Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

4 KjeldaLangs kysten og innoverfjordane her i fylket hardet reist folk frå tidlegetider. Desse trong bådemat og drikke, og i tilleggtak over hovudetom natta. Denne trongenskapte grunnlaget forframveksten av gjestgiveriog handelsstader påstader som hadde godeog lune hamner. På1600-talet fekk mangebergensborgarar løyve tilå driva handel i Sogn,Sunnfjord og Nordfjordnoko som var starten på eistordomstid for ei rekkjeav desse stadene.Handelsstaderi ‘Kulturhistorisk Atlas og Leksikon’Av Anders GjerdeÅrgang 10, nr 2 - 2001Kulturhistorisk atlasog leksikonFylkesarkivet har for tida eit prosjektsom har fått namnet ‘Kulturhistoriskatlas og leksikon’. Her vil ein etterkvart finna artiklar om ulike stader, personarog kulturminne. Det er hovudsaklegkommunane i fylket som har valt utkva tema det skal lagast artiklar om. Eirekkje av dei gamle handels- og gjestgjevarstadeneer tekne med og nokreartiklar om desse er alt ferdige. I tidaframover vil stadig nye artiklar bli tilgjengelege.Handel og gjestgiveriDei reisande var som regel på tur tileller frå Bergen. Bergen var det storeKulturhistoriskAtlas Leksikonfor Sogn og FjordanePå Internett blir det no lagt utartiklar av kulturhistorisk interessefor alle kommunane i Sogn ogFjordane, i fyrste omgang tek einsikte på kring 30 artiklar frå kvarkommune. Gå til denne adressa:http://www.sffarkiv.no/atlasleksikonhandelssenteret på Vestlandet - og lengeogså for heile Noreg. Hit måtte ein for åselja og kjøpa varer. På 1600-talet byrjaein del bergensborgarar med handel påmindre stader ute i distrikta i dei to amtaNordre og Søndre Bergenhuus Amt.Nokre av dei flytte til desse stadeneog dreiv handelen sjølve, medan andreheldt fram med å bu i Bergen og lethandelsgesellar driva handelsstadene forseg. Mange av handelsstadene byrjasom overnattingsstader der det vartskipa gjestgiveri. Etter kvart såg ein atdet var trong for handel med varer deireisande hadde bruk for. Handelen medden lokale folkesetnaden var til å byrjamed ikkje så viktig. På ei rekkje av handelsstadeneved kysten var handel medfisk ei stor næring. Her var det fiskemottakder fisken vart salta og sendt vidare,helst til Bergen.SkysspliktSkyssplikta var ei gamalt lovfesta pliktbøndene var pålagd. Dei var pliktigetil å skyssa kongen og hans menn- embetsmennene. I kyststroka vardei pliktige til å møta opp påskysskiftestaden med ein skikkeleg båt,medan dei i innlandet måtte skaffaein hest. På Kristian IV si tid fekkSkjerjehamn i fint vårvêr i mai 2001. Dengamle handelsstaden var ei tid ei av deitravlaste hamnene i fylket. I dag er detstille her - ingen fastbuande. Eigaranenyttar staden til feriebustad.(Foto: Hermund Kleppa).privatfolk rett til å krevja skyss motbetaling per mil. Det var i dennetida det kom påbod om at det skulleskipast faste skysskiftestader. Det skullevera ei gamal norsk mil mellomskysskiftestadene langs kysten, diforvart det sett opp såkalla ‘milekors’, einkross som synte avstanden. - Diverrehar mange misforstått desse krossaneog teke dei for gamle kristne symbolog segner om at det var Heilag-Olavsom sette dei opp har vortne til. - Påskysskiftestadene budde det alltid einskysskaffar. På ein husmannsplass mednamnet Skaffarplassen budde skaffareni Korssund. - I 1816 vart skysspliktaavskipa og alle ferdafolk skulle frådå av betala den gjeldande taksten forskyssing med hest eller båt.Frå Bergen til Ytre SognPå ferda frå Bergen til Sogn måtte eingjennom mange sund og forbi mangeøyar og nes før ein kom fram til denfyrste gjestgjevarstaden på vår side av

10 KjeldaÅrgang 10, nr 2 - 2001Fjelli sin minnestein om utvandringa til AmerikaAv Arne M. Sølvberglokale teateramatørar vedSølvbergsnausta.Bakgrunn og ideDen kommunale komiteen ‘’Stryn2000’’ ville gjeme markere jubileet forutvandringa til Amerika, slik det ogvar oppmoda om frå sentralt hald. Detvart nemnt markering på tre stader ikommunen: på fjellgarden Segestad iOppstryn, garden Lid i Innvik og påSølvberg. Sistnemnde stad var ekstra ifokus i samband med Rasmus Sundesitt arbeid med utvandrarsoga for Stryn.Han hadde på ein av sine turar iAmerika kome over skriftene som lågatt etter utvandraren Isak Sølvberg,som hadde vakse opp på ein husmannsplassi Sølvbergskleiva under Isakbruket(bnr. 2). Rasmus Sunde hadde i møtemed Stryn kommune og i lokalavisa‘’Fjordingen’’ fortalt om desse interessanteskriftene, og varsla at dei kom tilå verte gjennomgangstema i boka (somførebels ikkje er ferdig).Det vart søkt om midlar frå sentralt haldtil utvandrarmarkeringane i Stryn, menmed negativt resultat. Underteikna somsit i ‘’Stryn 2000’’ tilbaud seg å prøveå få til eit stemne på Sølvberg, og viville konsentrere oss om berre detteeine stemnet. Saka vart drøfta på eitgrunneigarmøte på Sølvberg hausten1999, og der var straks ja til innsats.Men Fjelli ungdomslag vart utfordra tilå stå som den formelle tilskiparen. Ungdomslagetvalde seinare ei hovudnemndfor Utvandrarjubileet, med underteiknasom leiar.Jon Slettenes kom til meg med ein ideom at vi burde setje opp ein minnesteinover dei som utvandra til Amerika. Kanskjehan kunne stå på ein av desse husmannsplassane?Jon Slettenes kjem fråOlden, men gifte seg med jordajentaOlaug Sølvberg på bnr. 3, Andersbruketsom dei driv. Nettopp frå dette bruketkom den fyrste store huslyden somemigrerte frå Sølvberg. Abelo og ChristianAndersson heldt til på plassen vedSølvbergsnausta, og reiste med sine sjuborn til Amerika i 1868. Dennehuslyden vart hovudpersonar i dettablået som Vidar Bergset skreiv tiljubileumsstemnet 25. juni 2000, ogsom vart framført med stort hell avIdeen ut i livetJon Slettenes vart valdinn i ungdomslaget sihovudnemnd forutvandrarjubileet, og fekkhovudansvar for dettemed minnesteinen. Hangjekk i skog og markog leita etter ein høvelegstein, og etter rådføringmed underteikna og medsteingravøren Per ArneTøsse i Innvik, fall valetpå ein flat hellestein fråeit kulturbeite på gardenLillejord på Bergset.Hella låg på overflataved ein liten fjellknaus/skrent aust-søraust forgardstunet. Steinen vartbrukt akkurat slik hanvar forma frå naturen.(Det vart vurdert å slåvekk noko på grunn avei sprekke, men ein fanndet rettast å la han veresom han var). Steinen/hella går opp i ein spiss når den stårpå kant. Den er 20 cm tjukk på dentjukkaste kanten (mot nord), og gårned til ca 15 cm på den andre kanten(mot sør). Grunneigar Audun Fjell gavsamtykke til å ta steinen, og den vartfrakta til Innvik for gravering av teksten.Bygdas Vel Fjelli løyvde dei penganesom trongst til dette arbeidet(om lag 5000 kr).Framlegg til tekst på steinen vartutforma av Arne M. Sølvberg og drøftapå møte i hovudnemnda. Sidan dettevar eit lokalt føretak som heilt og fulltvart finansiert av bygda, ville vi gjeteksten eit lokalt preg, samtidig somdet markerte den store utvandringa ogjubileumsåret 2000. Det endelege resultatetvart:Til minne omutvandringatil Amerika.Reist av folket på Fjelliår 2000.Steinen til minne om utvandringa vedungdomshuset på Fjelli. På steinen stårskrive: Til minne om utvandringa tilAmerika. Reist av folket på Fjelli år2000. (Foto: Hermund Kleppa).Plasseringa og oppsetjingaKomiteen for utvandrarjubileet på Fjelliutfordra Fjelli ungdomslag til å ta plasseringaav steinen opp som årsmøtesak.Tre alternativ var inne i biletet. Det einevar ved husmannsplassen i Kleiva. Detandre var ved Sølvberg/Bergsetnausta,der dei fleste av utvandrarane tok farvelmed heimegrenda. Det tredje alternativetvar ved ungdomshuset ‘’Fjellvarden’’.Det vakre ungdomshuset vart i sitid bygt på ein stor haug på Sølvbergder ungdomen brukte å samle seg i eldretid. Frå denne staden har ein godt utsynbåde mot fjellet og fjorden og rundt ibygda. Sjølv om dei fleste var innstiltepå denne plasseringa ved ungdomshuset,leid årsmøtet av vedtaksvegring, ogsaka vart utsett for å høyre meir omstemninga i bygda.Alternativet ved Kleiva fall tidleg ut avbiletet, men det var ein del som smaka

