Norske borger og forsvarsanlegg frå jarnalderen - Museum Stavanger

Stavanger Museums Årbok, Årg. 82(1972), s. 29-43NORSKE BORGER OG FORSVARSANLEGGFRA JARNALDERENEi ~ppsummering.~)Av ARNVID LILLEHAMMERI denne artikkelen skal eg gjera ein freistnad på å summera opp det vi i dagveit om norske borger og forsvarsanlegg frå jarnalderen. Til sine tider vert detnaudsynleg å trekka inn tilhøva i andre nordiske land for samanlikningar. Deifornminne som då kjem på tale, er dei anlegga som i Norge går under navn avbygdeborger, i Sverige fornborgar, i Finland linnamaki - det er borgbakkar -og i Danmark voldsteder. Desse vil heretter bli kalla berre borger. To typerfornminne vil bli haldne utanfor diskusjonen. Det er for det første dei stjerneformatunanlegga som vi kjenner frå Rogaland og i Nord-Norge og som av sommehar vore sett på som forsvarsanlegg. Eg har gjort dette av di tolkinga avdesse anlegga er så omdiskutert at ei drøfting av dei ville sprenga rama for denneartikkelen.*) Og det er for det andre ein del huler og hellerar som A. W. Brøggeri si tid tolka som forsvar~anlegg.~) Dei føresetnadene Bregger bygde på synest -med det kjennskapet vi i dag har til huler og hellerar - ikkje lenger å vera til stades.2.Felles for dei fleste av borgene er at dei ligg på stader som frå naturen si sideer så utilgjengelege at dei med etter måten lite arbeid lett kunne forsvarast. I deifleste tilfelle er dette oppnådd ved at ein har valt høgder med stup på fleire sider,oftast slik at det berre var råd å koma opp ein eller eit par stader som lett kunnestengjast med murar eller, sjeldnare, jordvollar. Muren vart bygd så stor i ut-') Artikkelen er ei avkorta og nok0 omarbeidd utgive av praveforclesinga mi til magistergraden iarkeologi ved Universitetet i Bergen hausten 1970.=) Litteratur: m. a. J. Petersen 1938 og 1952, Lund 1955 og Mallerop 1957.Bregger 1910.

Arnvid Lilieharnmerforskinga, må eg på nytt f% lov å koma med eit dome frå Th. Petersen. Om Korpdalshegdai Sparbu seier han: ({Dette borganlegget er det all grunn til å se i forbindelsemed de store gravsamlinger, som finnes på de nærliggende gårder.ol)Borgene i seg sjølv fortel om menneskeleg verksemd og at det har vore busetnadikkje alt for langt frå dei. Sambandet med sentrale ferdslevegar fortel og om busetnad.Indirekte fortel dei sileis om busetnadstilhove. Dei forte1 kva områdesom vart rekna som verdfulle, men nok0 synderleg verde i studiet av forhistoriahar dei likevel ikkje for funksjonen deira, i vidaste meining, er klarlagt.4.Om funksjonen i trongare meining er det full semje. Borgene har vore forsvarsanlegglaga i urolege tider. Problemet dukkar opp når ein skal tolka dei iei vidare meining. Kven har brukt dei ? Har dei vore forsvarsanlegg for ein gard ?For ei grend? For ei bygd? Eller for sterre område? Har nokon av dei vore fastarebusette? Kan somme ha vore utkikkspostar i eit storre forsvarssystem? Medalle dei borgene som finst i Norden - kanskje nærare 1500 - er det sjulvklart atdet er muligheter for mange tolkingar. Vi kan ikkje på forehand g% ut frå atalle har hatt same funksjon. I 1882 gjorde Oluf Rygh seg til talsmann for at borgenevar (canlagte af Bygdens egen Befolkning for at have et Tilflugtssted underpludseligt og overmægtigt fiendtligt over fald^).^) Det same synet gav H. M.Schirmer uttrykk for då han i 1908 gav eit nytt oversyn over dei norske borgene.=)Som alt nemnt peika Shetelig i 1925 på det strategiske momentet." I Sverige harStenbergers oppfatning frå 1933 hatt storst gjennomslagskraft like til dei sisteåra, nemleg at dei fleste borgene er forsvarsverk bygde i samband med urolegetider i Austersjobekkenet pa 400- og 500-talet.6) Og han seier: aFur flertalet avdessa svenska borgar galler, att de varit defensiva folkborgar, anlagda i syfte attvid orostilfallen mottaga den skyddsokande bef01kningen.i)~)Den første som reiste vektige innvendingar mot eit altfor einsidig syn pål) Th. Petersen 1942 s. 25.I) Rygh 1882 s. 77.Schirmer 1908 s. 1 13.') Shetelig 1925 s. 171.9 Ambrosinni 1959.9 Stenbcrgcr 1933, s. 136.

