Gunnar trena seg frisk frå diabetes - Atferdssenteret

Unngå helseangst på nettetKaotisk familieliv?Det er hjelp å få1021Juni 2009rogaland / hordaland / Sogn og fjordaneGunnar trena segfrisk frå diabetes12

helse i vest Juni 2009DETTE ER DIN HELSEREGIONHelse Vest RHF (regionalt helseføretak) har det overordna ansvaret for spesialist helsetenestai Rogaland, Hordaland og Sogn og Fjordane. Helse Vest RHF eig fem helseføretak; HelseFørde, Helse Bergen, Helse Fonna, Helse Stavanger og Apoteka Vest, samt Helse Vest IKT AS.Helseføretaka har cirka 28 000 medarbeidarar, omfattar rundt 50 sjukehus og institusjonar og yterhelsetenester til 1 million innbyggjarar. Budsjettet er på ca 18 milliardar kroner. Helse Vest RHF erlokalisert på Forus i Stavanger.SamhandlingFoto: Kjetil AlsvikEin gong per år sender vi Helse i vest til allehusstandar i Sogn og Fjordane, Hordaland og Rogaland.Også denne gongen har vi artiklar som vi meiner erinteressante og nyttige for innbyggjarane. Eg håper du ereinig i det.Samhandling er stikkordet i helse-Noreg. Korleis skal vi sikre oss atdei ulike sjukehusa, avdelingane, nivåa og personane snakkar samanslik at pasienten får eit enda betre tilbod? Med deiutfordringane som ligg framfor oss, med betydeleg størrebehov for helsetenester, er det viktig med ein skikkeleggjennomgang av dagens organisering av tilbodet. Einengasjert helseminister har peika på utfordringaneog kjem med ei melding til Stortinget no i juni. Derblir mykje av kursen for det framtidige helsetilbodetstaka ut. Både for spesialisthelsetenesta og for kommunane kjem detendringar. Vi gler oss over at pasienten får ei tydelegare sentrumsrolle ihelsetilbodet. Mange prosjekt og initiativ er for lengst i gong – no gjelddet å byggje vidare på dei gode erfaringane.Kor godt tek du vare på deg sjølv og helsa di? Svara er ulike, men einting er sikkert: Du sjølv er den som best kan passe på at du held deg iform og at maten du et er sunn og god. Du treng ikkje bli maratonløpareller treningsfanatikar for å ha effekt av trening. Ein rask spasertur kvardag gir deg helsegevinst – dersom du i dag gjer lite og ingenting.Bjørg SandalKommunikasjonsdirektør, Helse VestGunnar Johansen trena seg frisk frå diabetes type 2. Han er eit godteksempel på at alt er mogleg. Gunnar tok hovudansvaret og fekk eitnytt liv. Helsa vår er noko av det viktigaste vi har – og helsa skal vareheile livet.I denne utgåva skrive vi om alkoholbruk og forsking kring korleisalkohol kan påverke sjukdomssituasjonen. Spennande lesing – og tilettertanke for mange. For tala viser tydeleg at vi som nasjon drikkstadig meir alkohol.Mange pasientar lurer på kva rettane deira er. Vi skriv om noko av detvi trur er mest nyttig for deg å vite.Forsommaren er fantastisk, med varmare vêr, blomar i hagen og mykjemeir uteliv. Ei fantastisk god årstid til å røre meir på oss og til å veremeir sosiale over hagegjerdet. Enno har dei fleste ferien å sjå fram til.Vi i Helse Vest sender deg dei aller beste ønskje om ein strålande og godsommar.

Helse i vest, juni 2009RedaksjonBjørg Sandal (ansvarleg redaktør)Camilla Loddervik (redaktør)Kristin Henanger HaugenElisabeth HuseAbonner gratis på Helse i vestSend ein e-post til info@helse-vest.noUtforming og tilretteleggingOktan Alfa ASForsidefoto: Monica LarsenRedaksjonen avslutta 19. mai 2009TrykkeriGrafisk Trykk ASOpplagca 410.000Helse Vest og nynorskKyrkje- og kulturdepartementet har slått fast at Helse Vest skal følgjemållova. Det er eit fleirtal av nynorskkommunar i regionen og HelseVest har difor nynorsk som tenestemål. Det betyr at informasjon somgår ut til eksterne mottakarar, blant anna Helse i vest og nettsidenewww.helse-vest.no skal vere på nynorsk. Det er grunnen til at allelesarar, også dei som er bokmålsbrukarar, får informasjonen pånynorsk.helse i vest Juni 2009Fritt sjukehusval 4Unngå å bli eincyberhypokonder10Raskare frisk med fritt sjukehusval 4Dine rettar som pasient 612Trena seg friskSamhandlingsreforma 9Slik unngår du å bli ein cyberhypokonder 10Trena seg frisk frå diabetes 12Den klassiske rusmisbrukaren finst ikkje 16Forskar på beinbrot og alkohol 18Hjelp mot åtferdsvanskar 21TEMARus163

helse i vest Juni 2009Fritt sjukehusval– Kva har du påkneet, Camilla?Tekst Camilla Loddervik foto Monica LarsenTre år gamle Amandus ser forundra ned på kneet til førskulelærarCamilla Hansen. Eit stort arr strekk seg frå kneskåla og ned overleggbeinet. – Det er ein tusenbein, ser du ikkje det, svarer Oda.– Den har nitten, tjue, tjueein, tjueto bein, ler Mia.Illustrasjonsfoto: Shutterstock4Barna i barnehagen Hannes Lekestue på Tasta er fascinerteav kneet til Camilla Hansen. Lite veit dei omat nettopp dette kneet har volda Camilla så store problem at honesten blei tvungen til å vurdere stillinga si som førskulelærar, dåsmertene blei for store.– Det kom som eit sjokk for meg då eg etter ein operasjon bleioppmoda til å vurdere omskulering. Det er noko eg aldri kunnetenkje meg. Eg elskar jobben min, og hadde aldri drøymt om atknea mine skulle leggje band på kva eg kan gjere, seier CamillaHansen.Nesten så lenge som ho kan hugse, har ho vore plaga med smerteri knea. Smertene skuldast ein til dels medfødd ubalanse mellomkneskåla og kneskjelet, der leddet ikkje får bevege seg slik detskal. For ei aktiv jente som Camilla, og med ein jobb der barnakrev sitt, fører det til at knea til stadigheit låser seg, og blir hovneog verkjande.Raskare behandling med fritt sjukehusvalSidan 1999 har ho vore til fleire undersøkingar og har også operertfleire gonger. Då det etter ei MR-undersøking no i vinter,blei gjort eit funn som kravde nærare utgreiing, var ikkje Camillavanskeleg å be.– Eg må innrømme at eg er litt pysete av meg, og at tanken påein operasjon ikkje freistar. Men knea skal jo vare heile livet. Berredet å kunne sleppe å tenkje på dei lenger, vil vere ei frigjering.Camilla har tidlegare nytta seg av tilbodet om fritt sjukehusval,og då fastlegen sjekka ventetidene og konstaterte at det var betydelegkortare ventetid på Kysthospitalet i Hagevik enn på StavangerUniversitetssjukehus, var ho ikkje i tvil.– For meg er det uinteressant kor eg blir behandla. Kompetansehar dei jo overalt. Då ser eg ingen grunn til å vente i 44 veker påkonsultasjon når ein ved eit anna sjukehus kan få eit tilbod allereieetter 4-6 veker.Positiv til ordninga– Eg trur mange, spesielt eldre, kvir seg for å bli behandla vedeit anna sjukehus fordi dei tenkjer at det er så mykje styr. Men mierfaring er at det er svært så lett. Alt blir ordna for ein, og ein blirkjempegodt teken hand om etter operasjonen. Å velje eit anna sjukehuser uproblematisk – trass i lange avstandar, fortel Camilla.For nokre veker sidan var ho til konsultasjon på Kysthospitalet iHagevik. Der konstaterte kirurgen at det er gode sjansar for at ho,med ein siste operasjon, vil bli heilt god i kneet.– Eg er kjempespent. Dersom operasjonen er vellykka, vil deitruleg operere det andre kneet også. Det vil jo vere heilt fantastisk,for det betyr jo at eg kan få fortsetje i jobben min, ler Camilla.– Skal du få ein tusenbein på det andre kneet også? spør fire årgamle Marius forundra.Barna ser spørjande på Camilla med store auge. Før ho rekkå svare, ser dei på kvarandre og bestemmer seg for at det i så fallberre er bra. For då blir jo dei to knea like.