Årgang 10, nr 2 - 2001 Kjelda 11på dette med plasseringved nausta.Det vart ingen stridom plasseringa, dådei personane somvart spurde til rådsalle meinte at dennaturlege staden varved ungdomshuset.Ein føremon medden staden var ogat ein her hadderåderett overgrunnen, medlangsiktig festeavtale.Og her varden staden som deifleste ville sjåminnesmerket tidtog ofte. Denneplasseringa vartdifor vedteken påeit møte i jubileumskomiteentidlegpå våren 2000.På haugen ved ‘’Fjellvarden’’ peika detseg ut eit platå eller ei flate vest-nordvestfor huset, mellom den gamle ogden nye tilkomstvegen til huset. Og allevar samde om ei symbolsk plasseringder flata med skrift skulle stå i nord-sørretning, slik at ein står vendt mot vestnår ein les skrifta. Jon Slettenes medsine medhjelparar (Arne P. Myklebust,Arve Fjellkårstad og Matias MagneSølvberg) gjekk i gang med gravemaskinog hadde førebudd seg på åbore nokre boltar ned i fjellet, slikat desse skulle støtte steinen. Og vedfoten av steinen var det tanken å mureopp ei rydningsrøys som både skulleskjule boltane og støtte sjølve minnesteinen.Men då gravearbeidet starta, fekkkarane seg ei overrasking som fekk deitil å stanse opp og lure på om høgaremakter var inne i biletet. Då dei grovbort det vesle jordlaget, kom det tilsyne ei grop i fjellet, med ein rett kantsom låg akkurat nord-sør. Det var berreå setje minnesteinen inntil kanten ogplugge attåt med stein. Og det vart gjort.Dermed minka og steinen si høgde overbakken, og ideen med ei rydningsrøysved foten vart droppa, fordi ein då villekome for nær opptil skrifta som allereidevar ferdig gravert. I staden fannJon ein flat stein på 150 x 60 cm somvart lagt på framsida av minnesteinen.Denne vart henta frå området ved Lianakken,i skogteigen til gnr 175, bnr 4,Intunsbruket. Steinen var frå naturen siside noko tjukkare, slik at han vart kilai to, og Nils Sølvberg har den andrehalvparten. Ferdig oppsett rekk no minnesteinen175 cm over marka. Den er100 cm breid.I gropa på vestsida av foten på steinenla Jon Slettenes ned ei glasflaske meddobbel kork (vanleg og skru) med innlagteit papirark i ein plastpose. Derhadde han skrive litt om minnesteinen,kven som hadde gravert o.s.v. Så vidteg kjenner til var det ingen som hugsapå å fotografere under arbeidet medoppsetjinga.Avlauvingal staden for å dekkje steinen med duk,fann vi på å dekkje han med bjørkelauv.Greinene med lauv vart knytte samanpå toppen og festa i eit tau somgjekk over ei grein på ei fure somstår attmed. Fylkeskulturdirektør LidvinOsland fekk æra av å drage av lauvet,med Jon Slettenes som assistent. Nårlauvet gjekk til vers kom neverlursignalspela av Audun Sølvberg. Det skjeddepå utvandrarstemna, søndag 25. juni2000.Det rikhaldige programmet på stemnaer skildra i aviser og i SOFUL-posten,så vi skal ikkje gå altfor mykjei detalj her. Etter utvandrartablåetved Sølvbergsnausta gjekk folket oppBerget til ‘’Fjellvarden’’ der det vartservert ‘’utvandrarkost’’ som kubbasild,poteter, flatbrød, spekemat, graut (bygg-Fylkeskultursjef Lidvin Osland avlauvarminnesteinen over utvandrarane fråStryn. (Foto: Håkon Skaar).og rjøme ), lefse og kaffi. Bortsett frågrauten vart maten servert på spesiallagabordøskar med innsvidd innskrifttil minne om dagen. Desse fekk folk tamed seg heim. Det vart servert mat til300 personar, og truleg var der nokrei tillegg som berre kom til programmeteller rett og slett arbeidde slik at deiikkje hadde tid til eting. Ei eiga nemndhadde laga til ei interessant utstillinginne i ungdomshuset. Programmet ellesgjekk føre seg ute, under leiing avunderteikna. Der var tradisjonsmusikk,danseoppvisning og song. Hovudtalarfor dagen var Rasmus Sunde, som medsitt fyrstehands kjennskap til utvandrarsogaheldt ei glimrande tale. Dettevar rette staden å referere til utvandrarenIsak Sølvberg sine skrifter.(Isak sin konfirmasjonsbibel vart overlevertav Rasmus Sunde til Nordsidakyrkje under utvandrargudstenesta samekvelden).Lidvin Osland sin tale skulle normaltsett vore ein kort ‘avlauvingstale’. Mendet er verd å merke seg at Lidvin varså inspirert at han tok seg tid til eingrundig appell om betydninga av våreband til slekta i Amerika, og om detsymbol som denne dagen og steinenburde vere for framtida. Han fortaldeom husmannsfolka på Hjellhaugen på(framhald s. 22)

12 KjeldaÅrgang 10, nr 2 - 2001Fine i farten i FjalerDet var nok ikkjemange bilar på veganei Fjaler i 1930-åra,men dei som vartok seg ualminneleggodt ut og hadde vakreamerikansk-klingandenamn. Her køyrde Jac.J. Forthun ikring isin ‘”Oakland” drosjecoupemed kjennemerkeS-1213, og herdukka Erik Hovlandopp med Dale Billagsin “Diamond T, eivogn som kombinertetransport av bådepersonar og last.Av Gunnar YttriDesse bilane er lista opp i registeretlensmannen i Fjaler førte over allebilar og motorsyklar i kommunen på1930-talet. I dag gjev registeret eit innblikki den tidlege bilismen i Fjaler. Heldein dette registeret opp mot det fotomaterialetFjaler kommune har samlainn og registrert i samarbeid med Fylkesarkiveti Sogn og Fjordane, står einplutseleg med eit lite stykke bil- ogsamferdsle-historie.Nedanfor er lista opp resten av deikøyretøya som var førte opp i “Fortegnelseover innregistrerte Bilar ogMotorsyklar i Fjaler”, kven som åtteOttar Bakkebø (heilt til venstre) registrertei juli 1937 motorsykkelen “Wanderer”.Her er han på farten saman medfrå venstre Elida Holmelid, Aslaug Vårdalog Leif Åsnes. (Foto: SFFf-94137.0008).desse og ulike opplysningar knyttatil registreringane. I tillegg vert detgjeve smakebitar frå foto-samlinganeved Fylkesarkivet med køyretøy fråFjaler kommune.Bilar frå Chevrolettil RugbySigvald Haugsbakke køyrdeein Chevrolet med lasteplanog kjennemerke S 1401.Denne hadde han fått i 1932.Oddleif Fagerheim styrte eindrosjecoupe Chevrolet medkjennemerke 1437 og haddesærskilt løyve til offentlegpersonførsle.Her er folk frå Fjaler på langturpå Nordfjordeid. SjåførenHans Tuland støttar seg påpanseret. Loneland og Tulandbillag åtte bilen, ein Fordmed 73 hestekrefter ogkjennemerke S-1297.(Foto: SFFf-96022.0058).