Norske borger og forsvarsanleggborgene, var etnografen Sten Anj0u.l) Han tok utgangspunkt i I. Schnell som i eitarbeid om borgene i Vastmanlands lan hadde kome til at eit ikkje ubetydeleg antalav dei emåste utsondras, emedan de icke ha en borgs fornamsta egenskap, namligenatt kunna forsvarass.*) Klart og presist formulerte Anjou den nye problemstillingaalt i 1935: ((Forr gallde frågan om fornborgarnas uppgift hela det kandaborgbeståndet; nu gor man gallande, att samma fråga måste stallas och besvarasolika for skilda grupper av samma material. (. . .) Det skall bliva av storsta intresseatt erfara, var gransen kommer att laggas mellan den grupp av borger, vars uppgiftendast kan ha varit att tjana som forsvarsverk, og den grupp, som måste ansesutgora mer eller mindre forsvarsbara, relativt stadigvarande boplatser. SAmycket torde redan nu kunna sagas, att den har påpekade forskjutningen avgransen mellan dessa grupper kommer att ske til1 formån for de bebodda fornborgarna.a3)I sin argumentasjon er det særleg fire moment Anjou byggjer p%. Han finnlitterære utsegner hjå Jordanes og i Gotersagaen. Han peikar på at det er hustufteri mange av borgene. Han legg stor vekt p% at det i ei bygd kan vera svertmange borger - til domes i det vesle Gryt sokn med heile 7 - nok0 som han meinerville føra til at ((bygdens forsvarskraft splittrades i stallet for att sammanhållas)).Og han nemner endeleg at mange borger har tjukke kulturlag og gittmange kvardagslege funn, som spinnehjul og vevtynger, fiske- og villdyrbein,spelebrikker og terningar og anna. Anjou sine synsmåtar synest ha vore litepåakta, like til langt opp i 1960-åra. Men då vart dei brått aktualiserte att vedgravingane til Bjørn Ambrosiani ved Darsgarde i Skederids sokn i Uppland.Innan det fornminnekomplekset som der vart utgrave, låg dei funn- og konstruksjonsrikastebuplasslaga i borga. Denne viste seg i eit visst tidsrom å hahyst ein omfattande busetnad med eit 20-tal husgrunnar. Desse var omgitt avi fleire omgangar påbygde murar og vollar, tolka som underlag for trekonstruk-~jonar.~)Ambrosiani ser ikkje bort frå at fleire av dei undersokte borgene i Østergotland,som viste seg å ha rike kulturlag og gi mange funn, eigentleg har vorebefesta gardar. Ein har berre ikkje hatt nett det synet føre seg under gravinga, ogdermed har ein mist mange viktige data for tolkinga. Han ser ikkje bort frå atl) Anjou 1935.8, Schnell 1934 s. 40f.9, Anjou 1935 s. 2.') Ambrosimi 1964 s. 12.3 - Stavanger Museum

Arnvid Lillehammerdet rundt om i Sverige ligg mange uutgravne borger som kan visa seg å verabefesta gardar.')Desse befesta gardane er i så fall utan tvil eit tankekors. Ein må uvilkårlegspørja seg om dei er minne fri ei tid då det politiske samhaldet var så svakt atgardane kvar for seg måtte ordna med sitt eige f~rsvar.~) Av andre meir kjendeborger med etter måten fast busetnad, er Eketorps borg pa uland, som forebelsdiverre berre er kjent i mindre meldingar. Denne er ei typisk sirkelrund Olandskborg med eit kulturlag på opp til 40-50 cm.3)Med dei befesta gardane og landsbyane er det skilt ut ei gruppe borger somvil vera ei vesentleg kjelde ved studiet av busetnadstilhave i forhistorisk tid. Atein ved slik busetnad skulle ha lagt hovudvekta p% februk og fangst og fiske -som Anjou tenkte seg4) - er det framleis ikkje ført prov for. I alle høve førerkonstateringa av at somme borger har vore busette, over i sparsmålet korleisdei var busette. Ein må då i framtida til dømes ta omsyn til korleis busetnadeni borgene står i høve til busetnaden elles i dei område der slike borger finst. Eindiskusjon av desse sporsmål vil truleg gi rike muligheter til å trengja inn i tilhovei jarnalderen, som i dag ikkje let seg studera berre på grunnlag av