Bygdeborgene i Rogaland - Museum Stavanger

Stavanger Museums tAarshefte, Aarg. 35(1924-25), s. 1-28BYGDEBORGENE IROGALAND.1)AVARNE SALVESON.Bygdeborgene i Noreg forer oss i tanken langt tilbake i tida — kanskje tilei tid da bygda eller bygdelaget var seg sjolv nok — og retten til a leva undertrygge kar jaravel dreiv ei bygd til open strid mot grannebygda. Denne stridenmot sams ytre fiendar er det som har gjort mest til a samla bygdefolket, og denhar fort dei til a tryggja liv og gods best rad var. Merke etter denne stridenhar me i bygdeborgene. Det er ikkje berre i Noreg det finst bygdeborger; heiltlike eller liknande er det i heile Vest-Europa. Det var tyskarane som fyrst toktil a granska desse gamle forsvarsverka — dei andre er komne etter.Professor O. Rygh la grunnen til arbeidet med bygdeborgene i Noreg dahan i Ab. f. N. F. B. 1882 samla alt det som fyrr var meldt um bygdeborgerog bad folk rokja etter om stadnamn samansette med — borg — og — slot(slatt) skreiv seg fra bygdeborger.Arbeidsmaten var gjeven, det verdfulle i a fa full greida pa desse vare «eldsteoffentlige byggverk» hadde han understreka. 45 ar er gatt, lite er gjort — fanye borger er komne til og ikkje halvparten av dei borger O. Rygh peika pa, erkartlagde og nogjare skildra; berre ei er tidfest.Dei nye borgene, som er komne til etter 1882, ligg mest alle i Rogaland.Hadde det vore gjort sa mykje i dei andre fylka, kunde me idag vore langt paveg til a loysa det forvitnelege spursmalet — bygdeborger i Noreg — som ventelegvil storveges hjelpa til a kasta ljos over busetjing og levevilkar i ei tid meenna kjenner lite til.Den fyrste som melder om bygdeborger i Rogaland, er amtmann de Finei sin «Beskrivelse over Stavanger Amt» 1745. Neste mann er Jens Kraft i «Detvestenfjelske Norge» 1845. I «Innberetning om Oldtidsminner formentlig iChristiansands Stift» 1859 kartlegg kapt. E. Lund «Borshau» i Vikedal pgd.') Dette er eit utdrag av eit storre arbeid som er skrive for 5—6 aar sidan.1 2

Dei som seinare har meldt om borger i Rogaland, er skulestyrar I. Ross ogkonservator T. Helliesen. Kring fjerdeparten av dei borger me idag veit om,ligg i Rogaland.Kva er det sa me kallar for ei bygdeborg? Det er ein fjellknaus som er stupbrattpa ei eller fleire sider. Denne brukte dei til verjestad. Der det er rada sleppa op, er murar eller restar av murar.Alle bygdeborger i Rogaland — med undantak av 3—4 — ligg langt bortefra heimeboen. Stein og stubb, urd, bekker og myrar, bratte bakkar og tronge,urlendte skar ma me baska oss igjenom for a koma op eller ut til borgene. Vilme over til Nadeslotte eller Barholmen, lyt me i bat.Nar eg har vore ved borgene i Ryfylke og Dalane, har eg ofte spurt megsjolv: kvifor har dei ikkje valt den knausen der til borg; han er liksa lagleg tilverjestad, ligg naermare og er lettare a koma til. Svaret har vorte: det er meirufort op til borga.Nar dei skulde finna ein hoveleg stad til bygdeborg, ma dei saleis ha tekeumsyn til lendet op til borga.Det ufore lendet har seinka fienden og ofte har bygdefolket av den grunnfatt meir tid pa seg til a ordna seg til i borga. Nar fienden ikkje kom overlagbratt pa og ikkje var serleg overlegen i styrke, har dei vapenfore menn — nardei gav op striden nede i bygda og trekte seg tilbake til borga — havt hove tila troytta fienden enda meir ut og i beste fall gjera ende pi nokre av dei.Gar me ut ifra at fienden oftast var ukjend — eller mindre kjend, har lendetop til sume av borgene vore ei rein fella for dei. — Det er ikkje utrulegt at deived aer, ved skar, fra toppen av bratte bakkar o.s.b. har havt haugar med steinliggjande til a kasta eller velta ned pa fienden. Ei roys kastestein pa ei skrentved Rapstadana (sja Rapstadborjae) — nett der det er best a koma over —peikar kan henda pa dette. I stykket om Borgasen i Hjelmeland pgd., er ogsanemnd ei liknande roys over eit skar tett ved borga.Kring 11 av borgene i Rogaland er det vatn (sjo) pa ei eller fleire sider. Eier ein holme. Ved mest alle borgene er det myr. Desse myrane er truleg sjeldanstengsle, men dei har nok vore til mein for fienden. Det same gjeld ogsa deistore steinurdene som er sa vanlege kringom borgknausane.Me kjem sa til sjolve borga. Som fyrr sagt er det naturlege verjestader,fjellknausar som hadde vern i seg sjolv. (I Rogaland veit me ikkje av bergholersom er nytta til verjestad). Murverket vart dermed mindre og tryggleikenstorre.