Årgang 10, nr 2 - 2001 Kjelda 13Dale Billag sin “DiamondT” med frå venstre ErikHovland, Frås, Tora, (føddNitter)Fagerheim, OddleifFagerheim, Maria (føddHolmelid) Refsnes og BjarneRefsnes.(Foto: SFFf-94043.0028).frå 65 til 140 kg, menHarald Vårdal hadde løyve tilå køyra to personar på sin155 kg tunge “F.N” som hanregisrerte i juni 1936.Loneland og Tuland billag, med adressei Flekke, eigde ein “Fargo”, S- 1232,på 2100 kg som kombinerte transportav personar og last. Denne vogna hadderuteløyve frå 1934 - 1937 og kunnetransportera 14 personar eller 1350kg last. På bygdevegar måtte ikkjenettolasta overstiga 1200 kg. Sjåfør varHans T. Tuland.Same billag mønstra fleire lastebilar, einFord med 73 hestekrefter, S-1297, ogein Ford med 40 hestekrefter, S-1459.Konrad Hofland på si side føretrakkein Harley Davidson med kjennemerkeS-1574, som han registrerte i maisame året. I mai året etter registreteNils Tømmerbakk sin Dürkoppmotorsykkel,kjennmerke S-1004. Alledesse motorsyklane var registrerte forkøyring av berre ein person og vogDet gjekk nok fleire køyretøypå vegane i Fjaler på1930-talet, men deiovannemnde var dei som varinnregistrerte i lensmannensin hovudprotokoll. Detteregisteret har komeFylkesarkivet i Sogn ogFjordane i hende i samband medarkivarbeid for Fjaler kommune.Fylkesarkivet skal seinare overføra lensmannsarkivettil Statsarkivet i Bergen.Hans L. Hovlandsdal var eigar og førarav ein Chevrolet, kombinert for last ogpersonar, med kjennemerke S-1209 ogmed særskilt løyve til å driva offentlegpersonførsle.Arthur Birkhaug hadde løyve til å køyra5 personar i sin personbil, ein 960 kgtung Rugby med kjennemerke S-1124.Motorsyklar frå Wandererog Harley DavidsonJon K Hope og Ottar Bakkebø registrertei juli 1937 kvar sin motorsykkel“Wanderer”, den første med kjennemerkeS-1591, sistnemnde med kjennemerkeS-1592.Tidleg på 1970-talet vart “Diamond T”sett på lasteplanet og selt frå Hovlandsgarden.(Foto: SFFf-94215.0034).

14 KjeldaGlimt frå fotoarkivetÅrgang 10, nr 2 - 2001Arild ReppenI denne spalta vil me visa fram bilete frå den rikhaldige fotosamlinga til FylkesarkivetI glimt frå arkivet denne gongen har vi funnefram til noko så sjeldsynt som ein biletserie fråarbeidslivet. Serien er frå eit støype-, armeringsogforskalingskurs som Norsk Sementforeningarrangerte hjå Bernhard Hauge i 1930. Staden erHauge i Gulen.Dei tre bileta synt her er frå ein serie på åttebilete. Det er bilete av arbeidet, deltakarane, ogder er og detaljbilete som syner korleis armeringsjarnvart lagt før støypinga. Elles har vi lite kjennskapom dei som vart avbilda. Men det går framav teksten at det var eit fjøsgolv som vart støyptpå kurset.Dei som ønskjer å sjå alle bileta i serien kan finnedei på Internett ved å skrive inn SFFf-94107 ifeltet for arkiv/samling, og støypekurs i feltet formotiv/stikkord.På biletet øvst ser viheile gjengen oppstillt. 19deltakarar på støypekurspå Hauge i 1930. Vikjenner ikkje namna påpersonane. (Eigar: EliasE. Haveland.SFFf-94107.0043).Biletet til venstre: Herskal den nye fjøsenkome.(SFFf-94107.0041).

Årgang 10, nr 2 - 2001 Kjelda 15SFFf-94107.0044. Armeringsjarnet er på plass, ogarbeidslaget har teke til med støypinga.Norsk museum for fotogra- Preus fotomuseum opna26. mai opna Norskmuseum for fotografi -Preus fotomuseum i nyelokale på Karljohansvern iHorten. Kulturminister EllenHorn heldt opningstale formuseet. I talen sa kulturministerenmellom anna at“Alt i alt tør vi påstå atden samlede innsats somhar vært ytet for museeti Horten, har lagt grunnenfor et fotomuseum vi dristeross til å kalle det mestkomplette fotomuseum iNorden”.Av Arild ReppenSamlinga til museet, som bestårav fotografi, gjenstandar (kameram.m.) og ei omfattande boksamling,byggjer på den private samlinga LeifPreus har bygd opp i sitt museum,Preus fotomuseum i Horten. Preusfotomuseum opna i 1976. I 1992vart det på initiativ frå NorskKulturråd lagt fram to utgreiingar,som begge konkluderte med at detburde opprettast eit museum forfotografi. Og i 1994 vedtok dennorske stat å kjøpe det tidlegarePreus fotomuseum.Og no står det der, på Karljohansverni Horten. Magasinet der museeter lagt er oppført mellom 1860og 1864. Den internasjonalt kjendenorske arkitekten Sverre Fehn harutforma interiøret for museet. Detvert spanande å følgje med på kvarolle museet vil få i fotobevaringsarbeidet.Det er ingen tvil om at det vilverte ei sentral rolle.Meir om museet finn den interessertepå internett:www.foto.museum.noGluggen‘Gluggen’ er eit lokalhistoriskmagasin frå Hyllestad, somberre inneheld bilete. I ‘ProsjektFotovern’ vart det samla innog registrert om lag 2000bilete i Hyllestad, i eit samarbeidmed Fylkesarkivet. Det erdesse bileta som blir presenterti ‘Gluggen’. Nummer ein i årer på 16 sider og inneheld 26bilete. Det vil koma 3 nummeri 2001. Det kostar kr 75,-for ei årstinging av bladet,om du bur i Hyllestad, elleskr 100,-. Einskildnummer kankjøpast for kr 35,-. KontaktHyllestad kommune, v/Næring,kultur og miljøkontoret,6957 Hyllestad. Epost:nkm@hyllestad.kommune.no