helse i vest Juni 2009Foto: Monica Larsen– For meg er det uinteressantkor eg blir behandla.Kompetanse har dei jo overalt.Barna i barnehagen Hannes lekestue studerer kneet tilførskulelerar Camilla Hansen. Frå venstre Mia LøverEriksen (6), Oda Lunde Oppheim (6), Amandus S.Klungtveit (3) og Marius Bjørk Rosengren (4).Lei av å vente?Dersom du står du i sjukehuskø kandu ringje til pasienthjelpar Liv TorunnRundhovde. Ho svarar på dine spørsmålpå telefon 800 41 005 kvardagar mellomklokka 9 og 15. Ho kan gi deg praktiskog individuell hjelp og rettleiing. Kanskje duogså kan få tilbod om raskare behandling?5

helse i vest Juni 2009Er du sjukmeldt?Ordninga Raskare tilbake er eit tilbod som skal få sjukmelde arbeidstakararraskare tilbake i jobb. Sjukmelde arbeidstakarar får tilbod om raskare behandlingi spesialisthelsetenesta via fastlegen, manuellterapeut eller kiropraktor, ellerindividuell oppfølging, avklaring og arbeidsretta rehabilitering gjennom NAV.Les meir på www.nav.no/raskaretilbakeSlik vel du sjukehus1 Når du blir tilvist til eit sjukehusfrå fastlegen din, har du rett til å veljekva sjukehus tilvisinga skal sendast til.2 Dersom du allereie er tilvist til eitsjukehus, kan du be om at tilvisinga diblir sendt til eit anna sjukehus.3 Når du er hos fastlegen din, kan duspørje om fritt sjukehusval. Fastlegen harplikt til å gi deg nødvendig informasjonfor å sikre dine rettar.Her er nokrev Rett til å velje sjukehusAlle pasientar som treng planlagt behandlingi spesialisthelsetenesta har rett til å veljesjukehus.4 Du kan ringe gratis grønt telefonnummer800 41 004 eller besøk nettstadenwww.frittsykehusvalg.no for å finne utmeir om dine rettar til å velje sjukehus.5 Du kan og kontakte Helse Vest sinpasienthjelpar, Liv Torunn Rundhovde,på telefon 800 41 005.v Rett til vurdering og fristAlle som blir viste til eit sjukehus har rett til å fåhelsetilstanden sin vurdert innan 30 verkedagar.Pasientar som blir vurderte til å ha ”rett til nødvendighelsehjelp” skal få fastsett ein frist for nårhelsehjelpa seinast skal ytast. Fristen skal setjastetter ei medisinsk vurdering.Vanskeleg åfinne frami helsetenesta?Liv torunn RundhovdePasienthjelparHelse VestOpplever du at det til tider kan vere vanskeleg åorientere seg i sjukehussystemet? Då er du ikkjeåleine. Hos pasienthjelpar Liv Torunn Rundhovdei Helse Vest, får du informasjon, personleg oppfølgingog praktisk hjelp til korleis å finne fram isjukehussystemet.Tekst Camilla Loddervik– Som pasienthjelpar hjelper eg pasientar, pårørande,legar og sjukehus med råd og rettleiing om korleis deiskal finne fram i eit til tider uoversiktleg og komplisertsystem. I tillegg til å hjelpe med den praktiske gjennomføringanår du vil velje sjukehus, kan eg mellomanna gi informasjon om ventetider, hjelpe med å forstå6

helse i vest Juni 2009Illustrasjonsfoto:Shutterstockav rettane dine som pasient:v Rett til informasjonPasienten skal informerast om han eller ho er vurderttil å ha rett til nødvendig helsehjelp og om den fastsettefristen. I tillegg skal pasienten orienterast om rettanehan eller ho har ved brot på fristen og om rettentil å klage.v Rett til behandlingNokre pasientar vil få ein rett til å få nødvendig behandling.Vurderinga av kven som har ein slik rett ergjort mellom anna ut i frå kor alvorleg tilstanden til pasientener og moglegheita for å betre denne. Pasientarsom har behov for spesialisthelsetenester, men somikkje har rett til nødvendig helsehjelp, skal òg få tilbodom behandling. Denne gruppa må vente noko lengerpå behandling.v Rett til å klagePasienten kan klage på den medisinske vurderinga.Dette gjeld mellom anna i høve til vurderinga av ompasienten har rett til nødvendig helsehjelp eller ikkje,og den konkrete fristen pasienten eventuelt har fått.Det er Helsetilsynet (www.helsetilsynet.no) som erklageinstans dersom rettane i lova ikkje blir oppfylde.Pasientombodet (www.pasientombudet.no ) kan ogsåhjelpe. Dersom du treng meir informasjon, ring gratisnummer til fritt sjukehusval 800 41 004 eller sjekknettstaden www.frittsykehusvalg.no. Du kan og kontakteHelse Vest sin pasienthjelpar, Liv Torunn Rundhovde,på telefon 800 41 005.brev ein har fått frå sjukehusa, informere ompasientrettar, transport og frist og fristbrot.Kortare ventetid – betre serviceI snart to år har Liv Torunn Rundhovde, som er sjukepleiar,svart på praktiske spørsmål og gitt råd og rettleiingtil pasientar. Berre i 2008 fekk over 2300 personarsvar frå Liv Torunn.– Det er ikkje alt eg kan svare på med ein gong, meneg kan undersøkje saka og eventuelt hjelpe med telefonnummertil rett instans, seier Rundhovde.Fritt sjukehusvalSom pasient har du i Noreg rett til fritt sjukehusval. Det betyrat du fritt kan velje å bli behandla vet eit anna sjukehus.– Som pasienthjelpar kan eg ikkje gi pasientane høgareprioritering i sjukehuskøen dei alt står i, men eg kanundersøkje om andre har kortare ventetid slik at pasientenkan få behandling raskare, seier Rundhovde.Kontakt pasienthjelparenPasientar, pårørande, legar og institusjonar kan tadirekte kontakt med pasienthjelparen kvardagarmellom klokka 09.00 -15.00.Ring gratisRing gratis800 41 005e-post: pasienthjelp@helse-vest.noLes meir om denne ordninga påwww.pasienthjelp.no7