Nar dei skulde finna ein hoveleg verjestad, ma dei ha teke omsyn til folketalet,storleiken og murverket stadfester det. Til Borghammaren og Veshobdaborjaet. d. kan det ikkje ha sokna sa serleg mange. Vitnar det da ikkje om stortgloggsyn at dei har valt desse knausane til borg. Dei har nok set at murverketvart lite, at det vart lett a verja seg, at hogda pa bae sider av skaret gav dei denfinaste verjeplass — og at der dessutan var livd, goymsle og vatn i skaret. ►Pa dei stader der tilgangen var lett, har dei sett murar. Murane er laga avvanleg grastein — store og sma steinar er nytta. Dei har ikkje brukt leir elleranna til a binda steinane ihop og dermed ogsa gjera det verre a entra murane.1)Men noko i denne leid er gjort. Ytre sida av dei storste, solidaste og viktigastemurane — stengjemurane — er alltid loddbein og nokonaer slett. Millom deistore steinane er skort med smerre. Ja det ser jamvel ut til at ytre sida av stengjemureni Borghammaren, Steinsveo og Berjusf jedle er hoggen til og sletta av. —Alt dette ma vera gjort, forat det skal verta verre a fa fotfeste.Steinane er alltid sett op i mur.2) Ofte er stykke av murane nedvelte og liggi rays; men ser me naermare etter i reysa, finn me det underste laget av muren.Murane har ikkje vore tillaga av stein og jord, og dei har heller ikkje bruktjordvoll til skanse.3)Dei har lagt felt mykje arbeid pa murane. Fleire murar er liksa fine somnokon husmur na til dags. Og det er just ikkje sma steinar i dei solidaste murane— det er ofte hestelass og vel det i dei. Kvar har dei sa fatt steinen? Berre fastader kan dei ha funne han i sjalve borga. Den meste steinen er nok tekenfra urdene ved foten av borga eller enda lengre borte. Steinane skulde deidraska op bakkane — og sa laga til mur. Dette ma ha teke lang tid og kravtstort mannskap. Spursmalet om lagleg stein ma difor ha vege noko — i vissai dei mindre bygdelag — nar det galdt valet av f jellknaus til bygdeborg.Staden murane er sette pa, er vald med stor omtanke. Upser, skrenter oghumpar er det murane star pa — murverket vart da mindre, snarare gjekk deta fa det ferdigt — og tryggleiken vart storre. Dei har stoda murane til storesteinar som lag der.Me kan skilja millom 4 slag murar.') Det er gjort i borgene pa 01and og Gotland. Bror Schnittger: «Die vorgeschichtlichenBiirgsvalk in Schweden».9) I borgene i Bohuslan er det ikkje teikn til mur segjer W. Berg i oBidrag til kannedomom Geteborgs och Bohuslans Fornminnen och Historian3)_Jfr. Oscar Almgren: oSveriges fasta fornlamningar fran Hednatiden*. Jfr. ogsa Ab.f. N. F. B. 1903 (s. 301).

Stengjemurane er dei stuttaste, men breidaste og hogaste. Breidda er i'/»—2'/* og hogda idag op til a'/a ni. Dei star der tilgangen er lettast — vanlegtvers over eit sokk eller eit skar. Borga var veikast her og det var om a gjera a«stengja» tilgangen best rad var. Det er desse murane dei har lagt mest arbeidpa, og i desse er dei storste steinane. Alltid har dei sett dei slik at dei fra upsa(upsene) pa sida (sidene) av muren har havt fullt radvelde over lendet framfyre.Ofte er ein stengjemur berre eit stykke av ein storre mur.Resten av murenstar da pa skrenter og upser — og trong difor ikkje vera sa solid. Breidda erkring i m. og hogda som rettar seg etter lendet, op til 1,70 m. Reknar me medhogda pa upsene kan me fa store tal — 5—6 m. Star muren oppe pa brotetav knausen, er breidda berre '/»—"/4 m. — Desse murane star der det gar ana koma inn i borga — og fra desse har dei verja tilgangen; difor kallar eg deiverjemurar i skildringa av dei einskilde borger.Sa er det murar oppe pa knausen — som star pa stader der det er urad akoma op. Dei er kring '/> m. breide. Desse har dei nok brukt til vern og tilskyts.Hindringsmurane star i bakken op til borga — ofte ved foten av borga; —men alltid slik at dei kan rekka dei med pil eller stein fra hogd eller mur ovanfor.I Storberget pa Uskja, Nadeslotte og Barje er det 2 hindringsmurar ovanomkvarandre. Breidda er kring '.',- m. Desse skulde seinka fienden.Det er rimelegt at dei har lagt greiner oppa hindringsmurane og elles kringomi bakkane optil borga — for a seinka fienden enda meir.I Ab. f. N. F. B. 1908 skriv prof. H. Schetelig om nordre muren i borgapa Vad i Etne: «ovenpa er den flat og skraner jevnt innover til den meter fjellet.Muren er altsa ikke anlagt som et vern, men som et lite stup». Slike serskilttillaga stup er det ikkje i borgene i Rogaland.I ei borg i Sverike — Odensten i 0sterg6tland — er det vollgraver. R. Svendsenmeiner at han har funne vollgraver i ei borg i Ringsaker (jfr. ab. f. N. F. B.1901). I Rogaland er det ikkje teikn til det.Er det inngongar (portar) i murane?I 1908 hadde me pa ei vis greide pa 118 borger i Noreg. I 14 av dei er detpeikt pa opningar i murane. 3 av desse ligg i Rogaland: Borgasen i Strandpgd., Borshau og Berjusfjedle. «Inngongen» i Borgasen har eg set. Her stoddet underste laget av muren att og steinar lag nedvelt. Her har det ikkje voreopning. Sa stutt og lausleg mange av desse 14 borgene er skildra, er det allgrunn til a tvila om det er inngongar i fleire av dei. Ein slik opning samsvarar

