Gardssoge for Sanda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Sanda 

gardsnummer 75 bruk 4 i Gaular kommune 

Gardsnummer 225 løpenummer 143 i Indre Holmedal kommune. 

Joar Sande 2011 

1

Innhaldsliste 

Sanda bruk 4 Side 3 

Bygningar Side 3 

Personar Side 7 

Historier Side 11 

Garden Side 15 

Garden gjennom 100 år Side 21 

Sandabakkane Side 28 

Saga Side 31 

Hefte på bruk 4 Side 34 

Stordalen Side 36 

Tunvall Side 37 

Festesetlar side 39 

Sandagjære Side 41 


Sandaneset Side 45 


Tjønnene Side 47 

Festesetel side 49 

Skøyte på bruk 4 Side 50 

Eigarar og brukarar av garden Side 59 

Kart over utmarka Side 66 

Stadnamn Side 67 

Matrikkel Side 75 

Dyrenamn Side 77 

Grenseoppgang 1769 Side 78 

Kjelder Side 79 

2

SANDA BRUK 4 

Ytre og Indre Sande hadde felles tun fram til starten på 1860-talet. Lisjeelva skilde dei to 

tuna. 15. juli 1861 gjekk det ei stor skrede som ”ødela samtlige huse” på bruk 1 på Indre 

Sande, unnateke eldhuset. Ytre Sande hadde ei tid gått med planar om å flytte tunet sitt lenger 

vest, og skreda fekk fart på planane. Mikal (fødd 1861) var den siste som var fødd i det gamle 

tunet, og Mathæus (fødd 1864) den fyrste som vart fødd i det nye. I det nye tunet er sola borte 

i omlag 14 dagar og kjem tilbake 1. nyttårsdag, medan Gamletunet var den staden det var 

mest sol. 

Bygningar 

Den gamle floren, som var bygd rundt 1863, hadde innlagt vatn frå Bekken. Til huset kunne 

jentene bere vatn, så der var det ikkje nødvendig med innlagt vatn. Hadde karane ansvaret for 

vassberinga til floren, tru? Ved den gamle låven var det eit vasshjul. Bekken som kjem ned 

ved Storsteinsfletene, Furuskorelva, vart leidd ned Mjeltehogen for å drive vasshjulet. 

Knud Knudsen 1872. 

Merk at kyrkja ikkje har spir, det var først bygd i 1889. Før 1889 hadde kyrkja berre ein låg 

tårnhjelm. Gamle-Jakob , som kom frå Foss, dreiv som tømrar, og han og broren var med på 

å bygge kyrkja som sto ferdig i 1864. Jakob og sonen Mads var òg med på å bygge spiret, 

som då hadde små arker som vart fjerna i 1943. 

Fremst ligg Sivertsens hotell, der Bernt Sivertsen starta med landhandel og overnatting i 

1838. Vegen Vadheim- Førde vart teken opp som hovudveg i 1837, så då vart det større 

behov for overnatting og gode mulegheiter til å drive handel. Bak kyrkja ser vi nokre av husa 

på bruk 4. Låven ligg nord-sør, og har eit vasshjul som mellom anna vart brukt til tresking av 

3

kornet. Sandegardane var sjølvforsynte med korn, det vanlegaste kornslaget var havre. 

Den nye kombinerte floren og låven vart bygd i 1902. Folk hadde problem med å forstå kva 

Mads skulle fylle den store bygningen med. Gamle Jakob (fødd 1825) meinte at det var ei 

uhøyrt betaling til bygningsarbeidarane. Dei hadde ei krone dagen og arbeidde berre 10 timars 

dag! Skifertaket kom med båt til Bygstad og vart køyrt heim med hest. Floren hadde fôrgang i 

midten, det var uvanleg på den tida. Køyrebana inn på låven vart heva i 1905, slik at det vart 

lettare å lesse av høyet. Golvet i stallen var støypt, men det datt ned då ein støttebjelke svikta, 

og etter det var det tregolv. Olav (fødd 1890) laga nye vindauge mot aust på 30-talet ein gong. 

Øllhuset (eldhuset) sto før i lag med ei eldstove, noko som var vanleg på gardane før. Jakob 

(fødd 1825) og Lovisa (fødd 1831) hadde eldstova som kårbustad, Jakob døydde i 1915 og 

Lovisa i 1919. Jakob var sprek til det siste, men fekk seg ein knekk då han datt ut av vogna 

inne med brua, og døydde kort tid etter. Kårstova vart seld på auksjon i 1920, truleg til 

Yndestad i Bygstad der ho skal ha brunne opp. Brørne Mads (fødd 1856) og Mikal (fødd 

1861) brukte å bryggje øl til jul i lag i Øllhuset. Der var det ei stor grue og ei turkehelle. 

Øllhuset vart restaurert etter at Odd tok over garden i 1960. 