helse i vest Juni 200905515Nytt telefonnummerfor bestilling av pasientreiserDi lokale eining for pasientreiser har fått nytt telefonnummer. Det nyenummeret er 05515, og er ei nasjonal teneste for pasientreiser.Tekst Camilla Loddervik foto Kjetil AlsvikPå 05515 kan du bestille, bekrefteog endre reiser når deter skrive ut rekvisisjon for ei tilrettelagtpasientreise. Tenesta kostar 0,39 øre perminutt frå fasttelefon. For mobiltelefongjeld eigne satsar som er fastsett av mobiloperatøren.Reiser du med rekvisisjon, skalall transport bestillast via telefontenesta05515.Nye rutinar for refusjon av reiseutgifterFrå 1. januar 2010 overtek dei regionalehelseføretaka ansvaret for pasientreiser,inkludert enkeltoppgjer, reiseplanleggingog informasjonstenester. Du kan då ikkjelenger oppsøkje NAV for å få refundert utleggi samband med ei pasientreise, menmå fremje krav til Helseforetakenes senterfor pasientreiser ANS. Dette gjer du ved åfylle ut ei reiserekning.For å gjere overgangen så smidig sommogleg har NAV no teke i bruk eit liknandereiserekningsskjema. Dette for at du sompasient skal få praktisk hjelp og rettleiing iein overgangsperiode. Skjemaet som NAVbruker, er litt ulikt det som helseføretakaskal bruke. Årsaka er ulike saksbehandlingssystemved NAV og hos helseføretaka.Når helseføretaka overtek oppgåvene kandu få hjelp til å fylle ut skjemaet ved å ringjepasientreisetelefonen 05515.I tillegg til pasientreisetelefonen ognettstaden www.pasientreiser.no, vil dukunne få informasjon om pasientreiser vedhelseføretaka. Informasjonsmateriell ompasientreiser blir sendt til alle behandlarari primærhelsetenesta og spesialisthelsetenesta,NAV og transportørar.I Helseregion Vest vil det nye reiserekningsskjemaetbli gradvis teke i bruk frå 5.november. Dette for å sikre at overgangengår så smidig som mogleg, både for degsom pasient og for dei tilsette ved eininganefor pasientreiser. Først ut til å ta i brukdet nye skjemaet er Helse Fonna, deretterHelse Stavanger, Helse Bergen og til sluttHelse Førde.Pasienten i sentrumI utviklinga av det nye skjemaet har viforsøkt å ivareta dei mange og ulike behovapasientane har. Det har blitt innhenta erfaringarfrå saksbehandlarar i NAV, Språkrådetog brukarrepresentantar. I tillegg erdet gjennomført ei rekkje brukartestar derblant anna brukarutvalet i Helse Vest harvore inkludert. Dei mange og nyttige tilbakemeldinganegjer at skjemaet er enkeltog brukarvennleg.8

helse i vest Juni 2009SamhandlingsreformaVil flytte pasientarfrå sjukehusa til kommunaneBetre helsetenester til pasientane er utgangspunktet forSamhandlingsreforma til helse- og omsorgsministerBjarne Håkon Hanssen. Det inneber ei flytting avpasientar og pengar frå sjukehusa og ut i kommunane.Tekst Elisabeth HuseIllustrasjonsfoto: ShutterstockBjarne Håkon HanssenHelse- og omsorgsministerasientane taper på at sam-mellom sjuke-– Phandlingahusa og kommunane ikkje er god nok. Deter ikkje vond vilje, men systemet som sviktar,seier Bjarne Håkon Hanssen.Han viser til at det norske helsebudsjettethar auka frå 135 milliardar i 2002 til195 milliardar i 2008.– Vi bruker mest pengar på helsesektoreni heile verda, men er vi best? Det blirbrukt dobbelt så mykje på sjukehus i dagsom for sju år sidan, men sjukehusa har ikkjeblitt dobbelt så gode.Fleire helsetenester lokaltSamhandlingsreforma blir lagt fram somstortingsmelding no i juni. Målet med reformaer at meir av helsetenestene skal skjenærmare der pasienten bur. Innbyggjaraneskal få fleire spesialiserte helsetenester lokalt,både når det gjeld førebyggjandehelsearbeid, behandling og oppfølgingav kronisk sjuke og eldre. Det inneber athelsetilbod skal flyttast frå spesialisthelsetenestatil kommunehelsetenesta.– Skal vi få til betre helsetenester, må meirav behandlinga flyttast ut i kommunane.Men dei fleste kommunar er for små til åkunne ta på seg ansvaret åleine. Samhandlingsreformavil krevje at kommunane arbeidertettare i lag, seier helse- og omsorgsministerBjarne Håkon Hanssen.Viktig kommunesamarbeidHan kallar samhandlingsreforma for eigedigen kommunehelsetenestereform, ogutfordrar kommunepolitikarane til å tenkjenytt saman med nabokommunane.– Når halvparten av alle norske kommunarhar færre enn 5000 innbyggjarar, seierdet seg sjølv at mange ikkje har ressursartil å byggje opp slike spesialiserte tilbod.Difor ønskjer vi at kommunane etablererforpliktande og nære samarbeidsformerinnan helseområdet, seier Bjarne HåkonHanssen.I dag er det mange pasientar som blirlagt inn på sjukehus som kunne fått eitalternativt tilbod i kommunehelsetenesta.Dersom kompetansen og kapasiteten haddevore tilrettelagt, kunne mange av dessepasientane fått tilbod for eksempel ved einforsterka sjukeheim.Med bakgrunn i ulike studiar, viserberekningar for eksempel at 400 000 liggjedøgnved norske sjukehus i fjor kunnevore sparte. Det utgjer 10 prosent av alleliggjedøgn ved somatiske sjukehus i 2007.Desse 400 000 liggjedøgna kosta 800 millionarkroner i 2007.Må bruke pengane riktig– Desse 800 millionane kunne i stadenvore brukt til andre gode føremål i helsetenesta.Kommunehelsetenesta kunne blittstyrkja slik at ein kunne tilby gode, tilrettelagtetilbod på rett nivå. Det er viktig å yterett teneste på rett nivå. Vi har hatt ein fordummandehelsedebatt i Noreg. Den harhandla om å løyve meir og meir pengar.I dag bruker vi mykje pengar feil i Helse-Noreg. Svaret på problema er ikkje å brukeendå meir på feil måte. Svaret er å brukedei pengane ein har riktig, seier Hanssen.Han framhever at det er pasientane somblir taparane, og då særleg sjuke eldre,kronisk sjuke, psykisk sjuke og rusmiddelavhengige.– Ruspasientar kan klare seg bra pådøgninstitusjonar langt uti skogen, mennår dei kjem tilbake til kvardagen klarerdei seg ofte ikkje. Dette er ein systemfeil, vitreng fleire heilskaplege behandlingstilbodsom gjer folk i stand til å leve med problemasine.9