16 KjeldaMinnesmerketAv Hermund KleppaÅrgang 10, nr 2 - 2001Fylkesarkivet samlar inn fotoog opplysningar om minnesmerke(bautasteinar, minnesteinar,støtter, monumento.l.). Denne gongen gjer meein vri på innhaldet iminnesmerke-spalta. Istadenforomtale av eitt minnesmerke,har me laga eit stykkeom fleire, med hovudvekt påkva me har fått inn om nokreminnesteinar i det siste, ogkven som har kome medbidrag.Harald Bruland, Ålfoten- om Bautasteinen i ÅlfotenI Kjelda nr 1-2001 hadde me foto avein “1914-stein” i Ålfoten og ba folkom å kontakta oss. Kort tid etter ringdeHarald Bruland. Han kunne for detfyrste fortelja at steinen lokalt ikkje vertomtala som 17. mai-stein men som Bautasteinen.Så korrigerte han namnet påkvinna på biletet. Ho heiter Eggereidetil etternamn, ikkje Eggen. Elles haddeBruland vore stad og sett nærare påsteinen, og hadde mykje å fortelja.Steinen er av gneis og kan ha vorefunnen oppunder Kårnykjen, eit fjell påca 1000 m o.h. i vest. Han ragar 4,38m over ein betongfot, og på baksida stårinnhogge 17 MAI 1914. Skriftteikna er13-16 cm høge og 7-10 mm djupe, ogsvært førseggjort arbeid.Det var bestefar til Harald Bruland,lærar Anders Bruland frå Utvik, somhogg inn skriftteikna. Han laga seg meislarsjølv av gamle filer, og gjordeferdig ein bokstav for kvelden.Steinen blei reist av Ålfoten Ungdomslag,eit lag som framleis er i drift,men som låg nede i 1950-60-åra. Lagethadde lenge eit handskrive lagsblad medtittelen Kåre. Harald Bruland kjennerikkje til kva som finst av gamle protokollarog papir frå laget, men han skalhøyra etter.Journalist Thoralv Lund iTromsø og to andre- om minnestein over over falnefrå Davik, reist år 2000Dei fleste minnesteinane over nordmennsom fall i krigen 1940-1945 vart reistedei fyrste åra etter krigen. Men det finstfleire døme på minnesteinar av nyaredato. I Hyllestad og Davik vart det såseint som i fjor avduka minnesteinar.Steinen attmed kyrkja i Davik er setttil minne om tre menn frå Davik kyrkjesokn.To av dei var med ein britisk/norsk ekspedisjon på veg til Svalbard imai 1942. Skipa vart angripne avIsbrytaren “Isbjørn” og fangstskuta“Selis” var med på den britisk/norskeekspedisjonen til Svalbard i mai 1942.Fartya og folka vart angripne av firetyske bombefly medan dei var i ferd medå bryta seg gjennom isen i Grønfjorden.Begge båtane gjekk ned og 14 mannmiste livet. To av dei var frå Davik,Ingvald Elias Bøen, f. 1903, og SigvaldKristian Høiland, f. 1923.tyske bombefly, og fleire vart drepne.Opplysningar til minnesmerket i Davikhar me fått frå journalist ThoralvLund i Tromsø, frå rektor Roar Førde(som heldt avdukingstalen) og frå AudMyklebust (med familietilknytning).Arne M. Sølvberg, Stryn- om utvandringssteinenpå Fjelli i StrynI fjor sommar reiste bygdefolket påFjelli ein minnestein om utvandringa fråStryn. Me ringde Arne M. Sølvberg ogspurde etter foto og opplysningar omminnesteinen utover det som kom frami nyhendeoppslag i lokalbladet Fjordingen.Han lova å sjå på kva som kunnefinnast og høyra etter med andre, og såla oss få høyra.I slutten av april kom det ei fleire sidersfyldig utgreiing og mange foto. Dennerapporten vil for alle tider vera eihovudkjelde til kunnskap om utvandringssteinendei reiste ved ungdomshusetpå Fjelli år 2000. Utgreiinga tekføre seg bakgrunn og ide, ideen sett uti live, plassering og oppsetjing, avdukinga(som i røynda var ei avlauving),Me ønskjer fleire opplysningar om minnesteinar! Kontakt HermundKleppa, tlf. 5756402. Epost: hermundk@sffarkiv.no4

Årgang 10, nr 2 - 2001 Kjelda 17økonomien iprosjektet og eitoppsummerandesluttord.Her står mykje somberre dei mestinnvigde visste om,m.a. at det i dengropa steinen står,også vart sett ned eidobbeltkorka flaskemed eit skriv omminnesteinen inni!(Sjå Sølvberg sittstykke ein annanstad i Kjelda, side10).Etnedal historielag,Etnedal i Valdres- om minnesmerke i Etnedalover Johan Berge, Stryn, somfall 24.4.1940I aprildagane 1940 var det harde kamparved Høljerasten bru og i Tonsåsen. Seksnorske soldatar fall her og endå fleiretyske. Ein av nordmennene var JohanBerge frå Stryn. Han vart gravlagd vedBruflat kyrkje og bygdefolket i Etnedalsette opp ein minnestein på grava hanseit av dei fyrste krigsåra. Etnedal historielaghar arbeidd mykje med krigshistoriai Etnedal. Dei har laga fleireminnesmerke, gjeve ut mange skrift ogskipa til minnesamlingar.På førespurnad frå oss om minnesteinenover Johan Berge, kom det i fyrstningaav april ei svært innhaldsrik sendingfrå Etnedal Historielag, om steinen pågrava hans og 3 andre krigsminnesmerkei Etnedal.Jorid Leknes, Rørvik i Askvoll- om minnesteinen i Ålasvingeni Kvammen, AskvollTidlegare Vevring fiskarlag gjorde straksetter krigen vedtak om å reisa minnesteinover tre menn frå sørsida avtidlegare Vevring kommune som fall ikrigsåra 1940-1945. Jorid Leknesgreidde å få fatt i fotografi frå avdukingai 1951, fortalde somt ho sjølv kjennertil, og fekk fatt i opplysningar hjåandre. Mellom anna kunne ho fortelja atdei fann steinen inne i Mulen, og at deifrakta han ut til Kvammen på slep, detvil seia opphengd mellom to doryar.Hjalmar Aarseth, Askvoll- om minnestein overLeo Aarsethved Vevring kyrkjeSytten år gamle Leo Aarseth miste livetdå tankbåten “Orkanger” vart torpedertav ein italiensk u-båt i Middelhavet 12.juni 1940. Skipet var på veg frå Abadantil Malta.Hjalmar Aarseth har sendt oss nyttigfotomateriale; portrettfoto av Leo ogbilete av båten, og frå ei 17. mai-høgtidved steinen i dei seinare år. I vår ringdehan og fortalde det langt om lengehadde lukkast han å få fatt i fotografi fråavdukinga. Ei tid etter kom fotografietfrå minnehøgtida i posten frå TorleivFørland, Naustdal.Harald Jarl Runde, Naustdal- om to “1914-steinar”i NaustdalDet har kome inn opplysningar om to“nye” 1914-steinar oppsette til minneom Sogn og Fjordane-innsats i krigsåra1807-1814. Harald Jarl Runde i Naustdalhar fortalt om ein stein i Naustdalsentrum og ein på Fimland.Runde held på å samla opplysningar omdei, og skal skriva artiklar om beggei Kulturhistorisk Atlas og Leksikon forSogn og Fjordane.Frå avdukinga av minnesteinen over LeoAarseth ved Vevring kyrkje, 1. juli 1951.Hjalmar Aarseth, bror til Leo, legg nedkrans. Det var Hjalmar Aarseth som greiddeå spora opp dette biletet hjå TorleivFørland i Naustdal.(Biletet er teke av Else Aarseth).A. O. Bergvik, Ballangen,Nordland- om minnestein over offiserenog skulemannen Ivar Hyldmo“Eidar får minnestein i Ballangen” stoddet i Fjordenes Tidende 10.7.2000.“Eidaren” og trønderen Ivar Hyldmobudde på Nordfjordeid frå 1923 til1929. Han gjorde teneste på ekserserstadender og hadde kroppsøvingstimarpå gymnaset.Etter åra på Eid flytte Hyldmo tilNord-Noreg der han held fram medkombinasjonen militær og sivil samfunnsinnsats.I Ballangen skipa hanhandelsskule og gjorde så mykje tilgagn og glede for bygda at folket i fjorsommar reiste han ein minnestein. BallangenHistorielag stod bak tiltaket.På førespurnad sende A. O. Bergvik ossfleire fotografi og rikhaldig informasjonom minnesmerket. Hyldmo-steinen erdøme på minnesmerke med tilknytningtil Sogn og Fjordane som står utanomfylkesgrensene.