ikkje med alt det arbeidet som er gjort for a tryggja borga. Var opningen serssmal — kring ■/> m. — og han var pa ein stad det var lett a verja han (det ertilfelle i sume av dei 14 borgene) — skulde han ikkje vera serleg til meins. Meneg har vondt for a tru at folket som laut vinna over sa mange hindringar fyrrdei kom til borga, skulde trengja ga igjenom ein port. I ringborgene pa 01andog Gotland har det vore inngongar; det trongst der, da murane er sa vondea koma over.Vilkaret for at det skal ha vore opning i murane i dei norske borgene, mavera at ogsa krotera — serleg kyr og hestar — har halde til der under fiendtlegatak. Borga ma da vera stor — der ma vera dekning for krotera og beite og vatn.— Berjusfjedle fyller desse krava og det ser ut til at det har vore opning der.Borgasen i Ogna fyller ogsa krava, men her er det ikkje inngong. Det kundetenkjast at det har vore inngong i Borgasen, Hjelmeland pgd. (sja skildringa).— I dei andre borgene i Rogaland har eg ikkje set teikn til opningar.Kvar har forsvaret vorte fert fra?I Borgasen i Strand pgd. og pa Risnes er forsvaret berre fert fra murar.Desse borgene er lage og heilt flate — venteleg har dei havt mur kring heileborgflata. Hovudforsvaret i Lysefjedle og Borgasen, Hjelmeland pgd. er fertfra muren.I dei andre borgene er forsvaret fert bade fra murar og hegder innanfor.Dei einaste «vdpn» me kan sja dei har nytta er kastestein (jfr. Rapstadborjsog Kvednhusborjae).Der er ting som tyder pa at dei har vore budde pa a verta litt lengere tidi borga. Vatn er det i alle borger — sa naer som i 5; men i desse 5 har dei vatneller myr nedunder borgknausen. Det er oftast kjelder. Desse er na for detmeste tilgrodde. I andre borger er der naturlege — kan henda for ein del tillagagroper i fjellet; dei vert i regnver fyllte med vatn; berget hallar utover deiog gjev skugge.«Hustaft» er det i Ytraberg, Nadeslotte og Berjusf jedle (?) (sja ogsa skildr.av Slade). Pa Finnborg er det rester av hus og batste — nedunder borga.Nedunder Nadeslotte og Borgarasen pa Finney er det ogsa batste.I mest alle borger er det livd og geymsle — anten i skar, i delder eller attunderupser og store steinar.Kor gamle er borgene i Rogaland?Me veit ikkje — inga borg er tidfest. Dr. H. Gjessing har grave i ei borgpa Lista og ved fund tidfest henne til 5. ha. Fra denne tid skal ogsa borger i

Sverike skriva seg. Me torer tru at borger — kan henda borgene — i Rogalandhar vore til i denne tida.Det har kosta bade tid og krefter a setja op murane i borgene — og stortmannskap skulde det til a verja dei meste av borgene. Ein einskild gard kundeikkje ha makta dette — ein einskild gard vilde heller ikkje ha trong til ein serskildtillaga verjestad. Det ma ha vore fleire gardar — oftast mange gardar omei bygdeborg. Det ma vera bygdelaget som har ferda til og att borgene. Medbygdelaget meiner eg da alle dei gardar som har kjent seg knytte ihop — ogsom har havt sams ytre fiendar. Bygdelaga kunde difor vera store eller sma,ha mange eller fa gardar. Borgene skulde etter dette vera ulike i storleik —og det ser me dei er (sja vidd og murverk i dei einskilde borger). Namnetbygdebotg hover saleis.Kven kan sd fienden ha vore? Me kan gissa pa folk utanfor fylket — menogsa pa folk fra andre bygdelag i Rogaland. Dei kan ha kome for a rova. Detkunde vera for, brodkorn, kroter dei vilde ha tak i. Var grunnen til ravarferdeneuar tru?Gar me med pa det, segjer me vel med det same at fienden ma ha hoyrtheime utanfyre fylket, da me vandt kan tenkja oss at uar berre skulde rama eindel av Rogaland. Men matloysa og* serleg forloysa kan skriva seg fra annaenn nett det me meiner med uar — og me kan difor heller ikkje i denne samanhengsja bort fra at fienden kan ha vore fra andre stader i fylket. For- og matloysa skulde heist melda seg pa varparten, og pa den arstid vil lendet op (ut)til og kringom borgene tryggja serleg mykje.Men borgene i Rogaland ligg ikkje sa isolert. Reint for seg sjolv ligg berreBorjo i Suldal, borgene attmed Eigersund og borgene i Helleland: Godt utsyner det fra alle borger. Me kan jamvel sja fra borg til borg — dette gjeld for 18av borgene i Ryfylke og pa Jaren — altsa mest alle borgene i desse to storelutene av Rogaland. Dei kunde saleis fra sjalve borgene varsla mest alle bygdelag (med borger) nar fiendar kom. Fra Vara-fjedle, -asen, -berje (Rygla) —namn som finst i mest alle bygdelag — kan dei ogsa ha set kvar fienden heldt til.Fienden trong saleis ikkje ha kome uventa pa. Dei har havt hove til a haldaauga med han — kan henda gjort seg op ei meining om kor mannsterk han var— og tid har dei ogsa havt til a samla seg jamvel i dei storste bygdelag. Deteine bygdelaget kan ogsa ha havt hove til a hjelpa det andre. — Dette talar forat fienden har hoyrt heime utanfor fylket — og i det tilfellet — nar fienden varukjend eller lite kjend — vilde borgene vera til storst nytta. Fienden var kanhenda pa ravarferd eller det var landnam som var malet.6

Fig. 1. .Rapstudborje".Bygdeborga kan ha vore ein trygg tilhaldstad for kvinner, bora og vabenuforemenn — goymsle for verdfulle ting — pg tryggaste staden for dei vabenforemenn a trekkja seg tilbake til nar dei laut rema for fienden.* * *Me skal sa hoyra om dei einskilde borger. Eg lyt skildra nogje dei borgersom eg sjolv har «funne» — dei andre vert oftast berre nemnde med tilvisingtil kvar dei er skildra. Me skal ta til sor i fylket.Segner om sume borger i Rogaland vil ein finna i «Folkeminne» av AmundSalveson.Rapstadborjx, Sldde og Kvednhusborjs, Hetteland pgd.Desse borgene ligg kring ei mil sydaust for Helleland stasjon. Dei liggmerkeleg naer kvarandre. Millom Rapstadborjae og Slade er snaut ei '/, mil,og millom Slade og Kvednhusborjae 5—600 m. — Dei ligg eit godt stykke fraheimebeen; aer, myrar og ufert lende hindrar tilgangen til borgene.