helse i vest Juni 2009Tips til helsesjekk på nettet:1. Sjekk kjeldene• Er dei seriøse?• Kven er avsendar?• Har dei skjulte agendaer, for eksempel ein dyrkur dei ønskjer å selje?• Er det eit klart skilje mellom reklame og redaksjoneltstoff?• Oppgir dei kontaktinformasjon?• Er sida oppdatert?2. Tenk positivt• Tenk igjennom kvifor du gjer eit søk på nettetog prøv å ha ei avbalansert innstilling tilinformasjonen du finn.3. Unngå katastrofesøk• Er du er redd og fryktar det verste, kan detvere lurt å vente med å søkje på internett til duhar fått ei medisinsk vurdering av symptoma dine.4. Ikkje sett diagnosar utifrå søkjeresultat på nettet• Det er ingen samanheng mellom søkjeresultatog sannsynleg diagnose.5. Informasjon på internett erstattar ikkje konsultasjonmed lege.Viktig å sjekke på nettstadersom tilbyr kontakt via e-post• Opplyser dei at informasjon frå deg ikkje vil blividareformidla til andre?• Går det klart fram at du ikkje må gihelseopplysningar som kan knytast til deg viavanleg e-post?• Ber dei om opplysningar som ikkje er nødvendigefor å kunne svare på førespurnaden din?• Finn du informasjon om datasikkerheit,personvern og om eventuell lagring avførespurnaden din?(Kjelde: www.helse-vett.no)11Illustrasjonsfoto: Shutterstock

helse i vest Juni 2009Trena seg friskfrå diabetesNår ein ser på Gunnar Johansen (52) i dag, er det nesten ikkje til åtru. For få år sidan vog han 138,5 kilo, hadde diabetes type 2, høgtkolesterol og høgt blodtrykk. I dag er han 54 kilo lettare og har sluttaheilt med medisinar. Oppskrifta? Trening og sunn kost.Tekst Camilla Loddervik foto Monica Larsen12Gunnar Johansen svingar barnebarnet Julie, på to ogeit halvt år, lett opp på skuldra. Dei to er på fottur ifjæra, noko han aldri hadde gjort før han la om livsstilen sin.– Eg kom til eit punkt der eg ikkje lenger kunne la kropp oghelse forfalle meir. Eg hadde diabetes type 2, høgt blodtrykk oghøgt kolesterol, til saman tok eg vel om lag ti tablettar til dagenfor å halde symptoma i sjakk. Eg måtte berre gjere noko for ikkjeå forfalle heilt, både fysisk og psykisk, fortel Gunnar.Og det har han sanneleg gjort. I dag trenar han kvar dag, entendet er jogging, sykling eller symjing. Han har lagt om til eit suntog moderat kosthald, der det ikkje er rom for daglege utskeiingar.Alt dette har gitt resultat.– No må det seiast at det ikkje har vore ei enkel oppgåve åleggje om livsstilen totalt. Det har vore mykje tungt arbeid somhar kravd mykje viljestyrke. Men eg er ekstremt glad for at eghar klart det. No har eg meir overskot og energi, ikkje minst til åhalde tritt med aktivitetsnivået til ho her, ler Gunnar og ser nedpå barnebarnet.Alvorleg sjukdomDet var fastlegen hans, Ruth Midtgaarden, som først oppmodahan til å gjere noko med livsstilen sin. Då hadde han hatt diagnosendiabetes type 2 i nesten ti år. Men det var først då ho fortaldeom dei alvorlege konsekvensane det kunne få om han ikkje gjordenoko, at han fekk auga opp.– Det blei klart for meg at eg faktisk hadde ein alvorleg sjukdom.Dersom eg ikkje gjorde noko sjølv, kunne eg risikere å bliblind, få nyresvikt, hjarteinfarkt eller måtte amputere beina, fortelGunnar med alvorstynga røyst.Læring og meistringVia fastlegen blei han tilvist til Lærings- og meistringssenteretved Stavanger Universitetssjukehus. Der fekk han råd og rettleiingi korleis han kunne lære seg å leve med diagnosen.– Noko av det viktigaste i behandlinga av kroniske sjukdommarer å gjere pasientane sjølve i stand til å ta kloke avgjerder kring eigahelse. Difor er 50 prosent av behandlinga opplæring og forståingav eigen sjukdom, fortel Cooper, som er seksjonsoverlege vedendokrinologisk avdeling ved Stavanger Universitetssjukehus, ogmedverkande i kursa ved Lærings- og meistringssenteret.Ved Lærings- og meistringssenteret driv dei opplæring av pasientarog pårørande som har ulike kroniske sjukdommar. Forutankurset for diabetikarar, blir det mellom anna arrangert kurs forpersonar med Kols, fordøyelsesplagar, nervrologiske sjukdommar,familieretta tilbod og kurs for barn og unge med kroniske sjukdommar.Felles for alle er fokus på korleis fysisk aktivitet og eitsunt kosthald kan bidra til betre helse og livskvalitet.– Fysisk aktivitet er eit viktig element i førebygging og behandlingav ei rekkje diagnosar og tilstandar. Når det gjeld personarmed diabetes type 2 er fysisk aktivitet og sunt kosthald særleg viktig.Det å ha diabetes type 2 skuldast mangel på hormonet insulinog/eller nedsett insulinverknad. Er ein i fysisk aktivitet bidreg dettil at kroppen greier å nyttiggjere seg insulinet betre, slik at ein ienkelte tilfelle kan bli kvitt plagene. Ein halvtimes rask spaserturfem gonger i veka er nok, seier Cooper.

helse i vest Juni 2009– Dersom eg ikkje gjorde noko sjølv, kunneeg risikere å bli blind, få nyresvikt, hjarteinfarkteller måtte amputere beina.(Gunnar Johansen)13

helse i vest Juni 2009Ikkje alle kan trene seg friskeDiabetes type 2 er ein meir og meir utbreidd sjukdom i denvestlege verda. Overvekt og fysisk inaktivitet er dei viktigaste risikofaktoranefor diabetes type 2. Ifølgje tal frå Norges Diabetesforbundhar rundt 240 000 nordmenn diabetes type 2. Deter vesentleg personar over 40 år som blir ramma, men i den seinaretida er det stadig fleire yngre som får diagnosen. Sjukdommen,som tidlegare blei omtalt som gammalmannsdiabetes, blirno omtalt som ein livsstilssjukdom. Men ifølgje John Cooper erdette berre delvis sant.– Omlag 15 prosent av pasientane med diabetes type 2 er normalvektige,hos desse er livsstilsfaktorane mindre viktige. For dessevil fysisk aktivitet vere eit sentralt element for å meistre sjukdommen,men ikkje alle vil kunne trene seg friske slik GunnarJohansen har gjort. Trening kan derimot gjere at dei kan reduseremedisineringa eller utsetje utviklinga av diabetes type 2 for deisom er i faresona med opp mot 60 prosent.Betre livskvalitetIfølgje John Cooper er det ikkje berre dei som har kroniskesjukdommar, som til dømes diabetes, som nyt godt av fysisk aktivitetog eit sunt kosthald. Det er noko vi alle i større grad harbehov for å tenkje over, meiner han.– Når ein ser kor positive effektar ein halvtimes spasertur nokregonger i veka kan ha på helsa vår, både når det gjeld behandlingog førebygging, bør alle ta dei same forholdsreglane. Fysisk aktivitethar ingen biverknader, har lave kostnader og ein kvar kan gjerenoko med det på eiga hand, oppmodar Cooper.Gunnar Johansen betraktar barnebarnet sitt mens ho kastarstein i vatnet. I innerlomma på jakka si har han tre bilete av segsjølv frå før han endra levesett. Han viser dei sjenert fram, før hanlegg dei raskt tilbake i lomma.– Eg kan ikkje beskrive kor glad eg er for at den tida er forbi.Men sjølv om eg i dag er ein annan mann, så er dette med treningog kosthald noko som følgjer meg den dag i dag. Det er noko egalltid må vere bevisst på. Men heldigvis er det enklare å ta dei rettevala i dag enn det var den gong, smiler Gunnar.14Ved hjelp av trening og sunt kosthald har Gunnar Johansen greid å slutte på diabetesmedisinar.I dag trenar han kvar dag, enten det er sykling, jogging eller symjing.