tilfeldigefunn, gravfunn, hustuftfunn og byfunn. Studiet av borgene vil utan tvil vera eitviktig tillegg ved belysinga av jarnalderbondens daglege tilhøve, og korleis hanhar innretta seg i hove til naturgrunnlaget, berre cin har problemstillinga klartfore seg.Ingen av dei førebels undersøkte norske borgene liar gitt tjukke kultur- ogbuplasslag slik som til domes Darsgarde og Eketorp. I dei få der ein har foretattpravegravingar har det berre vorte registrert tynne kulturlag - dersom ein dåhar kunna konstatera kulturlag i det heile teke. Det same gjeld mange av deifastlands-svenske, finske og danske borgene. Tolkinga av desse vil difor kunnabli ei anna, og ein har teorien om tilfeldige tilfluktsborger A falla tilbake på, tilfluktsborgerfor ein gard eller ei lita grend eller bygd. Eller har dei - som detog er hevda - vore forsvarsborger i eit storre militært system.Jens Storm Munch har i eit arbeid om borgene i Telemark understreka at deifunna som er gjort pil borgene gir full dekning for antagelsen om at dei har tentsom tilfluktstader for bcfolkninga i omegnen og at det i slike tilfelle har opphaldel) Ambrosiani 1964 s. 177.') Nylen 1962 s. 97.O) Stenberger 1964b s. 21 2.Anjou 1935 s. 6.

Norske borger og forsvarsanleggseg både menn, kvinner, barn og krater der i ei viss tid. Han peiker mellomanna på funn av daglegdagse ting som spinnehjul, vevlodd, vevskei, bryne,knivar, beinsaker og anna.') Den same tolkinga gir han av dei borgene han hari Telemark.2) Same resultatet har Sverre Marstrander kome til med omsyn tilborgene i Tr~ndelag.~) Det ein likevel har vore meir oppteken av er det tilhøveteg tidlegare var inne på, nemleg borgene sett i 'relasjon til gamle vegliner. Deiborgene Marstrander har sett i samanheng med ferdslevegane, vaktar busetnadsområdesom fell nøye saman med gamle bygder frå romartid og folkevandringstid.Han finn samanheng mellom borger og bygdelag som veks fram i århundraetter Kristi fødsel og som dannar kjernen i jarnalderbusetnaden i Trøndelag.Det er i så måte påfallande korleis dei trønderske borgene konsentrerer seg iInntrøndelag innan eit etter måten lite område innst i fj~rden.~) I det same områdetfinn vi og konsentrasjonen av branngraver med våpen og bronsekar fråyngre romartid og importen av finare bronser og glasbeger frå romartid og folkevandringstid.')Slik sett kan borgene ha nok0 å seia for studiet av busetnadstilhøva. Det erlikevel spørsmåla kring samfunnsorganisasjon som først melder seg. For einspør uvilkårleg: kven har byge desse borgene? Kven soknar til dei? Det er idenne samanhengen det fell naturleg å spørja kor stor organisering det er somligg bak desse kulturminna. Borgene i seg sjølv forte1 om eit større samvirke.Mange av borgene er så store at ein vanskeleg vil tenkja seg berre ein gard bak.Goran Posse6) har gjort ein freistnad på å berekna storleiken på eit eventueltmannskap på ei borg i for han vanleg storleik, og har kome til at det kan ha voreopp til 150 mann. Dette er ingen liten styrke, men det finst borger som må hakravt større mannskap. Eit anna moment er at både bygging og vedlikehald avei borg også må ha fordra eit stort mannskap. Murane aleine inneheld mykjestein som ofte mA ha vore frakta lange stykkje frå. Dessutan kjem i tillegg tildette arbeidet med palisadar, rydding av terrenget omkring og anna. Posse hartenkt seg eit borgplatå med ikring 300 meters omkrins som måtte befestas medein ikring 150 meter lang mur. Han fsreset 5 m3 stein i hovudmuren pr. lspandemeter og ein ytre 60 meter lang mur av mindre dimensjonar. Legg han til eil) Munch 1962 s. 127.Munch 1962 s. 135.Marstrander 1958b.Marstrsnder 1958b s. 92.4 Sj5 t. d. Marstrander 1956 s. 35 fig. 21 og s. 41 fig. 25 i hove til s. 45 fig. 27.O) Posse 1935-37.