Fr.i desse borgeiie kan dei sja langt vest- og soretter.i. RapsiadborjcV (fig. i) ligg i utmarka at garden Rapstad.Hogda over Borgardalen er kring 30 m. Storste lengd kring 120 in. og breiddc70 m. Tvers over gar eit skar. Her er livd; men ikkje i nordanvind. Del ervasslciult her, sa det bar vore god rad a fatt vatn.Der dct er rad S koma op, bar dei sett mtirar.I sw bar det vore stengjemur. Denne muren har siengt eil skar som er12 m. breidt, Dei som star att av muren, er 8 m. langt, 1,20 m. br. og ' 1 m.hogt; stein ligg ncdvcll. Resicn ligg i rays — 2,5 m. br. Mindre steinar er nytta.Muren i aust (b) hnr vore 32 in, lang. Det midterste stykker — ro tn. langt -har vore «atengjemur»; det som star att av denne er '

Fig 3. ,,Kvednluisborjiew.Muren i nord (c) ligg for det meste i roys. Etter mengda og storleiken pasteinen a doma har denne muren vore lag — truleg berre brystvern. Detteser ein ogsa av det at det ikkje er far etter mur der det er naturleg brystvern.Murrestane er 56 m. lang. I skaret lengst vest er det nedunder den andre muren— ein «hindringsmur» (d) — kring 6 m. lang og '/, m. hog.Kastestein: Pa hogda millom mur b og c er ei roys med smasteinar somventeleg har vore brukt til kastestein.Slade og Kvednhusborjse ligg ovanum gardane Skeipstad og Polden.2. Slade (fig. 2). Hegda over Fossen er 40—50 m. Storste lengde 100 m. og50m.br. Lettaste tilgongen er i skaret i sor. Her har vore ein veldig stengjemur (a).Det som star an av muren, er 24 m. langt, 1"... m. br. og ',—1 m.*hogt. Allsteinen til 4 sumarfjos — 4 m. X 4 m. — som er sette i hallet framfor dennemuren, er teken fra muren. (Kaptein Polden, Roydland, fortalte meg dette).Svsrt store steinar er der i stengjemuren. — I austre enden er det pa indre sida

BOROAR OAL£Af■JO Ml-,:Fiff. 4.Vrjhobdaborj.Veit firkanta rom — 2 m. X 2 m. — murhogda 1,20 m. og breidda '/, m. Ingenopning er der. Halve romet er fyllt med nedrivne steinar. Denne «hus»-murenstod den gongen dei bygde sumarfjosa.Muren i aust (b) er 30 m. lang, '/,—V* m. hog og kring 1 m. breid. Avmurane c og d er berre fa steinar att.Vatn: Pa to stader er det vasslendt.3. Kvednhusborjs (fig. 3) eller Kvednhusknut er den hogaste av desse 3 borgene,og det er den som har vore lettast a verja. Fra aust er tilgangen; men her erdet stygge urder.Hogda over ^Erekjerrmyran er kring 50 m. Storste lengde 110 m. og breidde60 m. Mur a er 8 m. lang, mur b 20 m., mur c 25 m. og mur d 10 m. Murhegdaer ingen stad over "U m. Store steinar er nytta. Etter murbreidda —10

ikkje over i m. — og lendet a doma har murane a, b, c vore verjemurar, — murd hindringsmur.Kastestein: Pa brotet millom raur c og d er ein stor haug mindre steinar.Vasslendt er det pa ein stad midt i borga.4. Veshobdaborjd, Eigersund pgd. (fig. 4).Ab. f. N. F. B. 1882.Veshobdaborja — eller berre Borja som ho ofte vert kalla — ligg i utmarkaat garden Veshovda — pa skiftet millom Kolldal og Skara; men langt fra desse3 gardane. Ho er godt goymd; berre fra nord er ho synleg. Fra Holmavatnettil borga er det kring 200 m. — og toppen av borga ligg kring 80 m. over Holmavatnet og 240 m. o. h. Bakken op til borga i nord er svjcrt bratt og fyllt avurder. Fra sor op Borgardalen er det greidt a koma til. I ovre enden av Borgardalen,nedunder borga, er det myr.Storste lengd og breidde pa borga er kring 65 m.Borgflata er liksom kloyvdi to ved skaret A—V og sore helvta att i to ved eit skar (sja krokiet). I desseskara er det livd og vatn.Fra nord og aust er det urad a koma inn i borga. Heilt lett er det ikkje frasor heller, for her er det reine svadberget. Her i sor nede ved foten av borga —avmerkt med «sokket» pa krokiet — var det far etter mur.Muren (a) i skaret er 6 m. lang, 1 m. breid og kring 'I, m. hog. Aust dennemuren — oppe pa brotet ligg det stein — ser ut til a ha vore mur. (b) har voreein mindre mur — breidda er kring V, m. — [venteleg berre til brystvera —og i tilfelle kastestein. Den nordste enden av (b) er breidare og har ventelegvore hogare — og svingar innover — truleg for a kunna flankera muren (c) herfra.Muren (c) har vore stengjemur; det underste laget star att og er kring 17, m.br. I dette skaret er lettaste tilgangen til borga.Teikn til mur er det ogsi pa nordvestre sida (d).5. Borgdsen, Eigersund pgd.Denne borga ligg ten attmed huset til Kaspar O. Skara pa garden Skara.Dei har dyrka mykje pa Skara den siste mannsalderen. For kring 20 ar sidanvar det myr bade pa austre og vestre sida av borga. Fyrr i tida var ein sti denvanlege vegen til Skara fra Arstaddalen.Me skal ikkje venta a finna mykje igjen av murverket; borga ligg fornaer husa til det. Men bade namnet og dei sma murrestane syner at det harvore ei borg.11