helse i vest Juni 2009- Fysisk aktivitet er eit viktig elementi førebygging og behandling av eirekkje diagnosar og tilstandar.(John Cooper)Her er nokre faktorar som kan hjelpedeg til eit godt liv med diabetes:• Viss du røyker, prøv å slutte. Røyking aukar faren for sjukdommari hjarte- og blodårer, og personar med diabeteser i utgangspunktet meir utsette for slike komplikasjonar.• Finn trivselsvekta di. Overvekt kan vere ein utløysandefaktor for diabetes type 2.• Mosjoner regelmessig. Ein halvtimes rask spasertur femgonger i veka er nok.• Spis sunt. Kosthaldet regulerer blodsukkeret.Fakta om diabetes type 2Gunnar Johansenog barnebarnet Juliepå to og eit halvt år er påfottur i fjæra. Det hadde Gunnar aldrigjort før han la om livsstilen sin.Diabetes er ein kronisk sjukdom som skuldast mangel påhormonet insulin og/eller nedsett insulinverknad. Diabetestype 2 kan vere ein medverkande årsak til utvikling avhjarte- og karsjukdommar, hjerneslag, nyresvikt, synstap,sår på føtene og amputasjonar.Dei fleste som har diabetes, har diabetes type 2. Det ervesentleg personar over 40 år som blir ramma og førekomstenaukar sterkt med alderen. Trenden no er likevelat stadig fleire yngre utviklar denne sjukdommen.Rundt 240 000 nordmenn har diabetes type 2. Av dessereknar vi med at nærare halvparten har diabetes utansjølve å vite om det. Talet på nordmenn med diabetestype 2 er firedobla dei siste 50 åra.Kjelde: Norges DiabetesforbundDette er Lærings- og meistringssenteret (LMS)Ved eit LMS kan personar med kronisk sjukdom og deira pårørandelære meir om sjukdommen slik at dei betre kan meistre kvardagen.Gjennom gruppebaserte kurs får personar med kroniske sjukdommarråd og rettleiing til å finne sin meistringsstrategi. Tilbodet er eindel av spesialisthelsetenesta og du må difor ha tilvising frå fastlegeeller sjukehus for å delta på dei fleste kursa.Grunntanke: For personar med kronisk sjukdom og/eller nedsettfunksjonsevne, er god opplæring og meistring av sjukdommenlike viktig som medisinsk behandling. Helsepersonell har fagkompetansemens erfarne brukarar har viktig kunnskap om korleis einkan meistre kvardagen. For å lykkast med å skape gode læringstilboder det difor vesentleg at helsepersonell og brukarar samarbeiderom planlegging, gjennomføring og evaluering av tiltaka.Tilbod: Lærings- og meistringssenteret tilbyr ei rekkje ulike kursfor personar med kroniske sjukdommar. Her kan ein mellom annafinne kurs for personar som har diabetes, Kols, fordøyelsesplagar,nervrologiske sjukdommar, familieretta tilbod og kurs for barn ogunge med kroniske sjukdommar og/eller nedsett funksjonsevne.Kursa kan variere noko frå senter til senter.LMS der du bur: Lærings- og meistringsenteret er del av spesialisthelsetenestaog du finn dei i alle helseføretaka i Helse Vest. Kontaktditt lokale helseføretak for meir informasjon om ditt lærings- ogmeistringssenter og kva kurs som er der du bur.15

helse i vest Juni 2009Viktig med variert rusbehandling:- Den klassiske rus– Vi har så lett for å tenkje at alle rusmisbrukarar erlike. Dei blir tvert imot stadig meir ulike, seier PålBerger i Rusmisbrukernes interesseorganisasjon (Rio).16

helse i vest Juni 2009TEMARusmisbrukaren finst ikkjeTekst Kristin Henanger Haugen foto Monica Larsenei stadig meir kompleks rusverdI trur Berger behovet for mangfaldigog tilpassa behandling berre vil auke.– Heroin er det rusmiddelet som dominererden offentlege debatten, og det rusmiddeletdet kanskje er verst å bli avventfrå. Men det er så mykje i tillegg. Amfetamin,metamfetamin, kokain, ecstacy, marihuana,”lovlege” tablettar og ikkje minstalkohol. Alle desse rusmidlane kan gjere folkavhengige med døydelege eller mentale konsekvensar.I nokre miljø blir alle desse rusmidlanebrukt om ein annan, seier Berger.Nye rusmisbrukarar– Mange av oss har eit klassisk bilete avden typiske rusmisbrukaren. Det er på tideat vi tek mange nye bilete, for den klassiskerusmisbrukaren finst snart ikkje lenger. Deter så mange ulike vegar til rusmisbruk. Vimå for alvor ta innover oss at det både kanvere kvinna som har vore i ei trafikkulykkeog blitt avhengig av smertestillande, den13 år gamle guten som har vore utsett foromsorgssvikt og som sniffar etter skuletidog den vellykka forretningsadvokaten somtreng kokain eller alkohol for å halde livetgåande. Det seier seg sjølv at desse ikkjekan gå inn i den same behandlinga. Oppfølgingaog ettervernet må og vere forskjellig,både når det gjeld innhald og lengde.Berger er i dag Rio Vest sin brukarrepresentant.I tillegg arbeider han ved HUSK(Høgskole- og Universitetssosialkontor) iStavanger. HUSK skal utvikle nye samarbeidsformermellom forsking, utdanning,praksis og brukarar. Målet er å styrkjekompetanse og kvalitet i sosialtenesta.– Rusbehandlinga er kanskje det områdetsom er mest sårbart i forhold til samhandlingmellom primærhelsetenesta ogspesialisthelsetenesta. Det er lett å segmenteregruppene når ein sit fjernt frå behandlinga.Det finst så mange fallgruver vi ikkjetenkjer nok over til dagleg, understrekarBerger.Kjenner ikkje tilbodaHan har vore prosjektleiar for prosjektet”Sammen om?”, som har undersøkt brukaranesi tilfredsheit ved rustenesta i Sandneskommune. 15 rusmisbrukarar blei intervjuaog er oppsummerte i tre ”historier”,ei frå kvinnene, ei frå mennene og ei fråstøtteapparatet.– Det klare behovet for større samhandlingmellom rustenestene er kanskje denviktigaste lærdommen frå prosjektet. Vikan ikkje vente at brukarane skal kjennetil alle delar i støtteapparatet når ikkje deisom arbeider der gjer det, seier Berger.Auka fokus på brukarmedverknadBerger ønskjer meir fokus på grunnentil at rusmisbruket starta og korleis allenederlaga seier noko om manglande tillitog tiltru til seg sjølv. Nettopp difor erbrukarmedverknad så viktig på alle nivå ihelsetenesta.– For mange, også for NAV, er det eitmål å komme i arbeid. Men så er det alledei små tinga som dukkar opp. Kva skalein snakke om i lunsjen? Nederlaga er såmange, og dei sluttar ikkje når rusbehandlingasluttar. Difor er det avgjerande at tilbodetgår over lang tid og er sydd samanpå ein måte som sikrar brukaren. Tenk såmange personar helsevesenet gir dyr rusbehandling,for så å sende dei heim via OsloS. Tre timar med venting på ein svært belastatogstasjon er ikkje ei god investeringi rusfrie liv.Endring tek fleire årDei mange tilbakemeldingane Rio fårfrå brukarane tyder på at vegane ut av behandlingkunne vore meir mangfaldige,trur Berger. – Det finst mange tilbod,men tilboda må kommunisere betre medkvarandre. Ingen andre stader i helsevesenetseier vi at ”behandlinga har ikkje lykkastpå grunn av pasienten sin manglandemotivasjon”.Det er behov for at vi forskar og arbeidertungt vidare for å finne fram til kva someventuelt gir motivasjon til dei ulike pasientane.Forsking viser at det kan ta to tilfem år før den fysiologiske funksjonen ihjernen er reparert etter at misbruket harstoppa. I tillegg skal mange rusmisbrukararstarte nye liv, med nytt miljø, venner,arbeid og ordna økonomi. Det er klart deter knalltøft for mange.Viktig med eit variert tilbodSjølv har Berger erfaring frå den såkallaMinnesota-modellen, der folk med ruserfaringarbeider som terapeutar. – Dettekan vere det rette for ein del, men ikkje foralle. Det viktigaste er at folk får eit tilpassatilbod. Når brukarar fortel meg at dei blirsende til psykologar utan kompetanse pårus, blir eg uroa. Dei kjem ofte ut med eiforståing for kvifor dei rusar seg. Då er detjo berre å fortsetje.17