Arnvid Lillehammerberekna arbeidstid til rydding, hogging og liknande, kjem han til 6 vekers hardtarbeid for 100 mann. Det kan synast som om heile den arbeidsføre mannlegedelen av ei bygds innbuarar har vore turvande for å loysa ei slik oppg%ve.Det kan nok rettast innvendingar mot berekningane til Posse, men det stårlikevel fast at bygginga av borgene må ha kravt stort mannskap og ein fast organisasjon.Det kan ha vore ei oppgåve for eit større samfunn enn gardssamfunnet.Det ligg nær å tru at arbeidet m% ha vore organisert og leia av ein mann somhar hatt eit minimum av makt og aut0ritet.l)Kor stort område som har vore organisert har vore mykje diskutert. Eg vilpå ny venda tilbake til Etne, som i denne samanhengen kan vera eit tankekors.Held vi borga på Holenuten ovanom Bryllåm utanfor, ligg dei tre andre borgeneslik til at dei vaktar kvar sin del av det sentrale Etne.*) Kan dette tyda pi at Etnesbuen- den gongen desse borgene vart bygde - var organiserte i tre grupperingar? Eller skal dei tolkast på annan måte ?Ein fare med borgene er at om dei har lege forlatne i lengre tid, kunne eventuellefiendar besetja dei. Dermed misste forsvararane det faste støttepunktet sittsamstundes som angriparane kunne setja seg fast og langt lettare erobra eit omriide.Posse3) tenkte seg difor ei form for vakthald - i alle høve i urolege tider -slik at folk kunne varslast når faren truga og i tide ta sine forholdsreglar. Hankom til den slutninga at eit effektivt varslingssystem ikkje kunne vera moglegutan eit samarbeid innanfor eit større område enn ei enkelt grend. Ut fr% einslik tankegang kan ein sj% på dei fire bygdeborgene som eit system for heileEtne. Eit viktig moment er her at ei heil rekkje borger ligg slik til at ein frå toppenav dei har overmåte godt utsyn over bygda og dessutan slik at ein lett kansjå frå den eine til den andre. Det fell d% lett å forklara dei som utkikspunkt ogsom ledd i ein varslingskjede. Om dei minste i Østfold er det sagt at sde umuligkan ha tjent som tilfluktssted for folk og fe i ufredstider. Her kan det ikke blitale om annet enn en mindre vakt styrke)^^) Det er og peika på at mange borgerenten heiter eitt eller anna med vardelvete eller ligg på slike stader der tradisjonenveit å fortelja at det har vore ard ar.^)I Trendelag meiner Marstrander å kunne spora eit samband mellom fleirel) Sig Marstrander 1958b s. 114.B) Sja Fett 1968 s. 229.J) Posse 1935-37.Skjelsvik 1970 s. 19.6) Munch 1962 s. 129.

Norske borger og forsvarsanleggborganlegg, slik at dei kunne vera anlagde etter ein større plan som ledd i eitlokalt forsvarssystem. Eg siterer: ((En av de mest betydelige gravsamlinger iNord-Trøndelag finner vi i Sparbu, særlig i traktene ved gårdene Tanem, Skei,Dalem, Vårem, Oppem og flere. Her er bautasteiner og tallrike tildels betydeligehauger som har gitt funn fra slutten av romertiden og eldre del av folkevandringstid,altså 4. og 5. årh. e. Kr. I østre utkant av denne rike jernaldersbygd, på gårdenTanems grunn, finner vi (som tidligere nevnt) borgen på Korpdalshøgda,antakelig som en sikring mot anfall fra sør og øst. 5 km i luftlinje lenger sør liggerborgen på Klingerhaugen ved grensen mellom Røra og Sparbu, som et sperrepunktved den gamle ferdselslinjen sørfra. Også anlegget på Åskammen på gårdenÅsen i Røra kunne sees i sammenheng med borgene på Korpdalshegda ogKlingerhaugen. Det ligger altså nær å oppfatte disse befestningene som liggerpå en linje øst og sør for hovedbygda ved innkomstveien fra sør, som et planmessigbygd forsvarssystem.3)Marstrander stiller seg derimot skeptisk til tanken om borgene som ledd istrategiske forsvar av eit større ~mråde.~) Andre har derimot vore meir positivetil den tanken. Mellom anna har Bjørn Myhre - i ein liten artikkel om borgenepå Nord-Jæren - sett desse som ein forsvarskjede mot nord og sett dei i sambandmed framveksten av ein særprega kulturprovins i søre delen av RogaIandog i Agder i f~lkevandringstida.~)Jens Storm Munch har sett borgene i Telemark som eitt system og knyttdei saman med framveksten og organiseringa av eit rike Grenland. Han meinerat borgsystemet er retta mot sør og vest med svakare befestingar i utkantbygdeneog eit sterkt anlagt forsvar av kjerneområdet og hovudkommunikasjonslina langsNorsjø. Bakgrunnen meiner han ligg i ein folkevandringstidsekspansjon austoverfrå Rogaland og Agderf~lka.~)Bjørn Hougen såg i 1928 borgene på. Austlandet i høve til det arkeologiskematerialet frå yngre romartid der.6)Med utgangspunkt i dette har Anders Hagen særleg peika på tilhøva vedMjø~a.~) Han tenkjer seg Mjøsa som ei grense mellom folkegrupper på Totenog folkegrupper på Hedmark. Dei talrike vilpengravene, særleg på vestsida avl) Marstrandcr 1958b s. 117.a) Marstrander 1958 b. s. 121.J) Myhre 1966 s. 192ff.Munch 1962 s. 136&') Hougen 1928.3 Hagen 1962 s. 172ff.