Stabburet vart flytta frå Gamletunet rundt 1863, og er frå 1700-talet. Huset vart restaurert i 

2003-4. Det er restar etter tjørekrossar på den gamle stabbursdøra. Ivar Aasen reiste forbi 

Sande i oktober 1842, og merka seg at det var måla krossar på dei fleste dører. Folk her hadde 

stor respekt for dei underjordiske! På 30-talet var det planar om å flytte stabburet til der den 

gamle eldstova hadde stått. Jakob Mikkelsen (fødd 1899) fekk i oppdrag å mure opp att 

grunnmuren. Ein dag sto Alf (fødd 1922) og såg på arbeidet, og bemerka. - Dinna steinen ser 

heilt ny ut. Jakob måtte flire då han høyrde det, ny gråstein hadde han aldri høyrt om. 

Stabburet vart aldri flytta, og grunnmuren har stått slik sidan 

Den gamle sperrestova, bygd i 1863, vart leigd ut til kommunen, og kommunestyremøta var 

her. Indre Holmedal sparebank (skipa i 1894) leigde også, frå 1897 til 1909. Leiga var i 

starten 20 kr året, men dette vart auka til 30 kr året i 1904. Banken fekk seinare lokale i det 

nye kommunehuset som sto ferdig i 1909. Sperrestova vart bygd på med ein etasje rundt 

1908. I 1980 var den pussa opp og plata innvendig, men huset vart tilbakeført til gammal 

stand i 2002. Ved oppussingsarbeid i 1995 vart det funne to gamle protokollar bak 

kledningen. Det var protokollar frå arbeidet i fattigkommisjonen, frå 1840 og framover. Mads 

hadde mange kommunale verv, så dei har vore lagra på øvsteloftet og så dotte ned bak 

kledningen. Protokollane vart leverte til Fylkesarkivet, og er no restaurerte. 

Bygningen (storehuset) vart bygd rundt 1875, og var heilt likt huset i Randa. Byggmeister for 

begge husa var gamle Jakob. Mads bygde på Bygningen rundt 1910 for å leige den ut som 

kombinert legebustad og kontor. Men kommunen kjøpte Sivertsens hotell i 1915 og gjorde det 

om til legebustad, så då vart det slutt på utleiga. Vindauga i første etasje mot vest vart skifta 

på 50-talet, Selberg frå Bygstad laga dei. Det vart laga nytt kjøkken og eine stova vart 

oppussa i 1961. Dette arbeidet vart utført av Jens og Magnus Fureli. Nytt soverom og bad vart 

laga i 1975. I 1996 vart loftet kledd inn og isolert av Ivar Johan og Magne Aarberg. 

Kledningen på vestveggen vart skifta i 1997 av Egil Eikeland og Terje Buene. Skogen kom 

frå Tjønnene og borda vart skorne på eit mobilt sagbruk. Vindauga i 2. etasje vart restaurerte 

av Kåre Jon Humlestøl frå Svortevik. 

4

Fotograf Talle frå Bergen rundt 1910. Både sperrestova og Bygningen er påbygd. 

Ved sida av floren stod eit moldhus og vedhus der det no er garasje. Moldhuset vart brukt til å 

lagre mold som skulle brukast til å suge opp gylla i gjødselkjellaren. Molda vart henta i 

Moldtaket som ligg mellom Gamlevegen og nyevegen ute ved Sandagjæret. På 70- talet var 

det ein tvist om kven som eigde dette moldtaket. Bruk 4 hadde rett til å ta mold i myra her, 

denne retten er nemnd spesielt i samband med utskiftinga og skulle gjelde i 99 år. Men det er 

bruk 1 som eig grunnen her, så dei vann saka. Odd på bruk 4 meinte at han i alle fall eigde 

skogen, for den sto no i molda, men det fekk han ikkje medhald i. 

Odd og Leif framføre moldhuset. 

Foto av Odd Brathole 1938. 

Kårhuset til Hilda og Olav har eige bruksnummer, bruk 26 Sandvin, og vart bygd i 1958-59. 

Planen var å bygge berre ein etasje, men Odd meinte at det like godt kunne vere to, for det 

vart ikkje særleg dyrare, så då vart det to etasjar. Herling og Øyvind Skagen grov ut grunnen, 

og Jens Fureli bygde huset og laga alle dører og vindauge. Han var kanskje ikkje alltid like 

fastande, for arbeidet vart ikkje alltid like nøyaktig utført. Ole Skudal hadde 

røyrleggjararbeidet, men kloakkrøyra vart lagde feil veg, så toalettet kunne ikkje brukast heilt 

5

som tenkt. Papir burde helst ikkje spylast ned, og røyra gjekk tette heile tida. Kårhuset vart 

pussa opp i 1995-97, og så påbygd i 2001-2002. 