helse i vest Juni 2009Dårlege opplevingari helsevesenet?Pasientombodet skal arbeide for å ivaretapasientane sine behov, interesser ogrettstryggleik ovanfor helsetenesta, ogfor å betre kvaliteten i helsetenesta.Dersom du har hatt opplevingar ihelsevesenet som du ønskjer å ta opp,kan du ta kontakt med pasientombodeti fylket der du bur. Pasientombodet kangi deg informasjon om dine rettar sompasient eller pårørande. Pasientombodetkan hjelpe til med å formulere ogvidareformidle spørsmål eller klage tilrette instans.Pasientombodet i Sogn- og Fjordane:Ove MjåtveitBoks 265, 6801 FørdePrestebøen 8, 6800 FørdeTlf: 57 82 50 60 Fax: 57 82 50 61sf@pasientombudet.noPasientombodet i Hordaland:Grethe BrundtlandLars Hillesgt. 19, 5008 BergenTlf. 55 21 80 90 Fax. 55 21 80 99grethe.brundtland@pasientombudet.noPasientombudet i Rogaland:Gro BergfjordPostboks 8100, 4068 StavangerRogalandsgata 49, 4011 StavangerTlf. 51 51 86 66 Fax. 51 51 99 48rogaland@pasientombudet.noMangfaldig rustilbod i HelseVestHelse Vest bruker no inntil 323 millionarkroner på kjøp av rusbehandling frå privaterusbehandlingsinstitusjonar i løpetav eit år. Det inkluderer døgnbehandling,avrusing, poliklinisk behandling oglegemiddelassistert rehabilitering (LAR).I mai inngjekk Helse Vest avtaler med niprivate rusbehandlingsinstitusjonar omkjøp av 54 behandlingsplassar til ein verdiav drygt 56 millionar kroner i året.Desse avtalene inneber ei satsing særlegpå unge rusavhengige og dei som fårlegemiddelassistert rehabilitering ogtreng innlegging. Dei nye avtalene ereit supplement til avtalene med privateideelle rusbehandlingsinstitusjonar somHelse Vest har hatt sidan ansvaret forrusbehandling blei overført frå fylkeskommunanetil helseføretaka i 2004. HelseVest kjøper no totalt 226 døgnplassar hosprivate rusinstitusjonar.I tillegg kjem tilbodet i eigen regi somskjer i helseføretaka i Helse Vest. Detomfattar både avrusing, døgnbehandling,poliklinisk behandling og LAR. Totaltbruker Helse Vest vel 507 millionar kronerpå rusbehandling i 2009.Sjå www.helse-vest.no for meir informasjonom rusbehandling i Helse Vest.TEMARusForskar påBrukarorganisasjonaneviktige i helsearbeidetHelse Vest samarbeider medbrukar- og pasientorganisasjonanegjennom det regionale brukarutvalet.Dette er eit rådgivande organ forHelse Vest og eit samarbeidsforummellom Helse Vest og brukarorganisasjonane.I utvalet sit representantar fråSAFO (Samarbeidsforum forfunksjonshemmedes organisasjoner),paraplyorganisasjonen FFOog fylkeseldreråda. Det regionalebrukarutvalet har jamleg møte.Leiar for det regionale brukarutvaleti Helse Vest er Jostein Melheim.Tekst Kristin Henanger Haugen foto Monica LarsenI framtida kan det hende du får beskjed omå droppe alkoholen i vekene etter at du harblitt operert. Anestesilege Kristian Oppedali Helse Stavanger skal dei neste to åraforske på om ein pause i alkoholinntaket ietterkant av operasjonen minskar risikoenfor komplikasjonar hos pasienten.18

helse i vest Juni 2009Anestesilege Kristian Oppedal er i gang med sitt doktorgradsarbeid på samanhengen mellom alkoholbruki tida etter eit beinbrotsinngrep og komplikasjonar. Her er han i samtale med sjukepleiestudentane JanneTou (til venstre) og Vibecke Øvland, som var med på utspørjinga av pasientar under Helsedøgnet 2009.– Der folk avstår frå å bruke alkoholfire veker før ein planlagt operasjoner det færre komplikasjonar.beinbrot og alkohollkoholforbruket er gjerne knytt til vanlege hen-i dagleglivet, som ein laurdagskveld, ein–Adingarhyttetur, fest på jobben eller besøk hos venner. Men vi tenkjernok ikkje over det gjennomsnittlege alkoholforbruket vårt til dagleg,seier Oppedal ved Regionalt kompetansesenter for rusmiddelforskingi Helse Vest (Korfor). Han er lege i spesialisering (LiS) ianestesi, og skal i doktorgradsarbeidet sitt sjå nærare på effektenav alkoholbruk hos pasientar som er opererte for ankelbrot.Skandinavisk prosjektI løpet av det neste året vil om lag 160 framtidige ankelbrotpasientarvere med på prosjektet, som er del av Scandin-Alc, eitstørre samarbeidsprosjekt mellom Danmark, Sverige og Noreg.Oppedal skal undersøkje 80 pasientar som ikkje rører alkohol i eittidsrom på fire veker og 80 pasientar som lever som dei vanlegvisville gjort. Pasientar ved dei ortopediske klinikkane i Helse Bergenog Helse Stavanger vil bli spurde.– Det er forska ein del på komplikasjonsbiletet når det gjeldinntak av alkohol i forkant av operasjonar, og det viser seg at derfolk avstår frå å bruke alkohol fire veker før ein planlagt operasjoner det færre komplikasjonar. Men mange operasjonar er jo ikkjeplanlagde, mellom anna ankelbrotsoperasjonar. Difor ønskjer vi åsjå nærare på kor stor helsegevinsten blir om ein held seg borte fråalkohol tilsvarande periode i etterkant av operasjonen, forklarerOppedal, og viser til at studiar gjort i Sverige tyder på at ein kanoppnå like gode resultat ved røykestopp i etterkant av ein operasjonsom i forkant.Viktig førebyggingDet er frivillig om pasientane vil vere med på undersøkinga,men Oppedal har tru på at dei fleste vil vere positive til arbeidet.– Det har faktisk vist seg at over 80 prosent av pasientaneønskjer støtte frå sjukehuset til å endre livsstil når dei blir gjortkjende med korleis risikofull livsstil påverkar pasientforløpet. Likemange godtek undersøking av eige alkoholforbruk. Det viser segheller at det er helsepersonel som i mange tilfelle kvir seg for å taopp temaet alkoholbruk med pasientane, seier Oppedal.19