Mjosa, er eit dominerande trekk i gravkult og kultur. Dei vitnar om ei tid avagressiv uro. I dette biletet synest borgene å passa godt inn. Dei ligg på rekkjeog rad langs austsida av Nljosa. Mest alle er dei bygde ved vatnet eller med frontenmot vest. Trussel om krigarar og landnåmsflokkar - enten frå det nære Toteneller fr3 fjernare trakter har vore siipass sterk at dei som budde aust for NIjesavart tvungne til å byggja ei rekkje forsvarspunkt. Frå Ringsaker i nord og sortil Tangen er det kjent 9 borger. Alle har eit ope utsyn over bygd og vatn ogsynslina er helst ubroten frå borg til borg.Også i Finland meiner ein å kunna sjå slike borgkjeder. Mellom anna vertsomme borger i det sorlege Tavastland sett på som eit einheitleg forsvarssystem,som sentra både for forsvar og varslingar.') I Sverige derimot har dette synetikkje gitt seg same uttrykk. Men alt sidan Bror Schnittger skreiv om dei svenskeborgene i 1913%) har desse fornminna blitt sett på som eit resultat av striden mellomsvear og gotar som gamle segner fortel om. Denne striden som svart viktigfor svensk politisk og kulturhistorie har møtt mykje motbørs), men er framleislevande i S~erige.~) I alle have er det teoretisk mogleg at borgene kan forteljaom konsolidering av ei form for rike.Her i Norge var det Shetelig som første gong i storre samanheng sette framtanken om at borgene kanskje hadde samanheng med folkevandringstidsrike ogdertil kanskje var betinga av f~lkeflyttingar.~) Seinare har altså andre vore innepå det same.Frå historisk side har det i samband med dette vore peika på landskapsnamnmed endingar på rike, land og mark. Vi har Ranrike, Vingulmork, Raumarike,Heidmork, Hadaland, Ringarike, Grenland, Telamork, Rogaland, Hordaland,Jamtaland og Hiilogaland. I tillegg kjem kanskje Trondheim. Med utgangspunkti omgrepet c(folkland* har Andreas Holmsen tenkt seg ei organisering i ((folke fororganisering i ((rike)), alando og omark)). Eit par svenske og danske folkestammarog kanskje ein enkelt norsk er nemnde i klassiske kjelder frå århundra kringKristi fadsel. Folkesamanslutningar kan Aleis teoretisk vera eldre enn romar-tida. Vidare tenkjer han seg desse opprinneleg som eit forbund av atter.Når eit landskap på eit visst tidspunkt byrja i bli kalla rike, land eller markVoionmaa 1959 sn. 51 3f.I) Schnittger 1913. 'Si5 t. d. Weibull 1964. ssrlcn s. 7-28.~;8 t. d. Lindquist 1968, smieg s. 155fi.&) Shetelig 1925 s. 172f.