Kårhuset er oppussa og påbygd hausten 2004, og Bjørn Arild har kyrne på beite. 

I 1975 vart det bygd gropsilo der det før hadde stått to små tresiloar. Det sto ein større tresilo 

lenger opp på andre side av bana som òg var i bruk. På same tid vart det bygd mjølkerom og 

garasje der det gamle moldhuset hadde stått. Det hadde då komme krav om at alle skulle ha 

mjølketank, og det vart slutt med å levere mjølka i spann. Mjølkerampen sto der det no er 

busstopp. Gropsiloen vart riven i 1997, og i 1999 vart det bygd garasje på same staden. På 

mjølkerampen var det populært å sitte og skrive bilnummer. Men på 70-talet var det ikkje så 

mykje trafikk, ein kjende mange av bilane og visste godt kven dei fleste var. 

Klart for bygging av ny garasje i 1999. 

Odd Harald peiker ut kursen, Erlend til venstre. 

6

Personar 

Mads bad onkel til Gudny Skudal, Torstein Skagen, om å kjøpe filttøflar til kona si, Kathrine 

(fødd 1858), fordi ho fraus så fælt på føtene. Dette var før jul, og Torstein skulte i Solund og 

måtte innom Bergen på veg heim til Sande. Gudny vart beden om å gå ut med tøflene då han 

kom heim att. Ho syntest dei to gamle hadde det så bra i lag, dei skjemta og lo og treivst i 

kvarandre sitt selskap. Mads var formann i bankdireksjonen (administrerande direktør) i Indre 

Holmedal, seinare Gaular sparebank i 37 år (1900 – 1936), og var kjend for å vere ein 

alvorleg herremann i den samanhengen. Det var ei ny oppleving for Gudny (fødd 1916) å sjå 

denne lystige sida av den ”strenge Mads”. Det går historier om at det ikkje alltid var like 

mykje pengar i kassen til banken, så uttak var ikkje alltid like lett. Uttak skulle uansett 

varslast god tid i førevegen. 

Det seiest at Mads såg siste bjørnen i Moldfallet på 1870-talet. Vegen mellom Sande og 

Førde gjekk forbi her og over Tunvall då. På garden er det ei gammal munnlada hagle der det 

skal vere bitemerke frå ein bjørn på løpet. Det er merke på løpet som godt kan vere 

bitemerke, men det er mest truleg ei røvarhistorie. 

Bilde av familien teke av fotograf Talle frå Bergen rundt 1910. Framme ser vi 

Oddrun, Kathrine og Mads. Bak frå venstre står Olav, Ragnvald, Jakob og Leif. 

Mads var aktiv til det siste, og døydde i 1939. Då hadde han gått av som formann i 

bankdireksjonen to år før. Kona, Kathrine, døydde fem år før, i 1934. Ho kom frå Dysjeland, 

og var dotter til den rike Ola Rognaldsson Døskeland (ORD). Det var sagt at ho hadde fått 

26 000 kroner til gards, og det var mykje pengar på den tida. 

7

Jakob var lærar, det meste av tida i Senneset krins. Han var glad i å gå på jakt, så det hende at 

skulen kom litt vel seint i gang om haustane. Jakta vart prioritert. Når det var spørsmål, så var 

svaret som oftast; - Ja, eg skal begynne neste veke. Jakob var svært godt likt som lærar, han 

dreiv tilpassa undervisning og tok seg godt av alle. Elles tok han livet lett, og brukte pengane 

på seg sjølv. Kona Lovise døydde av tuberkulose i 1922, og då sat han att med to små barn, 

Mads Ragnvald på to år og Alf som berre var ein månad gammal. Det var besteforeldra, 

Mads og Kathrine, som måtte ta seg av ungane. Ragnvald døydde av blindtarmsbetennelse 13 

år gammal hausten 1933, det tok for lang tid før han vart sendt til sjukehuset i Florø. Alf 

gjekk på Mo, og jobba på planteskule i Sogn og Hardanger, og sidan som skreddar på 

Sandane og i Bergen. Han flytte heim til Sande att i 1988, og døydde i 2007 etter å ha vore på 

Bygdeheimen i sju år. 

Lovise Johannessen (1899 – 1922). 

Jakob vart seinare forlova med Unna Løvfall (fødd 1893), dei var forlova i nesten 30 år. 

Hulda på nabogarden fortalde om ein gong Unna sat på trappa og gret over at Jakob ikkje 

ville gifte seg. Jakob var ordførar under krigen (1942 – 44), og han vart og spurd om å bli 

skuledirektør, men han følte seg ikkje kompetent til å ha ei så krevjande stilling. Ordførarløna 

fekk han behalde då oppgjeret etter krigen kom, ein av dei få av NS-ordførarane som 

fekk det. Ordføraren, kaptein Råheim, sa at Jakob hadde gjort jobben, og då skulle han få ha 

pengane. Jakob fekk si straff, og sat på Espeland utanfor Bergen etter krigen. Unna tok seg 

arbeid på ein kafé i nærleiken for å vere nær han, så dei må trass alt hatt det bra i lag. 