helse i vest Juni 2009Livsstilpå agendaeni sjukehusaTekst Kristin Henanger HaugenKartleggingaHelsedøgnet2009 blei gjennomført vedHaukeland Universitetssjukehus, HaraldsplassDiakonale Sykehus og StavangerUniversitetssjukehus tidlegare i år.I løpet av 24 timar blei høgde, vekt, livmål,BMI, næringsinntak, fysisk inaktivitet,røyking og alkoholforbruk registrertblant rundt 1500 pasientar.Tilsvarande studiar er ikkje gjort i Noregtidlegare, og Helsedøgnet 2009 vilgi eit godt bilete av livsstilutfordringari norsk helsevesen.– Ved å kartleggje førekomsten av risikabellivsstil blant pasientar med ulikeskader og sjukdommar, kan ein lettaresetje i verk førebyggjande tiltak for åbetre behandlinga. Kartlegginga skaletter kvart gi eit betre bilete av kor hovudtyngdaav framtidig arbeidsinnsatsbør leggjast, seier Kristian Oppedal, vedRegionalt kompetansesenter for rusmiddelforskningi Helse Vest. Han er doktorgradsstudentog i spesialisering for åbli anestesilege.Kor mykje drakk du i går?us- og alkoholvanar på-helsa vår i forhold – Rverkartil akutte skadar og sjukdom. – Vi kanikkje lenger sjå på rusproblematikken isolert.Sjukehusa i Helse Vest er godt i gangmed å arbeide tverrfagleg og skaffe seg viktigkunnskap om rus som ein av livsstilsfaktorane,fortel Nesvåg, som er leiar forRegionalt kompetansesenter for rusmiddelforskingi Helse VestKrav på informasjonSamtidig legg ikkje Nesvåg skjul på atfokuset på alkohol gir oss ein del etiskedilemma.– Kor mykje kan vi påtvinge pasientane?Vi har alle ein grunnleggjande fridom til åleve liva våre slik vi ønskjer. Men vi har kravpå informasjon, slik at vi har eitgodt grunnlag for å gjere valavåre. Det viser seg at jo lengreutdanning folk har, jo betre valgjer dei. Difor er det grunnleggjandeviktig at folkeopplysningafungerer. Dersom alkohol erskadeleg før eller etter ein operasjon,har folk krav på å få vite det.TEMARus– I dag veit alle røykarar kor mange sigarettar dei røyker kvar dag. I framtida vil viogså vere meir bevisste på alkoholforbruket vårt, trur rusforskar Sverre Nesvåg.Må telje glasaNesvåg trur grunnen til at alkohol framleisikkje blir sett på som ein livsstilsfaktorpå lik linje med tobakk eller fysisk aktivitet,er at alkoholen for mange gir ein gevinsti form av glede og avslapping. I dager fagfolk einige om at 14 einingar i vekafor kvinner og 21 einingar for menn er overstadiet for når varsellampene bør begynneå blinke. I Sverige har ein sett grensa ved 9einingar for kvinner og 13 for menn.– Alle har krav på informasjon om risikoog forbruk når det gjeld alkohol pålik linje med andre livsstilsvanar vi harfokus på. Nettopp ved å tenkje på alkoholsom ein livsstilsfaktor, trur eg folk istørre grad vil akseptere at ein set søkjelyspå alkoholvanane og ønskjer å gjerenoko med dei dersom det viserseg å vere på eit helseskadelegnivå. Dersom helsepersonellhar ein låg terskel for å spørjeom alkoholvanar, vil det etterkvart bli enklare å svare. Menvi må lære oss å føre rekneskapensjølve, på ærleg vis, seierSverre Nesvåg (biletet).Folkevekst1 million innbyggjarar i Helse VestRundt 1. april runda innbyggjartalet i Helseregion Vest 1 million.Det viser førebelse tal frå Statistisk Sentralbyrå (SSB).dagane etter 1. april kan dødsfall ha medført at tala– I bikka under millionen igjen, men i løpet av påska harein nok bite seg fast permanent på 1 million. Med mindre alle utanlandskearbeidarar skulle finne på å dra heim i desse finanskrisetider,spøker førstekonsulent Øivind Rustad i SSB og viser til at særlegHordaland og Rogaland har eit stort tilsig av arbeidsinnvandring fråEU-området.1. januar 2009 var det registrert 996 712 innbyggjarar i dei trevestlandsfylka. 469 681 i Hordaland, 420 574 i Rogaland og 106 457 iSogn og Fjordane.– Regionen har høge fødselstal, særleg i Rogaland og Hordalander fødselsoverskotet stort. Faktisk står desse to fylka for 30 prosent avfødselsoverskotet og 25 prosent av befolkningsveksten i Noreg i løpetav eit år, opplyser Øivind Rustad.Når det gjeld den interne flyttinga i Noreg kjem ikkje Helse Vestfylkalike godt ut.– Rogaland lekk litt til resten av landet og tapar cirka 100 innbyggjarari løpet av eit år, Sogn og Fjordane tapar cirka 1000, mensHorda land vinn rundt 200 på eit år, fortel Rustad.Men alle dei tre fylka hadde likevel ein vekst i folketalet i 2008.– Rogaland vaks med cirka 8000 innbyggjarar, Hordaland med7000 og Sogn og Fjordane med cirka 200 innbyggjarar i fjor. Det ersærleg arbeidsinnvandringa frå EU og dei gode fødselstala som girdet positive utslaget, seier Rustad.Illustrasjonsfoto: Shutterstock20