Norske borger og forsvarsanleggkan dette vera uttrykk for at det var kome nok0 nytt inn i tilhøvet mellom deisom budde i landskapet og landskapet. Det ligg då naer å tenkja p% ei fastareorganisering særleg med omsyn til religion, rettslege tilhøve og vernetiltak motfiendar. Saerleg interessante fra v%r synsstad blir Holmsen sine tankar når hanut frå tydinga av ordet folk som omtrent det same som hær seier at desse folklandamå ha hatt ein utprega militær karakter.l)Kanskje var det først i århundra etter byrjinga av v%r tidsrekning, undertrykket av trugsmål utanfrå eller krigerske herjingar av felles fiendar, at det vartskapt ei viss politisk semje og organisasjon tvunge fram av desse tilhøva, nok0som mellom anna kan ha resultert i borgbyggjing og eit varslingssystem til fellesvern. Om så er tilfelle, vil borgene ha eit umåteleg stort verde i studiet både avbusetnadstilhøve og samfunnsorganisasjon i jarnalderen.5.Ei løysing p% desse problema vil ein berre kunna gi om ein får klårlagt dettredje hovudproblemet bygdeborgene inneheld, nemleg tidfestinga. Vart alleborgene bygde til same tid, eller har folk funne å måtta forsvara seg bak murari ulike tidsrom? Til det er å seia at visst veit vi noko, men det er neimen ikkjemykje. Først ute med dateringar p% grunnlag av funn i større mengder var finnane.I eit arbeid frå 1891 fortel Hjalmar Appelgren at dei finske borgene i hovudsakhøyrer heime {aur letzten Periode der Heidenzeit, d.h. dem spatercn C' isenalter,oder zur Zeit vom Jahre 1000 n.Chr. bis zum Anfang des 15.ten Jahrhun-Seinare er lite gjort med dei finske borgene, og synet på dateringa erlite endra.I Sverige undersøkte Bror Schnittger alt tidleg i dette hundreåret ei rekkjeb~rger.~) Han kom ved sine gravingar fram til at dei stort sett høyrde heime p%500-talet. Seinare gravingar har gjort biletet meir nyansert. Styrmansberg - eiborg utgraven i samband med gardskomplekset Vallhagar på Gotland - viste segmellom anna å vera eldre enn nokre graver frå r~martida.~) Dessutan synest eiborg ved Havor i Hablingbo sokn å måtta daterast til tida kring Icristi f~dsel.~)l) Holmsen 1949 s. 123ff.e) Appelgren 1891 s. 236.%) Scnittger 1913.') Lundstrom 1955 s. 64lf.") NylBn 1962.

Arnvid Lillehammer1 det store arbeidet sitt om eldre jarnalder på Oland kom Stenberger til det resultatet((att forsvarsbygnadsverksamheten pl Oland i hovudsak infallit undertvå skedenb, det var på 400-talet og i vikingtidltidleg mellomalder.') Borgene iUppland har ein fr% gamalt rekna med skriv seg frå vikingtid og eldre mellomalder.*)I. Schnell hadde derimot eit enda meir differensiert syn på tidsproblemetog meinte at borgene ikkje trong vera samtidige, men at dei kan ha blittbygde over s% lange tidsrom som frå byrjinga av bronsealderen til vikingtida.=)Det forste visse belegget nord for Malaren om ei tidlegare anleggstid enn vikingtidaer borga pl Darsgirde som brann ikring 500.Også dei danske borgene spenner over eit langt tidsrom. Eldst er den kjendebefesta holmen Borremose i Vesthimmerland som etter Brondsted vert daterttil 2. periode i kelt~rtid.~) Elles er borger som Ole ILlindt-Jensen har undersekt påBornholm daterte til 5. å~hundre.~) Andre danske borger har gitt funn frå viking-tida.0)Av dei norske borgene har svzrt få gitt funn som gir grunnlag for ei snevraredatering. Alt i det grunnleggjande arbeidet til Oluf Rygh frå 1882 - som egfleire gonger før har nemnt - vert det understreka at dei kunne vera eldre ennvikingtida, dette av di dei sa sjeldan var nemnde i sagalitteraturen.') I 1925meinte Shetelig - ut frå sitt inngåande kjennskap til norsk forhistorie - å kunnaplassera dei i eit heilt bestemt forhistorisk miljo, nemleg i tida frå 3. til 5. århun-dreB) Då hadde Helge Gjessing alt fire år for grave i Saleslottet på Lista og funnebrot av spannforma leirkar frå folkevand~ingstida.~) Dei få borgene som har gittdaterande funn seinare, synest og % skriva seg frå folkevandringstida.lO) Men detbor understrekast at av dei nzrare 300 borgene vi kjenner her i landet, er berre1-2 % daterte ved funn.Som uttrykk for urolege tider er borgene dessutan freista daterte på grunnlagav det arkeologiske materialet ellers. Såleis meinte Rjern Hougen i 1928 at deiaustnorske borgene fall naturleg inn i det seinromerske miljaet austafjells, me-l) Stenberger 1933 s. 253f.=) Gihl 1918 s. 81ff og Thordemnn 1928 s. 135.Schnell 1933 s. 249f og 1934 s. 24.') -dsted 1966 s. 47ff.s, klindt-Jensen 1951 s. 22 og 1957 s. 152ff og 229ff.") La Cour og Stiesdnl 1957 s. 12 og 1963 s. 10.') Rygh 1882 s. 78f.O) Shetelig 1925 s. 172.e) Gjessing 1925 s. 54 og Grieg 1938 s. 128.lo) Sj5 t. d. Mnrstrnnder 195a.