Bygdefolket gløymde fort at Jakob hadde vore på ”feil side” under krigen, og han jobba i 

ulike vikariat som lærar fram til han vart pensjonist. 

Unna dreiv Elvarheim i kafé inne ved brua i mange år, men etter at ho kom i lag med Jakob 

slutta ho med kaféen og tok heller på seg oppdrag som kokke i bryllaup og liknande. Ho 

hadde tidlegare jobba på hotellet på Finse og på Hordaheimen i Bergen. I lokalmiljøet var ho 

8

aktiv mellom anna i helselaget, og ho var kjend for å vere glad i blomster og hagearbeid. 

Unna døydde i januar 1961 av hjartesvikt. 

Unna, bak til venstre, ved inngangsdøra til Elvarheim kafé. 

Framme sit Mads Ragnvald med lue (ca 1932). 

Jakob hadde besøk av Jakob i Dale (diktaren Jakob Sande) om somrane. Dei hadde ei felles 

interesse, og det var å drikke fint brennevin. 

Leif gjekk heile livet som dreng på garden. Inn i mellom tok han på seg arbeid for 

kommunen. Han var glad i å spele kort, og var saman med Jakob fast inventar på 

brigdekveldane i Pertunet. Leif var flink til å synge, og Ragnhild mintest at han hadde sunge 

for dei då dei var små. 

Olav arbeidde som kommunerevisor, og tok i lita grad del i drifta av garden. Der var det Hilda 

som måtte trå til, Olav gjekk til kontoret sitt om morgonen og kom att om kvelden. Hilda 

kjefta ein gong på Olav Døskeland som var ordførar då fordi Olav hadde så dårleg løn. Løna 

var 400 kr året, og forklaringa til Døskelanden var at Olav aldri hadde spurt om meir. Olav 

var formann i Forsyningsnemnda både under 1. og 2. verdskrig. Protokollane frå dette 

arbeidet låg på loftet, men dei vart brende opp ein gong det vart gjort oppryddingsarbeid. 

Etter at han hadde gått på Mo kom Olav inn på Landbrukshøgskulen på Ås, men han reiste 

ikkje fordi dressen hans ikkje vart ferdig. Det var den offisielle forklaringa hans, men den 

verkelege grunnen veit ingen heilt sikkert. Det er godt muleg at han var heimekjær. Men den 

verkelege grunnen kan like gjerne vere at han ikkje fekk lov å reise fordi faren trengde han 

som arbeidshjelp på garden. 

9

Odd skulle eigentleg døypast Mads, men det var bestefaren lite interessert i. Då ville det bli 

Gamle-Mads og Lisje-Mads, då var det betre å finne eit anna namn, meinte han. Slik vart det, 

og han vart vel kalla opp etter Oddrun som døydde i 1919. Det er mange i slekta som har 

liknande namn: Oddrun, Oddfrid Øksland, Oddvar på Gjerdet og Odd Brathole. Kven som er 

kalla opp etter kven er ikkje godt å seie. 

10

Historier 

I tidlegare tider var det ei hengebru mellom fossane. Ein fant hadde vore på ferde i bygda, og 

vart fanga på brua av folk frå Løfall på sørsida og Sandakarane på nordsida. Fanten hoppa i 

desperasjon på elva og drukna. Det seiest at han er gravlagd under ei stor helle ved sida av 

den gamle vegen på sørsida av elva. 

Bestemor til Gudny Skudal, Malene, fortalde at det vart skote ein bjørn i Geilane ved 

Grøngjerdet. Bjørnen sprengde seg då han tok ein sau. Malene var dottera til Nele i Randa, 

som kom frå bruk 4. 

Det vart fortalt at ei av kyrne til ein husmann gjekk seg utfor fjellet ved Tunvall og slo seg i 

hel. Det var eit stort tap, men ein hadde vel slurva med vedlikehaldet av gjerda. Vågarden var 

eit slikt gjerde som skulle hindre dyra å gå seg utfor. Hamrane og bakkane er bratte, så dei 

måtte ein passe seg for. På slutten av 1700-talet omkom ein husmann på Neset då han ”gled 

udi fjellet over Sande og slog sig ihjel.” 

Storeviken var ein kar som reise mykje rundt, også forbi Sande. Det vart sagt at han gjekk 

rundt med bjørneskallar rundt halsen. Odd meinte at i Dalen ein plass var det oppmura eit 

slags altar med ein bjørneskalle på toppen. Kan det ha vore i nærleiken av Bjønnahiet? 