18 KjeldaÅrgang 10, nr 2 - 2001Litteratur motteken av Fylkesarkivetfrå 15. februar 2001 til 15. mai 2001Februar 2001u Losnegård, Rolf og Gaute, Rivedal, Henning. Dalsfjordboka: frå Gaularfjellet til Bulandet. 1999. SKALD.u Wetting,Olav. Sogndal Tændstikfabrik 1855-1884: (artikkelmanus utan årstal) u.å. Norsk teknisk museum.u Kleiva, Ivar. Losna i fortid og notid (manuskript utan årstal) u.å. Dalsøyra.u Sogn og Fjordane fylkeskommune. Budsjett 2001: Økonomiplan 2001-2004: Tenestenivå u.å. Fylkeskommunen.u Hirsch, Joh. L. Fodernød og bjørg. 1903. Centraltrykkeriet, Kristiania.u Andagtsbog for Sjømænd og Fiskere. 1910. Luthersk Bogmission i Bergen.u Rørholt, Arnold. Repetitionskursus i norsk stil. Raad og regler for høiere klasser og viderekomne (gymnasier,u seminarier o.s.v.). 1895. J. W. Cappelen forlag.u Regnskap over veikassens indtægter og utgifter i Nordre Bergenhus amt for regnskapsaaret.u 1. april 1911 til 31. mars 1912. 1912. N. Nilssen & søns boktrykkeri.u Statens rasjoneringsdirektorat. Lover, resolusjoner og departeumentsbestemmelser vedrørende rasjoneringen 2nen samlingu (to eks.). 1919. O. Fredr. Arnesens bok-&akcidenstrykkeri.u Hirsch, Joh. L. Dyrkning af Kunæpe (Turnips) Særtryk afu “Beretning om Norges Landbrugshøiskoles Virksomhed iu 1901-02” (Norges Landbrugshøiskoles Skrifter Nr. 3). 1902.u Johansen & Nielsens Bogtrykkeri.u Aarnes, S. K. Bestemmelser om Bidrag af Amtsskolekassen iu Nordre Bergenhus Amt med forklarende Bemerkninger afu Amtsskolestyret 1905. 1905. N. Nilssen & Søns Bog- &u Accidentstrykkeri.u Gulliksen, Gunvald. Hjælp til selvhjælp et forslag av Gunvaldu Gulliksen. 1909. Den norske husflidsforening.u Kort oversigt over kirkekommissionenes forslag omden norskeu kirkes organisation m.v. u.å.u W. C. Fabricius & Sønner A/S, Kr.a.u Sogn og Fjordane Landbruksselskap. Årsmelding frå Sogn ogu Fjordane Landbruksselskap 1933. 1934.u R.Søreides Prenteverk.u Brekke, Jens.Vetlaboki: Songbok for barnehagane i Viku kommune. u.å. (1999-2000?). Heimastølen Forlag.u Brekke, Jens. Vetlaboki: Notehefte: sognbok for barnehaganeu i Vik kommune. u.å. (1999-2000?). Heimastølen Forlag.u Red: Bakken, Kristin og Wetås, Åse. Namn gjennom 2000 åru - namn i år 2000: Den 9. nasjonale konferansen iu namnegransking Blindern 11. - 12. mai 2000. 2000. Seksjonu for namnegransking,Universitetet i Oslo.u Red: Kruken, Kristoffer. Seksjon for namnegranskingu årsmelding 1999. 2000. Universitetet i Oslo,u Institutt for nordistikk og litteraturvitskap.u Bergfjord, Kjell. Eit hamskifte i meierisamvirket - eit oversynu over soga til Sogn og Fjordane Meieri frå 1985 til 1997. 2000. Sogn og Fjordane Meieri,u Eco-Trykk AS,Førde.u Nordsjøfartmuseet. Telavågtragedien og Nordsjøfarten 1940-45 (faldar). u.å.u Nordsjøfartmuseet. Nordsjøfartmuseet: Telavåg (faldar a4). u.å.u “De brente våregårder - de drepte våre menn”:Krigshandlingane i Tælavåg (Minneskrift til 50-års markeringa). 1992. uu Sund kommune.u Nordsjøfartmuseet. Nordsjøfartmuseet i Tælavåg (faldar). u.å.u ICA. List of Publications 1994. 1994. ICA.u State Historical Society of Wisconsin 1996-1997. Books Etc. u.å.u State Historical Society of Wisconsin 1999-2000 Annual Report. u.å.u Schumann, Johan. Landbovilkaar (Med henblik til forskjellige samfundsgjenstande) Fjortende afsnit. 1900. Eget forlag.u Schumann, Johan. Faarehold i Norge, II Praktiskfaarestel Trettende afsnit: Faarebedriftens fremtid hos os. 1899.u Eget forlag.u Borchgrevink, H. Norges Livredningsselskap: Redningsvesen - Livredning. 1928. Norges Livredningsselskap.Oversikt over litteratur og musikk som kjem inn til Fylkesarkivet. Send osspublikasjonar som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket. Kontakt for denne spalta erGunnar Yttri, tlf. 57 65 64 08. E-post: gunnary@sffarkiv.no