Norske borger og forsvarsanleggdan han ser på folkevandringstida som ei roleg tid der.') Han kunne likevel ikkjesjå bort frå skattefunna frå folkevandringstida, som av mange blir sett på somteikn på ~rostider.~) Hougen støttar seg difor på eit anna syn som ser på ((en megetbetydelig del av skattene som nedlegging av religiøs karaktero.3) I motsetnad tilHougen har Sverre Marstrander lagt vekt på gullfunna ((som nedgravde skattergjemt vekk når det var fare på ferden. Han meiner å finna korelasjon mellom utbreiingaav borgene og nedleggjing av gullskattar. Særleg peikar han på den kongruensenhan meiner å finna mellom utbreiing av borger og markfunn i det gullrikeR~galand.~) Det er såleis mykje uvisst med omsyn til dateringa av dei norskeborgene.6.Om eg skal summera opp det eg her har lagt fram om dei norske borgene, vertresultatet dette:1. Det er stor variasjon i beliggenheten. Somme ligg i nær tilknytting til gama1busetnad. Andre ligg i utkantar av bygder og grendelag. Og endeleg er det sommesom ligg langt av stad. Ein har vore særleg observant på tilknyttinga til gamleferdslevegar, men vi saknar framleis ein grundig analyse der det vert teke omsyntil spor etter alle menneskelege aktivitetar i eit område.2. Borgene gir rom for tolkingar i ulik lei som til dømes befesta gardar ellerlandsbyar, tilfluktsborger for ein gard, ei grend, eit bygdelag eller som ledd istørre varslingssystem eller forsvarskjedar.3. Det er stor spreiing i tidfestinga av desse borgene. Det har vore bygde borgeri Norden i keltertid, folkevandringstid og vikingtid. Når vi veit at berre ein litenprosent av dei ikring 1500 nordiske borgene er daterte, er tidfestinga på mangemåtar ennå eit ope spørsmål og flaskehalsen med omsyn til tolkinga av dei. Vihar ingen garanti for at borger som ligg nær einannan i rom ligg naer einannan i tid.Det er % vona at nokon ein gong vil ta opp borgproblemet i eit område med utgangspunkti alle dei momenta det her er gjort greie for.l) Hougen 1928.=) Sji t. d. Bolin 1927 s. 34f.J) Bee 1920-21 s. 58f.') Marstrander 1958r.

Arnrid LillchammerLITTERATURAMBROSIANI B. 1959: Fornborgar. Sverige. I Kulturhistorisk Icksikon for nordisk middelalder.Bind IV. Oslo.AMBROSIANI B. 1964: Studier i Attundalands och Sodertorns forhistoria. Stockholm.ANJOU, S. 1935: Fornborgarnas betydclse ur etnografisk synspunkt. En diskussionsfrftgn. RIG.Tidsskrift utgiven av Foreningen for svensk kulturhistorie.APPELGREN, H. 1891 : Suomen Muinaislinnat. Rnska Fornminnesforeningens Tidsskrift. XII.Helsingfors.BOLIN, S. 1927: Romare och Gemianer. Stockholm.BROGGEII, A. W. 1910: Vestnorske hulefund fra ddre jernalder. BMÅ. Bergen.BRONDSTED, J. 1966: Danmarks Oldtid. 111. Jcrnaldcren. Kobenhavn.BØE, J. 1920-21 : Norske guldfund fra folkevandringstiden. BMÅ. Bergen.FETT, E. N. 1968: Forhistorien i E:tne. I Etnesoga. Forste bandet. Bergen.GIHL, G. 1918: Upplands fornborgar. Upplands Fornminnesforenings Tidsskrift. XXXIII.Uppsala.GJESSING, H. 1925: Vest-Agder i forhistorisk tid. I Norske Bygder 11. Vest-Agdcr. Bind I.Bergen.GRIEG, S. 1938: Listas jernalder. Bidrag til Vest-Agders eldste kulturhistorie. U. O. Skr. I. Oslo.HAGEN, A. 1962: Forhistorisk tid. I virt folks historie I. Oslo.HOLMSEN, A. 1949: Norges historie. Forste bind. Oslo.HOUGEN. B. 1928: Østnorske bvndcborrrer. .