Toppflata er kring 40 in. A—V, 25 in. N—S. Hogda over flata i nord er10—12 in.I nordvesr har del vorc ein mur som bar stcngt tilgangen der; berre deistorsce steinane ligg att — 7 m. lang, ', m. br. — og ', m. hog stykkevis. Steinligg ncdvelt. I sor er det pa to stader murrestar. Dcsse murane har i mannsminne vore niykje hogare og det har vore mur langs heilc sore kantcn av toppflata.Vain er det ikkje i borga.6. Bnrgasen i Ogna, Eigersund pgd. {fig. 5).Borgascn ligg i utmarka at garden Linijorn — kring 2,5 km. fra Ogna stasjon.Like ved austre enden av Helgavatnet ligg han, og cr avmerki pa rektangclbartetmed 87. Innanfbr Borgasen er fjellknaus i fjellknaus. Me ser difor ikkjelangt austetter M borga; — fienden kunde lett koma austanfra og mest til fotenav borg.i utan a bli set; men mot sor og serleg nordetter J.-cren ser me overlaglangt. Mot vest cr det fritl ntsyn utover Nordsjoen. — Pa iiordrc sida av Borgasen er ei stor og blaut myr. Pa vestre sida er berre plass til vegen som forertil torvskjera i myra. Til flata aust for borga kjem ein lettast med a ta op h.ikkcni sor.Me ser murar pa 4 stader pa austre sida av borga — det er berre her deter rad a koma inn i sjolve borga.Borga er vcikast 1 skaret 1 sor. Her har dei sett stcngjemur.Muren g.ir tvers over heile sokket, er 24 m. lang, 1,20 m. breid og er midti skaret 1' , m. hog. Det undersie laget er som vanleg store steinar og fint mura.Muren er svarrt nedriven — serleg i bae endar. Morten Lindtjorn sa, at d.i hanvar smagut, var muren i mykje betre stand. Her i skaret er del vatn og livd inordan- og sunnanvind. — Tilgangen til skaret fra vest er vanskeleg. Pa deiindre 20—30 m. nxrmast fjellveggcn, der det ettcr krokict skulde vera lettasta koma til, cr det naturlege jordterrasser — 3—5 m. liage og vridne a entra.Pa eit par av dei er det synlege merke etter murar. — I bakkane syd for terras-Sene og syd for borga cr det merke etter murar flcirc stader.Borgfiata sor for skaret er Hta og fiat. Flat er ogsa den store flata i nord.Der er det niyrlendt pa eit par stader og ogsa vasskulpar pa to stader. Stcngjemurcni skaret skal truleg fyrst og fremst hindra fienden i a avskjera verjaranepa sore borgflata.Borgasen er kring 300 m. N—S og 300 m. A—V og 70 m. hog.12

BYGDEBORGENE PA JJEREN.7. oHellebergeto, Klepp pgd.Stvgr. MI ah. 1906.Denne borga har eg ikkje set.8. Aslandsnuten, Lye pgd. Ab. f. N. F. B. 1882.9. Jdttenuten, Hetland pgd. Stvgr. M. ah. 1900. Ab. f. N. F. B. 1908.Murrestane er mindre enn da T. Helliesen var der.Fig. 6.Ytruberg.10. Myklaberg, Hdland pgd. Stvgr. M. ah. 1901. Ab. f. N. F. B. 1908.Det er lite truleg at dette er ei bygdeborg.11. Ytraberg, Hdland pgd. (fig. 6). Stvgr. M. ah. 1901. Ab. f. N. F. B. 1908.12. Risnes, Hdlands pgd.Risnes eller Rissnes er eit nes pa sere sida av Halandsvatnet — i utmarkaat garden N. Sunde. Borgflata ligg 10—12 m. over vatnet — storste lengdno m. og breidde 50 m. — og ho er a segja heilt flat med jordlag over det heile.Vatn er der ikkje. Kringom borga er det myr.Muren i vest er 2—3 m. lang — berre underste laget star att. Det er rad akoma op der denne muren star. I eit sokk i ser har der vore ein sterre mur;svaert mykje stein ligg i rays. Like innanfor murreysa er ei tom kistegrav.14

Pa heile sore sida er det god rad a koma op iTborga. Pa brotet er det faretter mur. — Mykje stein fra murane skal vera brukt i ein skiftesgard somgar pa austre sida av borga.13. Berjufjedle, Hetlandpgd,(fig.7). Ab.f.N.F.B.i882. Stvgr.M.ah. 1899.De Fine kallar borga Slottet; dette namnet er visstnok borte na. Kraft ogT. Helliesen brukar namnet Storeberget; Storberget star det pa det topogra-Fig. 7. Murstyklte fri Bcrjutjedle.fiske kartet fra 1918. Berjufjedle eller Berjusfjedle skal vera det vanlege namnet.Storaberje kallar dei heile fjellpartiet fra Lussivatn til Grimavatn. UnderBerjufjedle i sor er det ei svaer urd — Berjura. — Berjufjedle er den hogasteog vidaste borga i Rogaland. Storste lengd er 5—600 m. og breidde kring300 m. (T. Helliesen har andre tal.) Det er ujamt lende; — bratte bakkarog snaufjell, men ogsa sterre vidder beitesmark, myr og vatn.Sjolve muren er na ingen stad over 1,70 m. hog; han er som vanleg sett paskrenter og upser — og reknar me med til muren slike upser — far me pa2—3 stader ein forskansningshogde pa 5—10 m.15

H0G5FJORDENxo3o M/.Fijj. 8.Borghammarcn.Lettaste tilgangen er ved «porten» og difor er muren her breidare og solidareenn lenger aust og vest.Porten — de Fine kallar opningen slik — er 3 m. breid. (Porten er sett pafeil stad i Stvgr. M. ah.) Austre sida av opningen er loddbein — muren eravslutta. Vestre sida derimot er ikkje avslutta, opningen har vore mindre.Opningen har truleg berre vore so pass stor at kyr og hestar kunde sleppa igjenom.Pa hogda 355 er ein varde — na mykje nedriven. I ei glovra eit stykkefra varden ligg mykje stein — kanskje har det her statt eit steinhus.14. Borghammaren, Hegsfjord (fig. 8).Borghammaren ligg i sore enden av Selvikvagen innanfor Hole. Ser forVagen er hoge og bratte fjell, og hogdedraget nord for Vagen er ogsa noksahogt. Ein slarven kjoreveg forer fra dei to smabruka i Selvikvagen op bakkanetil garden Selvik. Borga ligg soleis godt goymd fra landsida.16