Mads og Kathrine hadde ei geit, slik at dei om somrane når kyrne var på stølen hadde til 

fløyte i kaffien. Ein dag hadde geita kome seg inn på kjøkkenet og sto på kjøkkenbordet. 

Mads treiv sopelima og skulle jage den ut. Det enda med at geita hoppa ut vindauget, og 

knuste glaset. –Dinna ukjura, sette Mads i. Glas var dyrt, så tapet var stort, men feilen var vel 

mest hans eigen. 

Leif (fødd 1897) hadde vore i bryllaup på Lunde, og tok vegen over Tunvall heim att. Det 

enda ikkje betre enn at han fall i søvn i ein eine på vegen. Petter Tunvall kom forbi 

sundagsmorgonen på veg til kyrkja, og fekk sjå den sovande karen. – Går det bra, lurte han 

på? Svaret er ikkje kjent, men Leif skulle heilt sikkert ikkje til kyrkje den dagen. 

Leif og Jakob (fødd 1888) delte rom i 2. etasje i sperrestova. På sine gamle dagar, og etter at 

det hadde kome nye eigarar på garden, fekk dei bore mat opp på loftet. Ein dag Nelly (fødd 

1930) og Olav (4- 5 år) skulle bort med middagsmat skrudde dei på lyset i gangen nede, noko 

som medførte at straumen gjekk pga. overbelastning. Dette var i vippa si tid, så Jakob kom ut 

på gangen på loftet og ordna det slik at straumen kom tilbake. Etter den tid hadde Olav ein 

fast kommentar når lyset gjekk, noko som var ganske vanleg på 60-talet. - Da e han Jakob! 

På sine gamle dagar vart Jakob dement. Han brukte å bestille seg øl frå Viken i Vadheim. Ein 

dag han lånte telefonen til Nelly og Odd, høyrde Nelly han seie. – Da e han Jakob. 

- Send meg 12 dusin! Det hadde nok gått litt i ball for han, vanlegvis bestilte han eit dusin. 

Jakob reiste ofte med bussen til Vadheim i helgane for å gå på hotellet. Ein gong medan han 

venta på bussen sto han i hagen og støtta seg til hagetornen. Bussen kom, men stoppa ikkje. 

Det viste seg at Jakob hadde sett seg fast i treet, og ikkje fått gitt stoppsignal. Det vart ikkje 

Vadheimstur den dagen. Jakob var siste åra på Bygdeheimen, der han døydde i oktober 1970. 

Då Nelly og Odd flytte heim fekk dei Mads Skagen til å lage møblar til seg. Dette var før jul, 

og Leif vart sendt inn for å hente møblane. Mads hadde vel brygga til jul, og då måtte Leif 

smake. Mads og Leif var like gamle og hadde gått på skulen i lag. Leif og hesten kom att med 

11

møblane, men utanfor Bygningen sprang hesten av ein eller anna grunn ut og møblane låg 

strødd. Leif var nok ikkje heilt ”med”, og hadde ikkje passa godt nok på. Då vart det ballade, 

og han fekk høyre det. 

Nelly brukte å synge for Sigfrid og Olav då dei var små. Ein song som ho brukte mykje startar 

slik: - Jeg vet en deilig have hvor rosene står i flor. Ein gong etter at ho var ferdig med 

sangen kom det frå Olav. – Henne i floren e da rosene står? Han hadde sikkert vore og sett 

etter. 

Dåpen til Olav 1. januar 1962. Odd, Sigfrid, Nelly og Olav. 

Ein kveld Nelly og Olav gjekk tur ut vegen, snakka dei om at dei kanskje ville sjå hjort. 

- Kanskje kommer det en hjortefar, seier Nelly. Olav vert heilt stille, og så kjem det: 

- Eg trur da e best vi snur! 

Konfirmasjonen til Olav i 1976. Olav med fadrane Kåre, Oddfrid og Alf. 

12

Odd kjøpte seg hund tidleg på 70-talet, det må ha vore i 1973. Annonsen sa at det var ein ekte 

buhund, og hunden kom i ein kasse frå Florø. Ekte buhund var det i alle fall ikkje, det var nok 

eit aldri så lite innslag av border collie òg. Odd hadde likevel store forhåpningar, dette skulle 

bli ein skikkeleg brukshund. Slik gjekk det ikkje. Hunden fekk namnet Rapp, det hadde 

tidlegare hundar på garden heitt, så det var ein god start. Men det viste seg at Rappen var 

skotredd. Då var i alle fall rype- og hjortejakt utelukka. Neste tanke var sauehund. Ein gong 

jaga Rappen ein sau rundt floren, og då dei kom fram att var Rappen føre og sauen etter. Joar 

meinte at hunden leia med ein runde, men slik var det nok ikkje. Han var redd sauer. Då var 

det snart på tide å gje opp. Men kanskje han kunne brukast til å hente ender som var skotne 

ute i Hopen? Ein gong Odd hadde skote ei and som låg og flaut i Steievatnet, vart Rappen 

kommandert til å hente den. Rappen gjekk fram til vatnet, duppa poten ned i og tok den så 

opp og rista på den. Så såg han vantru på Odd, og gjekk sin veg. Han likte ikkje kaldt vatn 

heller. Martin (Mikkelsen) Sande måtte hente hunden sin for å få tak i anda. 

