik alle nordmenn
på eit
vis kan gå på
ski, har vi
enno ikkje
møtt ein
armenar som
ikkje kan
spela sjakk.
SJAKKENS HUS
For å finna sjakkfolket den tredje dagen, byrjar
vi i ein av parkane. Der spelar gamle menn sjakk
og backgammon i skuggen frå trea. Ein av dei går
under det tysk-russiske namnet «Grossmeister».
Han spelar litt betre enn dei andre, men har det
fyrst og fremst i kjeften.
På ein stor paviljong i parken dukkar det opp
sjakkspel overalt, men utan spelarar. Ein mann
sit og skjer ut brikker og brett. Ekspeditøren i
ein av sjakkbrettbutikkane fortel at dei har 40
treskjerar og kunstnarar i produksjon. Eg har sett
mykje slikt, men dette er det vakraste i sjangeren.
Vi går ut av parken, vidare på jakt etter noko
som heiter Sjakkens hus. Plassen er markert med
stor skrift på eit upresist kart i turistbrosjyren.
I 40 grader misser vi orienteringa, og må spørja
folk på gata: «Sjakkens hus?» Fem personar vert
stansa på vegen og alle hjelper oss å koma nærmare
målet. Når vi kjem fram, skjønar vi kvifor
fem av fem armenarar kjenner dette landemerket.
Det er eit praktfullt bygg i beste sovjetiske
stil. Den fyrste steinen vart lagd ned av verdsmeister
Petrosjan på slutten av 1960-talet. Bygningen
er sirkelforma og går over fire etasjar med sjakkinspirert
kunst på veggane, som til dømes gigantiske
veggteppe med fire sjakkmotiv som fire
årstider: kamp, remis, tap og siger.
Gjestebodet inviterer til armensk-norsk landskamp etter middagen.
HEILAG KONJAKK
Sjakktrenaren Kamo Grigorjan (64) møter oss i
kjellaretasjen på Sjakkens hus, og han vil ikkje
sleppa taket. Han seier han var den fyrste som
freista undervisa sjakk i skulen, som eit eksperiment
på skule nummer 10 i 1996. Morgontimane
var best: 40 born sat stille klokka 08.30 og høyrde
om historia til det 1500 år gamle spelet frå India.
Grigorjan vil gjerne fortelja alle sjakkhistoriene
han kan, til meg òg, men vi må vidare oppover
i etasjane.
På vegen heim er Grigorjan der på ny. Han
kjem bort: – Veit du om Carlsen kan fransk, spør
han.
– Litt, kan henda, svarar eg.
– Då han kom hit til huset, visste eg ikkje kva
eg skulle seia. Så eg sa bonjour, fortel sjakktrenaren
nøgd.
Eit par dagar seinare sit eg heime hos Grigorjan
og drikk armensk konjakk (brandy), Armenias
mest kjende eksportartikkel i Sovjettida, på nok
eit bord overfylt av kjøt, grønt og frukt.
Vi har sett og høyrt nok frå sjakkmiljøet, så
mot slutten av opphaldet vitjar vi ein typisk
armensk storfamilie som ikkje har nokon kjennskap
til sjakkturismen vår. Det vert likevel litt
prat med gamlefar i huset om gullrekkja Nansen,
Bjørndalen og Carlsen. Og medan dei vaksne diskuterer
den 20 år gamle konjakken kalla opp
etter det heilage fjellet Ararat like utanfor Jerevan
(5137 meter over havet; i dag på tyrkisk territorium),
finn to av borna i huset, ei jente på 10 og
ein gut på 8 år, fram sjakkbrettet. Dei vil utfordra
dotter vår. Dei to borna har sjakk på skulen, men
har ikkje teke skade av det. Eg skjønar snøgt at
dei trass stor entusiasme ikkje kan setja matt
med dronning og konge.
Dotter mi spør på norsk, etter eit par trekk,
om ho skal vera snill og ikkje ta brikkene deira,
men i kulturmøte over sjakkbrettet må vi spela
ærleg. Armenia er det beste sjakklandet òg av di
dei har så mange dårlege spelarar. Det er berre i
Noreg at toppen, Carlsen, kom før breidda. Slik
alle nordmenn på eit vis kan gå på ski, har vi enno
ikkje møtt ein armenar som ikkje kan spela sjakk.
ATLE GRØNN
Atle Grønn er internasjonal meister i sjakk og skriv
kvar veke «Frå sjakkverda» i Dag og Tid.