Borga er lita, men god a verja. Berre i skaret i nord og sor er det rad a sleppainn. Men her har store murar stengt.Muren i nord er mest heilt nedriven — sume stader er han enna 7s m.hog og 17S m. breid. Han har vore 18—20 m. lang.Muren sor i skaret — inngangen fra landsida — er enno stor; men ogsaher er mykje stein nedvelt. Det som star att av muren er 15 m. langt, 2 m.hogt og mest 2 m. breidt.Svaere steinar er brukt — eit hestelass og vel det i dei meste. Ikkje berreunderlaget er solid, men heilt til lopps. Ein stad er muren over 2 m. hog —og folk i Vagen hugsar at han har vore «ikkje lite» hogare. — Det er likt til atmuren i nord ikkje har vore sa solid som den til landsida.Vatn: Kjelda fann eg ikkje, men vasslendt er det midt i skaret.Utsyn: Ein ser inn til Dirdal, eit godt stykke inn Lysefjorden og utetterHegsfjorden eit stykke.15. Kattaborg, Eltravdg, Hetland pgd. Stvgr. M. ah. 1899.16. Aveland, Hetland pgd. Stvgr. M. ah. 1899.Truleg ikkje bygdeborg.17. Storberget, Uskjd, Hetland pgd, Stvgr. M. ah. 1899.18. «Gjxsberg», Amoy, Hetland pgd. Stvgr. M. ah. 1900.Venteleg ei bygdeborg.19. «Hodnenuten», Rennesey pgd. Ab. f. N. F. B. 1882 og 1885.20. Lysefjedle, Rennesey pgd. (fig. 9).Lysefjedle ligg vest i utmarka at garden Nordbo pa Rennesoy — pa skiftetmed Ertenstein.Godt goymt er det. — Pa rektangelkartet finn me det i nordre enden av denstore myra nordvest Hestavarden. — Fra Lysefjedle har me berre fritt utsynnord og vest. Me ser Finnborg.Pa 3 sider av Lysefjedle er det myr. I dei siste ara har dei drive pa med atappa ut og dyrka den store myra, og godt iveg er dei komne.Pa austre sida er det urad a koma op i sjolve borga; pa vestre sida kan einentra op pa 2 stader, men her ligg det ved foten av knausen lause steinar. —Fra nord ser me at tilgangen er lett. Men her har det vore ein bra mur; na erhan a segja heilt jamna med jorda. Pa to stader er muren enna 1 m. hog og 1,20m. br. Murrestane er 56 m. lange — og breidda pa murroysa 4—6 m.17 3

Hogda pa Lysefjedle cr 10—12 m. og sterste lengd 70 m. og breidde 58 m. —Vatn eller vasslendt er del ikkje.Dct er trtllegt at Lysefjedle er ei borg. Fjedle brukt om denne lirle asryggentyder pa dct. Murbreidda er for stor og murrestane i det licile for store lil aha vore bcrre stcngsle for kroter. Nord for murcn er det fleire stader vel salctt for krotera a stupa utfyre. I vare dagar hcitcr kroteia i borga.ai. Borgdsen, Strand pgd. (fig. 10). Ab. f. N. F. B. 1882 og 1885.Rett innanfor Harholmen vestnnfor Tau og kring 300 m. fra sjoen liggBorg.iscn. Fr.i sjoen og op er det ikkje serleg bratt, men stem og stubb gjerdct ufort.FWi landaida cr dec ogsii lagleg a koma til borga nit cin fyrst Inr baska segop dei bratte bakkane ov.mom Tau. Oppa brotct komen ber dct a segja paslctt mark utover til ei stor myr nord for borga. Gar cin sor for denne myra,ma em over asrygger hogare enn Borgasen — gjeiiom urd og lisg bragc. Myr18

er det bade S0r og nord for borga — og stykket millom desse to myrane —nedunder austre sida av borga — er ufort — mest berre urd og skogkratt.Pa austre sida er det rad a koma inn i borga. Sor for denne inngangen erdet stupbratt og nordanfor skal det godt gjerast a entra op. Pa brotet ovanominngangen ligg 3—4 storre steinar. — Pa sore sida er det ogsa bratt, menrad a koma op. Merke etter mur pa brotet fleire stader, og ogsa nedvelt stein.Fig. 10. Borgascn i Strand (det meste av muren).Nordre sida er eit veikt punkt; — nedvelt stein fleire stader.Muren er 55 m. lang og kring 1 m. breid; mindre steinar er nytta.(•Kronen skraner innad sa at den inderste rand tildels gar i marken» (I. R.)-Dette er rett; men det kjem seg av at steinen er nedvelt. Det same er tilfellemed stengjemuren i Borgarasen pa Finnoy (jfr. I. R.)Eg trur I. Ross tek i miss nar han finn inngang, port i denne muren. Steinligg nedvelt bade i og attmed denne «inngangen». Det er dessutan lite trulegat det har vore «port» i denne vesle borga. Dei har visst ikkje drive buskapen hit— vidda er for lita, og der er ikkje dekning a fa.19

22. Nddedolte, Finnoy pgd. Ab. f. N. F. B. 1887.Nadeslotte heiter dct — ikkje Nadenoslott.I. Ross har ikkje lagt merke til 2 murar ved sjoen i syd og sydaust — densore 7 m. lang og den andre 8 m. lang — hogda ' . in. Nett der desse to muranestar, er det best a koma op fra denne kanien. Lenger oppe pa same sida er detfar etter ein lengre mur. I vika i sydvest cr det leivningar av ro score baistoer.-£. 11, Rargaravn pi -■ Tr 11 ^ 1.-n.u*i-r. i r.ni.i-. ■"!23. Borgardsen, Finnoy pgd. (fig. n). Ab. f. N. F. B. 1882 og 1885.Murverket er idag noko nsx del 5.1111c sorn i 1885. Muren i sydvest ogmurstykket i nord cr m burie.Stengjeniuren 1 nordvest er den storste har vore i bygdeborgenc i Rogaland.Meir vanleg srengjemur er 13 m. av niuren pa austsida. Deite murstykketstar sjolvsagt der det er lettast a koma ill og er 1', m. br. og Tint tillaga.Det er forvitnelegl det Ab. f. N. F. B. 1885 tneldcr om Imstufter og gravfeltetmillom Skiftesasen og Hamrane; men a lidfesta borga ettcr det cr urad.20