Årgang 10, nr 2 - 2001 Kjelda 19u Gulbranson, C. Norges Skoger før og nu. 1931. Kjenn ditt land.u Skogdirektøren. Skogplanting i Norge: Kommunale skoganlegg bør fremmes: annen og endrede utgave (fire eks.). 1924.u Landsforeningen norsk arbeide. Norsk produksjon norsk forbruk: En rettledning for lærerne utsendt av Kirke- ogu undervisningsdepartementet (tre eks.). 1930.u Love og forskrifter angaaende torskefiskeriet i Bremanger og Selje m.m. samt lov om vaarsildfiskeriet af 24. sptbr. 1851u med tillægslove og lov om sildefiskeriene af 26. juni 1893. (fire eks.). 1902. N. Nilssen & søns bogtrykkeri.Bergen.u Love om Vaarsildfiskeriet af 24. September 1851, 28. August 1854, 21 Marts 1860 og 27. Marts 1869. 1900.u “Karmsundsporten”s Trykkeri. Haugesund.u Lover om stortingsvalg og om nominasjon ved stortingsvalg,begge med tillegg av 17. des. 1920… tillikemed lov omu suspensjon av statsborgerlig stemmerett av 28.mars 1912 og grunnlovens §§ 50-64 (seks eks.). 1927.u Grøndahl &søns boktrykkeri, Oslo.u Justisdepartementet. Lovene um stortingsval og nomination fraa 17. december 1920, den fyrste med tilleggslov fraa …u Utgjevne i landsmaalsumsetjing av Justisdepartementet. 1927. Prenteverket til Grøndahl &søn, Olso.u Moen, Randi Frøystad. …Slektssoge: Nilsine og David Frøystad: Røtter, knoller og avleggere…. 1998.Mars 2001u Ager, Waldemar. Colonel Heg and His Boys: A Norwegian Regiment in the American Civil War. 2000. NAHA, Minnesota.u Sjögren, Eva og Lundström, Catarina. Historia på riktigt! - arkivpedagogik i praktiken. 2001. Skånes Arkivförbund.u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Indre Holmedal herred af Søndfjordu sorenskriveri, Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet.u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Daviken herred af Nordfjord sorenskriveri,u Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet.u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Borgund herred af Indre Sognu sorenskriveri, Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet.u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Kinn herred af Søndfjord sorenskriveri,u Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet.u Beskrivelse over de særskildt skyldsatte Brug i Lysters herred samt forslag til ny Skatteskyld for Herredet: Udarbeidet iu Overensstemmelse med Lov af 6te Juni 1863 af… 1863.u Fortegnelse over matrikulerede Eiendomme og deres Skyld den 30te September 1890 i Sogn Fogderi,…1890?u Centraltrykkeriet, Kristiania.u Vigrestad, John.Forholdet mellom almue og øvrighet i Indre Sogn sorenskriveri under den store nordiske krig.u Hovedoppgave i historie ved UiB. 1978.u Koth, Halvdan. Johan Sverdrup: Hefte 23 (s.97-120). 1920. Aschehoug &co.u Red: Fet, Tvinnereim, Birkeland. Mellom springdansar og salmetonar: folkemusikkarkivet for Møre og Romsdal 1990-2000:u Eit jubileumsskrift. 2000. FAMRu Register for Nordre Bergenhus amtstings forhandlinger for aarene 1908-1917. u.å. A/S John Griegs boktrykkeriu og N. Nilssen & Søn.u Forhandlinger ved det 7de ordinære generalmøde afholdt i Stavanger 23de-25de august 1904 forsaavidt angaar sag No.3:u Udkast til lov om haandverksnæring. 1906.u A.W. Brøggers bogtrykkeri, Kristiania.u Udkast til lov om haandverksnæring afgivet af en af den Norskeu fællesforening for haandverk & industri nedsat komite. 1906. Johnu Griegs bogtrykkeri.u Oversigt over skatteloven av 18de august 1911. 1912.u N. Nilssen &søns boktrykkeri,Bergen.u Lover om stortingsvalg og om nominasjon ved stortingsvalgu begge av 17.desember 1920 den med tilleggslover av …u tillikemed lov om suspensjon av statsborgerlig stemmerett avu 28.mars 1912 og grunnlovens §§ 50-64. 1927.u Grøndahl & søns boktrykkeri, Oslo.u Rundskrivelse fra Justisdepartementet: Stortingsvalget 1927.u 1927. Grøndahl & Søn.u Tabellarisk oversigt over resultatet av skatteligningerne iu Nordre Bergenhus amt for 1908. 1908 (?).u N. Nilssen & søns bok & accidentstrykkeri,Bergen.u Kongelig Kundgjørelse av 16de Mai 1911 angaaende indukomstskat til statskassen i budgetterminen fra 1ste juli 1911 tilu 30te juni 1912. 1911 (?). W.C. Fabritius & Sønner A/S.u Eikeland, Inge. Fra seil til damp: Sjømannssamfunnet iu endring, Bergen 1875-1912. Hovedoppgave i historie. UiB.u 2000. UiB, Historisk institutt.u Risa, Lisabet. Hå gamle prestegard 1637-1985. 1985. Hå kommune ved kulturkontoret.u Råd og rettledning: Særtrykk fra Håndarbeidsspalten i “Den norske skole”. u.å. Nikolai Olsens boktrykkeri - Oslo.u Nelson, Marion John: Painting by Minnesotans of Norwegian Background 1870-1970. 2000. NAHA.u Love for Nordre Bergenhus Amts Skogplantningsselskab. u.å.u Kommunalstatistiske Opgaver for Norges Byer og Bygder. Bilag 4 til Formannskabslovkomiteens Indstilling. 1899. Kristiania.u A.W. Brøggers Bogtrykkeri.

20 KjeldaÅrgang 10, nr 2 - 2001u Dale, John Joe: Paa Sogns Barnehjem. 1918.April 2001u Annaniassen, Erling og Vestheim, Geir: Bok over land:u Trekk ved Statens bibliotektilsyns historie. 1999. Tano/Aschehoug.u Christensen, Olav. Bergteken: Nye vegar til gamle segner. 2000.u Norsk folkeminnelag/Aschehoug.u Red: Djupevåg, Bjørn. Veiviser til Vestlandets fiskerihistorie:u om fiskerihistoriene før og nå. Bergen 2000/Nord 4.u Bull, Ragnar. Søndfjord - ufruktbare Klipper og Bjergtroldetsu Boliger? Utdrag av Hans Arentz’ manus “Beskrivelse overu Søndfjord i det nordre Bergenhusiske Amt” Anno 1785. 1999.u Det Norsk Samlaget . Eks. 2.u Lund, Thoralv. Det har hendt på Svalbard - 3. 2000.u Nordlys Forlag.u Askvoll kommune Stadnamn. 2000. Fylkesarkivet . 3 eksemplar.u Dommasnes, Liv Helga. Sognefjord Vikingsenter:u Formidling om forhistorie. Arkeologiske rapporter 11. 1987.u Historisk museum, UiB.u Moen, Astrid Nagel. “frao hånd te munn” Arbeidarkvinner iu husmannsstover på Farnes 1915-1940. Semesteroppgåve iu lokalhistorie 1987. Sogn og Fjordane distriktshøgskule.u Lindgren, Patricia og Hitman, Bruce. From Norway to Norway Lake,u volume 1: The Descendants of Mons Lasseson Torsnes (1807-1876) andu Unni Nilsdatter Huke (1804-1844). 2000.u Låg, Torbjørn. Agders historie 800-1350. 1999. Edgar Høgfeldt AS, Kristiansand S.Mai 2001u Klettum, Norunn (utarbeid). Herred, prestegjeld og sogn i Norge - med forandringer gjennom tidene, 4.utg. 2001.u Utgitt av DIS-Norge.u Red: Statens forvaltningstjeneste og Statens trykning. Norges offentlige utredninger 1999:. Lov om eiendomsregistrering:u om et forbedret eiendomsregister og forslag til ny lov om eiendomsregistrering til erstatning for delingsloven. 1999. Statensu forvaltningstjeneste og Statens trykning.u Luster kommune /v Luster kommunale samferdselsnemnd. Heilårsveg Ottadalen - Vestlandet: Ottadalen-Jostedal-Loen iu Nordfjord. u.å. Sogn og Fjordane Prenteverk.u Busetnad og næringsstruktur i Sogn og Fjordane fylke: Foredrag på fylkestinget i Måløy 5. nov. 1963 ved områdeplansjefu Ragnar Høgelid. 1963. Øens Prenteverk, Førde.u Vang, Anders Evensen. Gamla reglo å rispo ifrå valdris. Norsk Folkeminnelags skrifter 111. 1974. Universitetsforlaget.u Jenssen, Atle Lien. Min elskede pike og venn… Viser i tradisjon etter Guttorm Flisen fra Elverum. 1987.u Norsk Folkeminnelag/H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard).u Semb, Klara. Norske folkedansar: turdansar. 1991. Noregs boklag/Det norsle samlaget i samarbeid medu Noregs ungdomslag.u Øyehaug, Erling. Rimfakse. 1990. Sogn og Fjordane Forlag i samarbeid med Høyanger kommune.Musikkinnspelingar mottekne av Fylkesarkivetfrå 15. februar 2001 til 15. mai 2001Maiu CD. Ingunn Linge Valdal/ Knut Ivar Bøe. Ferdafolk. 1997.u Grappa Musikkforlag. Norddal/ Ørskog.u CD. Noregs Ungdomslag. Norske turdansar (I-IV).u 1994-2001. Grappa Musikkforlag. Oslo.u CD. Førde Internasjonale Folkemusikkfestival.u Høgdepunkt. 1999. Grappa Musikkforlag. Førde.u CD. Karen Tweed and Timo Alakotila. May Monday. 2001.u Fyasco Records. England.u CD. FreeBrick (Frode Berge). FreeBrick. 2001. Sogndal.u CD. Dag Skram m.fl. Doggdropenatt. 2001. Sogndalu Lydstudio. Sogndal.u CD. Edvard Borlaug. Am I losing you. 2001. Leikanger.