Då var det på tide å gje opp. Etter det vart Rappen som eit familiemedlem, og han vart heilt 

bortskjemt. Han likte spesielt godt å køyre bil, og orda køyre bil, dei reagerte han på. Elles 

likte han å jakte på bilar, men fangsten var heller dårleg. Han sette spor etter seg i bygda. Det 

var utruleg mange kvelpar som likna på han, så farskapet var ganske tydeleg. Rappen døydde 

mett av dage i 1988. 

Odd, Rappen og Hege i 1973 eller 1974. 

Odd og Gustav i Pertunet var begge ivrige hestekarar. Odd meinte at Gustav ikkje hadde 

særleg greie på hest, der var det han sjølv som var best. Han hadde ein gong på 50-talet vunne 

eit løp på Bjerke med ein hest som heitte Star eit eller anna. Gustav var ofte vertskap for 

hesteutstillingar. Ein gong hadde han store forhåpningar om at hesten hans skulle få 

ekstrasløyfe, men det fekk han ikkje og Gustav vart naturleg nok skuffa. Hestedommarane, 

Johannes Vie og Jon Hegdal, vart inviterte inn på kaffi og kaker av Klara då utstillinga var 

ferdig. Klara var kjend for å lage gode kaker, og Jon Hegdal var kjend for å vere ein 

13

kakemons. – Dette var ei god kake, eg trur nesten eg må ha eit stykke til, seier han akkurat då 

Gustav noko slukøyra kjem inn døra. Då kjem det frå Gustav: - Det er rett Jon Hegdal, uttal 

deg om noko du har greie på! Han var lite fornøgd med dømminga den dagen. 

Odd Harald og Joar hadde diskutert fuglar, alt frå kjøtmeis til svaner og dompapar hadde dei 

vore innom. Olav kjem inne i vegen, på veg heim frå butikken, og Joar seier på skjemt. 

– Sjå, der kjem dompapen. - Min pappa er ingen dompap! kjem det kontant frå Odd Harald. 

Joar kjøpte seg ny bil, ein Mercedes, i 1999. Odd Harald og Olav var med på køyretur like 

etter at bilen var komen i tunet. Joar brukte vindusspylaren, og då braut Odd Harald ut. - Sjå 

pappa, sjå, det er sprut i han! Han og Olav hadde vore på prøvetur like før, og då hadde vel 

Olav sagt noko slikt som: - Det er ikkje noko sprut i denne bilen. Den svarte Mercedesen var 

ein 200D med berre 75 hestar. Ein rimeleg treg bil, med andre ord. 

Mads Jørgen og Joar har diskutert finansielle spørsmål. Mads Jørgen er liten då så det er no 

mest på moro. Men litt har han skjønt. Seinare på dagen seier han til far sin; – Eg har vore 

konkurs ein gong, for då hadde eg ingen pengar. 

Mads Jørgen og Odd Harald ved jonsokbålet sommaren 2005. Bålet tok fyr til slutt. 

14

Garden 

Ved vegen mot Tunvall, i Dalen, er det spor etter eit gammalt sandtak. Vegstellet har tinglyst 

rett frå 1831 til å ta sand på bruket, og det kan vere at dette sandtaket låg her. Men det var òg 

eit sandtak nedanfor Tåhamrane. Vegen Vadheim – Førde vart hovudveg i 1837, og det var 

truleg på desse tider vegen opp Moldfallet vart lagt om. Den gamle traséen følgde skogsvegen 

opp, og kom inn att på Tunvallsvegen på toppen av Moldfallet. Det er bratt, så det er fullt 

forståeleg at dei måtte gjere noko. Då engelske Olivia Stone drog frå Langeland til Sande i 

1881, uttalte ho at nokre av bakkane ned til Sande var så bratte, at hadde dei vore i England 

ville ingen ha våga seg ned i meir enn skrittgang. "Våre spreke, små, norske hestar, derimot, 

galopperte heile vegen, frå toppen til botnen", fortel ho (kjelde Fylkesarkivet). 

Det kan elles nemnast at fiskeretten ikkje var del av utskiftinga, slik at den følgjer dei gamle 

grensene. Det medfører at bruk 5 eigentleg har fiskerett på bruk 4, og omvendt. Fiskeretten 

blir likevel i dag praktisert slik at ein følgjer dagens eigedomsgrenser. 