Det ligg da nxrmare a ga ut fra ein gravhaug i sere brotet av borga — menhan er diverre utanfor der muren skal ha gatt i 1885. Denne borga er typisk forborger, der forsvaret er fort bade fra murane og hegder innanfor murane.24. Finnborg, Nedstrand pgd. (fig. 12). Ab. f. N. F. B. 1882 og 1885.Ute i Boknafjorden — pa vestsida av Lundaroy, ei av Sjernareyane — liggFinnborg.Nokre merknader til I. Ross si skildring.Finnborg er landfast — tangen er 10 m. breid og storste hogde o. h. V. m.Fig. 12. Finnborg. Ncdslrnnd.Vika pa innsida er pa sine stader 2—3 famnar djup og det smale sundet i sorer ogsa djupt. Broga fl. og grunnane innanfor gjer det vondt a koma inn i denlogne hamna. Den sydvestre luten av halveya er sers lag. Sjeen held dammeni den flata fyllt.I den «vesentlig av naturen, men ogsa tildels med kunst banede vei» (I. R.)er det ei hustuft. Sydvest for denne er ein nausteplass. I sydvestre luten avsjolve borga er murrestar I. R. ikkje har lagt merke til.25. Borgdsen, Hjelmeland pgd. (fig. 13).Borgasen ligg pa garden Fladene pa sydaustre sida av Ombo. Fladene ogRossana er dei einaste gardane i Rossadalen. Rossana ligg nedst og etter kartet21

150 m. o. h. Fra den kleine lendeplassen og til gards er det faelt bratt. Varerklyvjer dei, og hesten lyt fylgja stien som krokjer seg uppetter pa bae sider avaa, Rossana. Ingen kjoreveg ferer til andre gardar. Dei naermaste gardane erVesterso i vest og Skar i nordaust. Fra Rossana ser me sa vidt Borgasen.Borgasen ligg attmed Holmavatnet og hegda over vatnet er kring 25 m.—hogda overVatnadalen i sor 40—50 m. Tvers over Borga i nord—syd er eitskar.Det er lett a koma inn i borga fra nord; men her har det vore ein bra stengjemur.Her ser me muren fra nord. Han tar til like pa stupet i aust. Fra austreiff. 13. Borguscn. Hjelmcland.enden og til skaret (sja fotogr.) er muren 23",. m. lang, i1/,—2 m. breid og"I,—i1/.. m. hog — mykje stein ligg nedvelt. Skaret er ved muren r'/4 m. br.— her ligg ogsa mykje stein — truleg har det der vore mur. Vest skaret starberre att 12 m. av muren — same breidde og hogde som aust skaret. Murensvingar sa mot syd — rettar seg etter lendet — og her er det berre sma murrestarher og der.«Eg var sakte med pa a riva ned stein av muren da eg var liten. Me skuldeleita etter gull- og sylvstasen, ser du. Du veit det var noko tull a leita i muraneetter slikt; dei hadde da heile skaret a goyma det i. Sume tider stoytte me steinut i Holmavatnet, det var sa gildt a hoyra og sja det plaska, sa na er det liteatt av muren vestanfor skaret», sa ein gamal mann i Rossana til meg.22

Steinane i denne muren er store og flate — ulike dei vanlege steinane iborgmurane. Lagleg murestein har det vore.Skaret me ser pa fotografiet, vider seg ut til ei logn, lita flata. Her er detogsa vatn — opkoma." I sydvestre enden av borga gjekk det an a entra op, men her var ikkje murrestar.Borgasen ligg beint i N—S. Storste lengd er 130 m. og breidde 45 m.Fig. 14. Borjo. Suldul.Fra Borgasen ser ein heile Rossadalen og langt til alle sider, ser Fisteroyane,Fister, Hjelmeland og langt innetter Josenfjorden.— Hovudforsvaret i denne borga ma ha vore fort ved muren. Der er ikkjelivd for fienden framfor muren. Han ma like nedi bekkjefaret fra Holmavatnet— i skaret der — for a verta dekt. Pa hogda sor dette skaret er ei storre roysmindre steinar. Desse steinane har kome vel med bade nar iienden kom dennevegen, og nar han vart driven attende den vegen.Det skulde mange folk til a verja denne borga. — Folket fra Fladene, Rossanaog Vesterso vilde ikkje vera nok — og det sporst um desse gardane er sagamle. Men ovanom Rossadalen ligg Narstad — og lenger vest Kalheim,Jorstad og Rorheim og fleire andre gamle gardar.23

26. Borshaa, Vikedal pgd. Ab. f. N. F. B. 1882 og 1885.27. Borjo eiler Steinsveo, Suldal pgd. (fig. 15).Dennc bygdeborga ligg pa garden Tjostheim i Suld.il. Underbakka ogSlcine Hgg tvers over Tjostheim pa nordre sida av Suldalslagen. Desse 3 gardaneligg som i ei gryta skilt fra gardane aust og vest ved snia asrygger. OvanomF!E. 15. Fra Burjo. Suldi],Tjosthcirn pa same sida av elva cr Sorstad og pa iiordre sida Lunde, Venja,Hofiun og Mehus.Der par ikkje veg lil Tjostheim, dei ror over fra Underbakka.Fra borga ser me gardane Underbakka og Steine og hogt oppe i Ha i nordveslfjellgaidcn Mork.Borjo er 20 m. hog; storste lengd 90 m. og breidde 60 m.Me ser del cr stupbratt pa nordre sida — og det cr a segja urad a entra oppa sor- og vestsida. Pa eit par stader kan ein greida del; og her ligg det sieinaroppe pa brotet.24