Årgang 10, nr 2 - 2001 Kjelda 21..Korssund(Overgang frå side 6)BygninganePå eit målarstykke av Korssundfrå kring 1850 dominerer einstor bygning med valmtakstaden.Fleire av bygningane iKorssund brann ned hausten1893. Våningshuset, som harstått der til våre dagar, vartbygt rett etter brannen. Sjøbuavart kjøpt i Bergen i 1894. Hovart frakta til Korssund og settopp att der. Den sørlege delener sidan bygd om til forretning.Kjell Skår bygde ny butikk i1978.1900-taletJohan Reinhard Skår fråHyllestad dreiv landhandel i Korssund i1900. Han overtok staden i 1892. JohanSkår dreiv butikk og i tillegg postkontor,sildesalteri, fiskemottak og fiskeeksport.Sønene Olaf og Reinhardt fekk i 1928skøyta på Korssund. Fram til 1933dreiv dei i lag, men delte så stadenmellom seg. Reinhardt dreiv vidarepå handelsstaden med butikken ogpostekspedisjonen, medan Olaf slo segtil der kaia og sjøbuene var og dreivsagbruk, tønnefabrikk og sildesalteri.Reinhardt Skår dreiv til 1962 då sonenKjell overtok drifta. Kjell Skår, og kona,dreiv butikken vidare, samstundes varhan landpostbod og etter kvart vart hanpoststyrar. Postkontoret vart seinare gjortom til post i butikk og sidan postdepot.Dei såg tidleg at småbåtrafikken langskysten kunne vera ei kundegruppe åKorssund før siste verdskrigen, ca. 1935. Fleire småbåtar ligg ved bryggja.(Fotograf: Ukjend. Fylkesarkivet SFFf-95036.0015).satse på. Skår bygde difor om lag 100m flytebryggje i Korssund. Dei bygdeeit anlegg med både dusj, toalett ogvaskerom til båtfolket. Så her er detmogleg å få fleire tenester på ein gong.Og bra skal det visst nok vera. I1999 fekk fylkeskommunen sitt prosjektNæringsmessig utvikling av båtturismeni Sogn og Fjordane “Årets Båtpris”.Korssund var ein av stadene som varmed i dette prosjektet.Ved årtusenskiftet er det ein nygenerasjon som har overteke drifta, menKjell Skår er framleis eigar av staden.Det bur i år 2001 om lag 12 familiar iKorssund.Gamle handels- og gjestgjevarstader på VestlandetKystmuseet i Sogn og Fjordane gav i 1980, i samarbeid med Historisk Museum iBergen, ut eit hefte dei kalla ‘Gamle handels- og gjestgiversteder på Vestlandet’.Del tre tek føre seg 25 stader i Sogn og Fjordane som har vore handelsstaderfrå gamalt av. Artiklane er skrivne av Jan Henrik Munksgaard som då varkonservator ved Historisk Museum. Desse artiklane har Fylkesarkivet nytta somutgangspunkt for fleire av artiklane i ‘Kulturhistorisk atlas og leksikon’ somomhandlar gamle handels- og gjestgjevarstader.Frå vyrdnad til skam(framhald frå side 8)Dette skiftet i ordbruk spegla at ikkjeminst det regjerande Arbeidarpartietønskte at gamle og nedlatande haldningartil dei som trengde støtte frå detoffentlege skulle vekk. Det å motta rettkomenstøtte frå det offentlege var ikkjeei skam og dei som mottok slik støtteskulle trakterast som likeverdige. Dentrengande skulle ikkje måtta krypa ogstå med lua i handa avdi dei mottokhjelp.Sjølvsagt har fattiglover frå 1800-taletog dagens lov om sosiale tenesterutgangspunkt i vidt ulike materielleføresetnader og samfunn, men brukenav einskild-ord speglar gjerne utviklingi haldningar og ideologi. Samstundesmå historikaren også syta for at biletetav tidlegare tiders haldningar vertnyanserte og utdjupa. Her kan detpassa med eit lokalt døme som viser atsamstundes som styremakta stillte kravtil framferda til den fattige sjølv såskulle også den fattige visast vyrdnad,.I “Plan for Fattigvæsenet i LysterHerred” (gamle Luster kommune) frå1904 heitte det:“De understøttede Fattige har at viseHøflighed og sømmelig Opførsel modFattigstyrets Funktionærer.” Men i detetterfølgjande avsnittet gjekk det ogsåfram: “Medlemmerne av Fattigstyreog Tilsyn har at omgaaes de Fattigemed Hensynsfuldhed og Venlighed ogsøge at vinde deres Tillid ved at viseForstaaelse af og Deltagelse for deretrange Stilling.”Litteratur :Englund, Peter: Fortidens landskap:om mordet på Karl XII og andreessays (Universitetsforlaget 1992).Om endringar frå fattigstyret til forsorgsstyret,Endringslov 18. juni1948, nr. 1, sjå Masdalen, Kjell-Olavog Mykland, Liv: Administrasjonshistorieog arkivkunnskap. Kommunene.(Universitetsforlaget 1986).

22 KjeldaFjelli sin minnestein.....(framhald frå side 11)Bergset, der han tidlegare på dagenhadde gått forbi opp att frå sjøen. PåHjellhaugen var i si tid trangt ommat og pengar, men dollar frå eldstesonen i Amerika berga julehelga. Ellessa Lidvin Osland at dette med utvandringaog kontakten med det norskeArnerika er eit av dei viktige kulturellesatsingsområda for fylkeskommunenSogn og Fjordane. Lokalavisa ‘’Fjordingen’’sitt foto av Lidvin Osland attmedutvandrarsteinen vart og ein gjengangarbåde i reklamekampanje for avisaog seinare i ‘’Jul i Nordfjord’’ derordføraren i Stryn, Nils Petter Støyva,trekte fram utvandrarjubileet som nokoav det største i sin kommune i år 2000.Han var og sjølv til stades og helsa fråkommunen under stemna.Litt om økonomien i prosjektetSom før nemnt tok Bygdas Vel Fjellikostnaden medsjølve graveringaav steinen, og detandre arbeidet vartgjort på dugnad avsteinnemnda. Tilsjølve Utvandrarjubileetvart detgjeve eit tilskot påkr 10.000,- fråkulturavdelinga iSogn og Fjordanefylkeskommune.Andre offentlegetilskot vart ikkjegjevne. Og med einsvært rimelegbillettpris for matog program, satFjelli Ungdomslagatt med eit aldriså lite overskot etterden vellukka stemna.i forsamlinga (dei skulle vere medpå Landskappleiken like etterpå). Vibestemte difor at utstillinga i ungdomshusetskulle stå heile sommaren, slikat amerikanarar og andre utflytte fråbygda som kom heim seinare påsommaren fekk høve til å sjå den. Oghovudføremålet med utvandrarjubileetvar i fyrste omgang å gjere oss som burher i bygda og kommunen i dag meirmedvitne om soga og slekta. I så måtevart jubileet svært vellukka.Det er no tale om ein fellestur for stryningartil Amerika i 2002 for å leite oppnokre av dei stadene der utvandraraneslo seg ned. Vi merkar tydeleg at interessafor slekta i Amerika har vakna.Og minnesteinen som står synleg rettattmed det mykje nytta forsamlingshusetvil gjere sitt til å halde denne interessalevande.Frå Fjordingen, 26/6-2000Årgang 10, nr 2 - 2001Stor USA-aktivitetI år og neste år er det storaktivitet med reiser til og fråUSA.4 I juni var ei gruppe på15 personar frå Minnesota påvitjing i Indre Sogn. Dei flestemed røter til Lærdal, Aurland ogLeikanger.4 I juni reiste heile 106personar frå Sogn på tur tilMidtvesten. Dei fleste medutgangspunkt i Vik i Sogn.4 I slutten av juli dregfylkeskulturutvalet på studieturtil Midtvesten.4 I august kjem Brekke Toursmed ei gruppe på kring 55‘aurlendingar’ på vitjing til Sogn.4 Neste år skal ei størregruppe frå Stryn vitja USA.4 Det er og planar om eintur frå Årdal/Lærdal til det ‘VilleVesten’ neste år.SluttordLidvin Oslandsakna fleire amerikanararpå dennestemna. Dette varvi i komiteen sjølvefullt klar over påførehand. Sjølv omstemna var littpublisert i Amerika,var det berre eit paramerikanske jenter