Ei viktig tilleggsnæring på garden har vore bøkring. Mads dreiv med dette, han skar stav på 

saga og laga så tønnene heime på garden. Det vart sagt i Gaular at dersom prisane var gode, så 

gjekk folk frå alt anna arbeid for å lage tønner. Tønnene vart leverte til Bygstad for utskiping. 

Då sperrestova vart oppussa i 2001 - 02, så var øvsteloftet fullt av tønnebotnar, tønneband og 

bøkkarreiskapar. I tillegg sto det ein bandekrakk og ein dreiebenk her. Dette var altså 

verkstaden til Mads. Kathrine hadde kanskje veven sin her òg, den låg demontert i ein haug. 

På 1920-talet skipa Olav eit lutlag i lag med Jens Olsen Tyssekvam, der føremålet var å drive 

revegard. Revegarden vart bygd opp i Mjeltehaugen og inne i Gamletunet, i Mjeltehaugen er 

det restar etter han enno. På den tida var det eventyrlege prisar på reveskinn, eit godt skinn 

kunne ein få langt meir enn ei årsløn for! Leif hadde ansvar for å mate revane, og på tunet sto 

det ei stor kjøtkvern. Folk leverte skrottar, som så vart til revemat. Kvelpane fekk fløyte og 

egg, berre det beste var godt nok. Krakket i 1929 medførte at prisane på reveskinn sokk som 

ein stein, og revegarden vart avvikla på 40-talet etter at siste reven hadde rømt. Hermod hadde 

ansvaret for å passe på dei siste revane, og han var sterkt mistenkt for å berre ha slept dei ut. 

Frå venstre Jakob Mikkelsen, Olga Larsen og Jens Løvfall 

framføre revegarden i Mjeltehaugen i 1935. 

15

På slutten av 40-talet starta Hilda opp eige firma, Hilda Øksland Sande, som dreiv med 

husflid. Ho hadde folk som strikka til seg, og så fekk ho varene selde, mellom anna til USA. 

Økonomien var ikkje alltid like god, så folk som kom og skulle få betalinga si måtte av og til 

reise tomhendte heim att. Då hadde dei fått kaffi og kaker, og blitt mjukna opp på den måten. 

Målet til Hilda var å skaffe pengar slik at alle ungane skulle få god utdanning, og det fekk dei. 

Kåre vart jurist, Hermod sosialøkonom, Oddrun sivilingeniør og Ragnhild husstellslærar på 

Stabekk. Odd trengde ikkje høgare utdanning, for han skulle ta over garden! Han fekk si 

utdanning på Mo jordbruksskule. 

Olav, Odd, Hilda og Kåre på 40-talet ein gong. 

Ragnhild, Odd og Hermod framme, Oddrun og Kåre bak. 

Bildet er truleg teke sommaren 1955. 

Kyrne vart jaga opp Skora og over Kjiemyra på beite i Grøngjerdet. Det var viktig at kyrne 

fekk drikke i Furuskorelva på Kjiemyra på veg heim, elles ville dei tømme bekken når dei 

16

kom i floren. Råsa i Skora kjem ned like utanfor Hammaren, noko som var ganske 

trafikkfarleg. Vegvesenet laga difor på 70-talet ei ny rås ned til Gamlevegen. Denne vart 

likevel lite brukt, for då tok det lenger tid. Men i 1981 vart ei kyr påkøyrt då ho sprang ut i 

vegen, og etter det vart nyeråsa brukt. 

Kyrne er på veg inn i floren etter at dei har vore på stølen. 

Det var òg vanleg å berre sleppe dyra oppom grinda i Skora, og hente dei der om kvelden. Då 

var det viktig at dei hadde bjølle, slik at ein kunne høyre kvar dei var. Men som oftast venta 

dei ved grinda og ville heim. Dyr har nok ei slags innebygd klokke. Det var ungane si 

oppgåve å jage kyrne på beite og hente dei att om kvelden. 

Andre beite var i Gjæra, i Dalen og på Tjønnene. Då jaga ein kyrne langs vegen, noko som 

gjekk bra sidan det var mykje mindre trafikk før. Ein morgon tidleg på 70-talet medan dei 

heldt på med vegen, var Sigfrid (fødd 1960), Olav (fødd 1961) og Joar (fødd 1966) på veg til 

Tjønnene med kyrne. Den gamle vegen var smal, slik at det var vanskeleg å komme forbi med 

bil. Kåre (fødd 1926) var på veg til Førde på jobb, og i svingen ved Knusaren køyrde han i 

staden på pukken i nyevegen for å komme forbi. Alle var einige om at å køyre på ein uopna 

veg, det var ikkje lov! 