Effektiv åtferdsterapi:helse i vest Juni 2009– No går leksenesom ein leikI dag sit åtte år gamle Jardar-Emilroleg ved kjøkkenbordet når hangjer lekser. Slik har det ikkjealltid vore. Tidlegare var leksesituasjonenprega av mykjemasing og kjefting, der bådeskulebøker og viskelêr oftefauk veggimellom.Tekst Camilla Loddervikfoto Monica Larsen21

helse i vest Juni 2009Det har vore tøffe år for familien Våge. Med ein sonsom har ei utagerande åtferd prega av aggresjon ogfrustrasjon har det ikkje alltid vore enkelt å vere mor og far.– Det har vore veldig tøft. Ikkje berre for Jarle og meg, men forresten av familien også. Jardar-Emil har jo tre søsken, og åtferdahans har heilt klart gått utover dei, fordi han har teke så mykje avmerksemda vår, fortel Brit-Elin.– I behandlinga legg vi vekt på å tydeleggjereovanfor foreldra at måten dei girein og same beskjed på kanskape ulike reaksjonar hosbarnet, fortel terapeutEgil Rolland.Ved hjelp av rådgiving frå spesialiserte terapeutar ved Barne- ogungdomspsykiatrisk klinikk (BUP) i Helse Fonna har foreldra fåttopplæring i korleis dei kan bli flinkare til å fremme sosial åtferd ikvardagen. Metoden blir kalla Parent Management Training, Oregon-modellen(PMTO), og er ein behandlingsmetode for foreldremed barn mellom tre og tolv år med store åtferdsvanskar.– Grunntanken er at positive foreldreferdigheiter kan betre føresetnadenefor vekst og utvikling hos barn med åtferdsvanskar.Gjennom samtaler kvar veke får foreldra råd og rettleiing, bådeansikt til ansikt og på telefon, slik at dei blir i stand til å snu dennegative utviklinga, fortel spesialpsykolog og PMTO-terapeutEgil Rolland ved BUP i Haugesund.Tryggare foreldreViktige element i behandlinga er tettare samarbeid mellom morog far, positiv involvering, ros, oppmuntring og negative konsekvensarfor uønska åtferd. Dette blir illustrert ved hjelp av rollespel,samtalekort, tavlebruk og gjensidig dialog.– I behandlinga legg vi vekt på å tydeleggjere ovanfor foreldraat måten dei gir ein og same beskjed på kan skape ulike reaksjonarhos barnet. Gjennom ulike øvingar lærer foreldra korleis dei kangi barnet tydelege beskjedar på ein enkel og vennleg måte, slik atdei oppmuntrar og forsterkar barnet når det samarbeider, fortelRolland. Heime hos familien Våge har dei den siste tida hatt stortfokus på desse metodane. Og det er ikkje til å stikke under ein stolat det har vore mykje tungt arbeid for familien.– Det har vore ei stor omstilling for oss alle, trur eg. Plutselegblir ein veldig bevisst på sine eigne handlingar og vi må ta osssjølve i nakken for å endre på gamle vanar. For eksempel det å beJardar-Emil om å gjere leksene sine. I staden for å stå på kjøkkenetog rope ” Jardar-Emil, no kjem du her og gjer leksene dine medein gong, no har eg sagt det til deg 100 gonger… osv”, så skal egheller gå roleg bort til han, leggje ei hand på skuldra hans, og seie iein roleg, men bestemt tone ” Jardar-Emil, no går vi på kjøkkenetog gjer lekser”, demonstrerer Brit-Elin.Enkle beskjedar og tydelege retningslinjerFor å lykkast i å snu negativ åtferd hos sonen til positivt samspel,har familien hatt behov for å innføre tydelegare retningslinjer.For å tydeleggjere kva dei til ei kvar tid forventar av hanog kva som er akseptabel åtferd og ikkje, har familien innført eit”påskjønning-straff-system”.– Vi har heile tida hatt fokus på å involvere og forklare Jardar-Emil kva det er som skjer og kvifor vi gjer det. Dersom han ikkjegjer som vi seier etter to beskjedar, får han pausetid, som vil seieat han må setje seg på gangen i fem minutt. Gjer han enno ikkjesom vi seier, aukar vi pausetida heilt opp til ti minutt. Nyttar ikkjedet heller, tek vi i frå han eit gode som kan vere at han må inn15 minutt tidlegare enn dei andre barna når dei er ute og leikar,fortel Jarle.Egil RollandSpesialpsykolog og PMTO-terapeutBarne- og ungdomspsykiatriskklinikk, HaugesundAlt dette har ført til at Jardar-Emil no veit kva som er venta avhan og kva som blir konsekvensen dersom han ikkje gjer som morog far seier. Opplegget har vore så vellykka at Jardar-Emil i periodarhar klart seg utan pausetid i fleire veker i strekk.– Dersom han har vore ekstra samarbeidsvilleg ein dag, kan hanfor eksempel velje om han vil vere 15 minutt lenger ute, spele eitspel eller få ein is. Og eg må jo innrømme at det gjekk ein del is iein periode, ler Jarle.– Noko av det viktigaste vi har lært i behandlinga er at vi må ståsaman som foreldre. I situasjonar der Jardar-Emil ikkje vil gjeresom vi seier, blir det raskt bråk og uro, då hjelper det ikkje omJarle og eg begynner å diskutere eller krangle. Står vi i staden samanog hjelper og støtter kvarandre, forstår Jardar-Emil raskt ather hjelper det ikkje å trasse. På denne måten har både Jarle ogeg blitt tryggare i foreldrerolla, og heimesituasjonen er rolegare ogmindre kaotisk, fortel Brit-Elin.22

helse i vest Juni 2009Familien Våge har no fått ein meir harmonisk ogavslappa kvardag der det er rom for leik og hyggje.Her spelar Jarle fotballspel saman med sonen.Spesielt effektiv på yngre barnFleire studiar viser at PMTO-behandlinga har positivelangstidseffektar både for barnet og for eventuelle søsken.Ein av studiane er utført av Karin Hjelmeland (biletet) vedBarne- og ungdomspsykiatrisk klinikk i Helse Førde.– Studien viser at foreldre som fekk denne typen behandlingopplevde seg sjølve som meir kompetentei foreldrerolla. Dei rapporterte og om at samarbeidsferdigheitenetil barna deira endra seg tildet betre, fortel Hjelmeland.Resultata frå studien i Førde er eintydige medresultata frå ein landsomfattande effektstudie iregi av Åtferdssenteret. Denne studien samanliknaPMTO-behandling med anna behandlingog viste at PMTO-terapi var spesielt effektiv i familiar derbarna var under åtte år.– Resultata frå dei ulike undersøkingane støttar opp omkor viktig det er å arbeide med åtferdsvanskar hos barngjennom foreldra. For å stoppe eller redusere ei negativ utvikling,er det viktig å komme tidleg inn medtiltak før vanskane har blitt store og kroniske,fortel Hjelmeland.Foto: Finn Ove NjøsenI dag er det 312 terapeutar som brukar dennebehandlingsforma i Noreg. 79 av dei er iHelseregion Vest, og Vestlandet er dermed denregionen med flest slike terapeutar.23

InformasjonReturadresse:Helse Vest RHFPostboks 303 ForusB4066 StavangerGode vanar som førebyggjer smitteIllustrasjonsfoto: ShutterstockDet er snart ferietid og mange legg ut på reiser til kjente og fjerne strøk. Då kan det,særleg i desse influensatider, vere lurt å ha med seg nokre hygieneråd i handbagasjen.Slik kan du unngå smitte og bidra til å avgrense spreiing av for eksempel influensa.Råda gjeld både på ferie i Noreg og i utlandet.• Papirlommetørkle framformunnen beskyttar andre nårdu hostar eller nys.Kast papirlommetørkleet etterbruk. Vask så hendene.• Bruk olbogekroken når dumå hoste eller nyse og ikkjehar papirlommetørkle.• Vask hendene ofte oggrundig.• Handdesinfeksjon medalkoholhaldige middel er eitgodt alternativ når handvaskikkje er mogleg, for eksempelpå reise.• Ved sjukdom, bli heimeeller på hotellet og kontaktden lokale helsetenesta påtelefon.• Influensasmitte blir ikkjeoverført via mat eller drikke,så du kan ete alle typar mat.