Årgang 10, nr 2 - 2001 Kjelda 23Nytt band av ‘Norwegian Immigrants’Gjennom eit langt og aktivt liv samla professor Gerhard B.Naeseth (1913 - 1994) informasjon om dei fyrste norskeinnvandrarane til Amerika. Han gjekk gjennom alle passasjerlisteri arkiva i Washington og Ottawa, og studerte amerikanskefolketeljingar frå 1850 til 1900. Ikkje minst gjorde han eitstort arbeid med å registrera gravene på ‘norske’ kyrkjegardari USA. I 1974 grunnla Naeseth ‘Vesterheim GenealogicalCenter and Naeseth Library’ i Madison, Wisconsin.Eit resultat av Naeseth sitt omfattande arbeid er fem-bandsverket ‘Norwegian Immigrants to the United States. A BiographicalDirectory, 1825 - 1850’. Dette verket siktar mot ågje ein stutt omtale av alle nordmenn som innvandra til USAi åra 1825 - 1850. Fyrste bandet kom i 1993 og omfatta åra1825 -1843. Dette var det einaste Naeseth fekk ferdig førVesterheim Genealogical Center and Naeseth Library415 W. Main Street, Madison, WI 53703. (608) 255-2224; 24 HOUR FAX: (608) 255-6842Ship to: (Please type or print plainly)han døydde i 1994. Men grov-arbeidet med dei fire nestebanda hadde han gjort. Oppgåva med å fullføra verket fekkBlaine Hedberg, som overtok som direktør på Vesterheimetter Naeseth.Andre bandet vart utgjeve i 1997, med Hedberg somredaktør. Dette bandet omfatta åra 1844-1846. For nokreveker sidan kom så band 3, som dekkjer åra 1847-1848.Band 4 skal ta for seg 1849 og band 5 avsluttar verket medåret 1850.Tanken er å få ut fjerde bandet i 2003 og det femte i2005. For å greia dette går Hedberg inn i ei ny stillingpå Vesterheim, ‘Gerhard B. Naeseth Chair for Publication’.Hovudoppgåva hans her blir å fullføra dei to siste banda.NAME:.............................................................................................................................................ADDRESS:......................................................................................................................................CITY/STATE/ZIP:...........................................................................................................................Please note that shipping and handling in the United States are included in these prices:Quantity Description Price TotalNorwegian Immigrants to the United States,............. by Gerhard B. Naeseth, Volume 2,1844-1846 $61.00* .............Norwegian Immigrants to the United States,............. by Gerhard B. Naeseth, Volume 3,1847-1848 $61.00 .............Surface mail outside of the United States, add $4/per immigrant volume .............Airmail outside of the United States, add $12/per immigrant volume .............Total Amount Enclosed (In US dollars) ............._______________________________________________________________________________*Reduced pricec Check or c Money order enclosedCharge to my c MasterCard c Visa c Discover c American ExpressCard numberccccccccccccccccExpiration Date......................................................................................Signature................................................................................................Prices include shipping costs. Foreign orders, please add an additional$4/book for surface mailing or an additional $12/book for airmail shipping

24 KjeldaCRetur:Årgang 10, nr 2 - 2001FYLKESARKIVETFylkeshusetPostboks 276861 LeikangerISSN 0803-9682Olaf Huseby. Forlag og prenteverk i Kristiania:- Hefte med salmar og tekstar til 17. mai 1899Den 17. mai 1899 vart detfor fyrste gong halde “heilnorske”gudstenester. Det skjeddei prestegjelda Vinje, Lårdal ogSeljord. Både preika, liturgienog salmane var på nynorsk.I Kristiania skjedde og nokofor fyrste gong dette året. Detkom ut ei 4 siders trykksakmed tittelen Salmar og Tekstartil kyrkjebruk den 17. Mai.Mannen bak var sogningenOlaf Huseby (1856-1942) medeige forlag og prenteverk ihovudstaden.Av Hermund KleppaEg veit ikkje om den vesle Husebytrykksakavart brukt i dei tre telemarkskyrkjenepå grunnlovsdagen i1899, men heilt usannsynleg er detvel ikkje. I alle høve er Husebysi 17. mai-trykksak, eit interessantlite målreisingstiltak som eg tildessar ikkje har funne nemnt elleromtalt i dei - rett nok få - tryktekjeldene eg har hatt høve til å sjå i.Fylkesarkivet har eitt eksemplar avskriftet. Me fann det for ei tid sidani ein sekk med “ymse gamalt” frå einsparebank i Nordfjord. Skriftstykket erhelst ille medfare, og tydeleg prega av“tidens tann”, men likevel godt leseleg.I eit kort føreord på framsida seierHuseby - i klårtekst og meir gøymtmellom linene - noko om kvifor hanhar laga skriftet.Huseby er viss om at “mange vil finnastor Hugnad i aa høyra Norsken iKyrkja, serleg denne Dagen” (uthevaher). Det er difor han har prenta salmaneog tekstane “paa Landsmaalet.”Men Huseby må ha hatt eit anna målfor auga og, enn berre å medverkatil å fremja nynorskbruk i kyrkja. Hankoplar kampen for nynorsk medkampen for nasjonalt sjølvstende, dvs.det brennaktuelle og kjensleladdeunionsspørsmålet. Dette tykkjer egkjem tydeleg fram ivalet av sistesalmen i heftet, Landstadsalmen“Fred og Frihed Norge eier”.Denne salmen stod ikkje i den statskyrkjeleggodkjende Landstad-salmeboka(Ho er komen med no, i NorskSalmebok), men Huseby tek ho medfordi ho “tykjest høveleg denne Dagen”.Ja, så på sin plass, meiner Huseby det erå stemma i med “Fred og Frihed Norgeeier” på grunlovsdagen i 1899, at ho ilandsmålsheftet hans får lov å passerasjølv om ho er skriven på bokmål!Fred og Frihed Norge eierEr paa Herrens Ord ei arm.Længsel efter Lysets SeierBlusse i hver Nordmands Barm!I hvert trofast Hjerte nedOrdet sænke Trøst og Fred!Norge over vore GraveBlomstre som en Herrens Have!Elles opplyser Huseby i føreordet at denfyrste salmen i heftet ikkje har ståttpå prent tidlegare, Blix si nyskrivne17. mai-salme “I Norigs Vetter rann einVaar”, (også i Norsk Salmebok, 19..)og at liturgitekstane er utvalde avKyrkjedepartementet, omsette avBlix, og omtala i eige departementsrundskrivav 15. april 1899.Den siste teksten i heftet, Luk 1.50-53, lyder slik:“Hans Miskunner fraa Ætt til Ætt yverdeim som ottast honom. Han hev gjortveldugt Verk med sin Arm, Han hevspreidt deim sunder, som er stormodigei Hjartans Tanke. Han hev støytt deivelduge ned av Kongssæte, og lyft deilaage upp. Dei hungrige hev han fylltmed gode Gaavor og sendt dei riketomhendte burt.”Olaf Huseby utvandra til Amerika i1903. Då hadde han bak seg ein stadmellom 2 og 300 titlar, utgjevingarhan var åleine om, eller ga ut i kompaniskapmed andre. Ein av “titlane”er salmebokutgåva hans i 1893. Salmebokainneheld dei offentleg godkjendeLandstad-salmane og Blix sine salmarpå nynorsk. I tillegg skøytte Husebypå med noko ingen hadde prøvd før;illustrasjonar og historiske opplysningarom salmediktarar og kyrkjer. Dennesalmeboka, i samtida også kjend somHusebysalmeboka, selde kring 200 000eksemplar.I eit brev frå Huseby mot slutten avlivet, datert 29.12.1938, til leikangerprestenSverre Daae, seier Huseby at deter noko av det kjæraste og beste å sjåattende på, at han fekk hjelpa til med åfå det norske folk til å syngja salmar pånorsk mål.Etterlysing:Har nokon Olaf Huseby sisalmebok?Me er interessert i å få låna ei.