,3O Il-r.Fig. 16. Storc*BArholmen. Avaldsnes.Fra aust derimot er det sers lagleg a koma inn i borga. Men her er det restaretter ein storre mur. Som vanleg er han sett pa skrenter og upser, forat hogdakunde bli storst rid var.Her ser me litt av mur en.Hogda pa det som star att av muren, er 2—2'/» m. og breidda 2 m. Svaertstor stein er nytta. Murleivningane er i det heile kring 40 m. lange, breidda1—2 m. Muren har truleg ikkje gatt stort lenger nord enn han na gjer —, dadet er bratt her og vondt a koma op. Men mot ser ma han ha gatt lenger.Dei fa steinane som ligg att der, syner at han har svinga mot sydvest. — Folkpa Tjostheim hugsar at muren har vore sterre.Vatn. Opkoma er det ikkje, men som vanleg i borgene groper som regnvatnetkan verta staande i ei tid. Pa flata nordaust Borjo er ei tjorn.Ved foten av Borjo og bortover mot husa pa Tjostheim er det fleire gravhaugar— truleg eit heilt gravfelt.28. Storaberje, Skutesnes pgd.Storaberje ligg i innmarka at garden Vik. Hegda er kring 15 m. — storstelengd og breidde er 40—50 m. Berre pa austre sida er det rad a koma op —

og her har det vore mur tvers over. Muren ligg a segja heilt i roys. Mindresteinar har vore nytta. — Vatn er det ikkje i borga. Vidt utsyn nord- og austover.29. Store-Bdrholmen, Avaldsnes pgd. (fig. 16). Ab. f. N. F. B. 1882 og 1886.Store-Barholmen ligg i Buvika pa vestsida av Karmoy. Vestre enden liggikkje lenger enn eit steinkast fra land. Nord for Barholmane ligg Mossfelt,ein mindre holme, litt lenger nord Ungeyna og Bustoyna.(a) og (b) restar av stengjemur; store steinar har vore nytta — murrestaneer bae stader 7 m. lange og gar tvers over skaret. (c) murrestar 3 m. lange. (d)4,5 m. lang, '/,. m. hog og 1 m. breid. (e) 8'U m. lang, 1,20 m. hog og 1 m. breid.(f) har ogsa vore ein mur, na ligg berre ein og annan storre steinen att. — Allestader der det er rad a koma lett op, har det saleis vore storre eller mindre murar.Storleiken pa borgflata ser ein av krokiet. «Brunnen» som er nemnt i Ab.f. N. F. B. 1886 sag eg.(Pa Litle-Barholmen er ikkje teikn til murar. Jfr. Ab. f. N. F. B. 1886.)30. Berje, Utsira, Torvastad pgd.Ein avlang bergknaus, vel 100 m. lang og 45 m. br. — ligg N—S. Berrei nordaustre enden er det rad a koma op — opover ein bratt bakke. I dennebakken er det restar av 2 murar; den ovste rekk tvers over bakken, nedunderden er den andre, men restane av den gar berre helvta ut i bakken til ei stor hella.Lxrarane O. K. Fossa og N. Hansen-Fjon har meldt meg dette. — Det ertrulegt at Berje er eibygdeborg.BYGDEBORGER?Borgnuten — nordaust Stokkedal i Vats. Etter det folk har sagt meg ommurar o. a. er det kan henda ei bygdeborg.Gardbr. Oistein Austara, Hamrabo i Suldal skriv: I Hamrabo er ein storhaug me kallar Borgarbuhaugen. Her ligg det ein stol. Nokre flatar innanforstolen, heiter Borgarbuene. I ovre enden av desse er ein rund fjellknaus somein berre kan koma op i fra ein stad. Eg veit ikkje om der er murar.Na er det om a gjera a finna resten av borgene i Rogaland. Der er ennafleire att. Melding sender ein til Stavanger Museum.Bygdeborger som det na ikkje er synlege merke etter:«Slottet» pa Nautoy i Tysvsr pgd. Ab. f. N. F. B. 1882 og 1908.De Fine skriv det er «et hoit rundt f jell eller klippe, kallet Slottet».Nautoy er a segja heilt flat, og der er ikkje teikn til murar nokon stad —det eg kunde sja.26

Bygdeborgene i Rogaland.

Eg meinte de Fine kunde ha teke feil av oyane ved Bokn — og kanskjetenkt pa Brattholmen som ligg naer Nautoy; men heller ikkje her fann eg merkeetter borg.Pa Nautoy er det heller ikkje hamn, sa det at Hanseatane skulde ha havtsin fyrste tilhaldstad her — er utrulegt. Denne ma ha lege i Karmsundeteinkvan staden.«Marshovde», Strand pgd. Ab f. N. F. B. 1882, 1885 og 1908.Her er det heller ikkje synlege merke etter borg.I «Topografisk-statistisk beskrivelse over Stavanger amt» av Boye Stromstar det: «Ogsa pa en hoide ved 0stebo pa Talgo og pa Varhaug ved Varlandpa Fogn omtales rester av gamle murer der ogsa kan tenkes a skrive sig frabygdeborger.» Og i «Det vestenfjelske Norge» av Jens Kraft heiter det at vedYtstabo pa Talje er der «pa en heide en stenmur der har utseende av a v«erefra oldtiden».Pa Varhaug ved garden Varland er det ein gravhaug, men ikkje merkeetter murar. Pa Ytstabo pa Talje skal det heller ikkje vera murrestar.«Slottet», Hd pgd, Ab f. N. F. B. 1882.Dei pa Naerland kjenner namnet Slotte. Det er opdyrka her for 15—20ar sidan; mykje stein vart bortkjort, men oldsaker fann dei ikkje.28