- Foreningen til Norske FortidsminnesmerkersBevaring. Årsbcrctning. 84. Brgang. Oslo.KLINDT-JENSEN, 0. 1957: Bornholm i folkevandringstiden. Kobenhavn.ICLINDT-JENSEN, 0. 1961: Freds- og krigstid i Bornholms jernaldcr. Fra NntionalmuscetsArbejdsmark. Kobenhavn.LA COUR, V. og STIESDAL, H. 1957: Danske Voldsteder. Fra Oldtid og &liddelalder. I. TistedAmt. Kobenhavn.LA COUR, V. og STIESDAL, 1.1. 1963: Danskc Voldsteder. Fra Oldtid og Middelalder. 11.Hjorring Amt. Kobenhavn.LINDQUIST, S. 0. 1968: Dct forhistoriska kulturlandskapet i ostra Ostergotland. Stockholm.LUND, H. E. 1955: HBloypskc hovdingseter fra jernaldcrcn. SMÅ. Stavanger.LUNDSTROM, P. 1955: The Iiill Fort. The Prehistoric Monuments of Styrmansberg. I VallhrgarI ved hl. Stcnberger og O. Klindt-Jcnscn. Stockholm.MARSTRANDER, S. 1956: I-Iovedlinjer i Trondelags forhistorie. Viking bd. XX. Oslo.MARSTRANDER, S. 1958a: Datcringcn av vire bygdeborger. DKNVS Forhandlinger. Bind 31.Nr. 28. Trondhcim.MARSTRANDER, S. 1958b: Bygdeborgene - vårc cldste militiere anlegg. DKNVS. Museet.Årbok. Trondheim.MUNCH, J. S. 1962: Borg og bygd. Studier i Telemarks eldre jernaldcr. U.O.A. Oslo.MYHRE, B. 1966: Bygdeborger på Nord-Jaren. Fra haug ok heiani. Nr. 1. Stavanger.MØLLEHOP, O. J. 1957: Gird og gårdssamfunn i eldre jernalder. SMÅ. Stavanger.NYLON. E. 1962: Skatten frin Iiavors fornborrr. I Proxima Thule. Stockholm.PETERSEN, J. 1938: Leksaren. Viking. Oslo. -PETERSEN, J. 1952: Øygarden pi Vestre Amoy. Corolla Archaeologica in honorcm C. A. Nordmann.I-Ielsingfors.PETERSEN, TI-l. 1942: Bygdeborger i det nordenfjeldske Norge. Viking. Oslo.POSSE. G. 1935-37: Fornhorearna som forsvarsiinl8~nin~ar. - .. Upplands .-FornminnesfGrening~Tidiskrift. SI,V. Uppsala.RYGH. 0. 1882: Gamle hygdcbor~c i Norge. - Foreningen til Korske Fortidsmindesmerkers Bevariny.Aarsherctning. ~ihstiiinii.SCHIRMER, 11. M. 1908: Fortcgnclse over de hidtil paaviste Rygdeborgc. FNFB. Aarsberetning.Kristiania.

Norske borger og forsvarsanleggSCIINELL, I. 1933: En forteckning over fornborgarna i vastra Uppland. Upplands FornminnesforeningsTidsskrift. XXII. Uppsala.SCHNELL, I. 1934: Fornborgarna i Vastmanlands Ian. Vestmanlands fornminnesforenings årsskrift.SCHNITTGER, B. 1913: Die vorgeschichtliche Burgwnlle in Schwcden. Opuscula ArchaeologicaOscari montelio septuagenario Dicata. Stockholm.SHETELIG, H. 1925: Norges Forhistorie. Oslo.SKIELSVIK. E. 1970: Reeistrerine av fornminner i Østfold i forbindelse med det skonomiskekartverk. ~icola~. 0~10.-STENBERGER. M. 1933: Oland under aldre inrnåldcrn. Stockholm.STENBERGER; M. 1964a: Det forntida .Sverige. Uppsala.STENBERGER, M. 1964b: Fiktningsbyn vid Eketorp. Fomvlnnen. Argang 59.THORDEMAN, B. 1928: En medeltida Zrkebiskopsborg. I Konstvetenskapliga Essayer och Studiertilliignade Au~stHahr på 60-års dagen. Stockholm.VOIONMAA. 1. 1959: Fornborear. Finland. I kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder.Bind IV. oslo.WEIBLTLL. C. 1964: Kallkritik och historia. Norden under åldre madeltiden. Lund.