Spælsauene fekk mange lam og var flinke til å seg av dei. I tillegg til spælsau var ein vanleg 

sauerase sjeviot. I gamle dagar skulle sauene vere framfødde til 14. april. Då vart dei slepte 

opp Skora på beite. Seinare, fram mot sommaren, vart dei jaga opp på Stordalen. I Sandelia 

var det mykje eine og flått, så der dei kunne ikkje vere om sommaren. 

17

Ein spælsau med trillingar (seint på 70-talet). 

Bruk 4 slo i tillegg til si eiga mark hjå Martine Skagen og Lovise Hoff. Martine Skagen var 

fjern slekt og Lovise Hoff var dottera til Mikal, så slikt forplikta. Dette, pluss Tjønnene, 

medførte mykje køyring, så slåtten tok si tid. I 1975 vart det bygd gropsilo, slik at 

silokapasiteten vart auka. Før stod det to små tresiloar her. Massey Ferguson’en vart brukt til 

å pakke siloen ved at ein køyrde fram og tilbake. Tjønnene vart dyrka opp i 1981-83, og i 

1983 vart siloen så full at ein måtte passe på kvar ein køyrde. Det hadde ikkje vore noko 

problem før. Bakkane vart òg slegne, og hesja eller kverva til turrhøy. Siste gang bakkane vart 

slegne heilt opp til bøgarden var midt på 80-talet. Turrhøyet vart køyrt inn med hest. Til dette 

brukte ein ei høyvogn med hjul, men i dei bratte bakkane måtte ein stikke ein solid staur 

gjennom hjuleikene. Hesten visste best kvar den skulle gå, så viss ein urøynd kar prøvde på 

noko anna, såg den berre dumt på deg. Siste hesten heitte Maja, dei før det Fiffi og Blakken. 

Bakkane i Gjæra vart òg hesja, og høyet køyrt heim i ei anna høyvogn som hadde gummihjul. 

Det var stor stas å få sitte på lasset. 

Det har vore tre traktorar på garden. På 60-talet vart det kjøpt inn ein oransje Bautz, som vi 

kan sjå parkert på nedsida av floren på framsidebildet. I 1973 importerte Odd og Gustav kvar 

sin Massey Ferguson 135. Gerd, dotter til Jakob Mikkelsen, er busett i England, og det var ho 

som formidla salet. Kristian brukte denne traktoren då han slo med forhaustar fordi den hadde 

doble bremser. I 1981 vart det kjøpt ein Universal med firehjulstrekk. Denne traktoren, 

eigentleg ein Fiat produsert på lisens i Romania, var ein skikkeleg måndagstraktor. Den sto 

meir i ro enn den gjekk, og i slåtten var det alltid problem med den. I 2007 kjøpte Olav ein 

sekshjuling. 

Drifta på bruk 4 vart lagt ned sommaren 1990, og kyrne vart selde eller sende til slakt. 

Sauehaldet hadde då vorte avvikla nokre år før. Siste hesten, Maja, vart seld til Rudi Fureli 

sommaren 2001. Då var ho 15 år, og hadde vore pensjonist lenge. 

18

Maja og Hege tidleg på 90-talet. 

Kyrne sommaren 1990. Det var innslag av Jersey, 

NRF og Vestlandsfe pluss ein del andre rasar. 

I 2009 starta Olav opp att med dyr på garden. No er det skotsk høglandsfe (i tillegg til hjorten) 

som regjerer grunnen der det tidlegare gjekk geiter, sauer, kyr og hestar. 

19

Mars 2011. Høglandsfe i Insteteigen. 

Mars 2011. 

20

Garden gjennom 100 år 

Sivertsens hotell, Knud Knudsen 1882. Bruk 4 bak kyrkja. 

Knud Knudsen, mellom 1889 og 1894. 

21

Axel Lindahl, i følgje protokollen mellom 1880 og 1890. Kyrkja har fått spir, så då er bildet 

frå 1889-90. Vi ser Hopen, Tågjære og Tåhamrane til venstre. Vi skimtar løa til bruk 5, 

Bygningen, huset i Randa og Sivertsens hotell bak kyrkja. 

Fotograf Talle frå Bergen rundt 1910. Låven på bruk 5 ligg fremst, Bygningen er påbygd og 

vi kan skimte sperrestova og floren. 

22

Bildet er frå 1908. Vi ser den nye floren (bygd 1902) og at sperrestova er påbygd 

medan Bygningen ikkje er det. Fiske har alltid vore ein populær aktivitet. 

Odd Brathole 1938. Bruk 5 har fått ny 

kombinert løe og flor (i venstre bildekant). 

23

Høgspentlinja kom på slutten av 40-talet, og Lars bygde på huset i 1957, så bildet er teke ein 

gong mellom det. Vi ser murane til gamlefloren på bruk 5 i mellom stabburet og bustadhuset. 

Gaula går høg, så dette er nok på hausten. Husa er umåla, så måling brukte ein ikkje mykje 

pengar på då. Økonomien var heller ikkje så god på den tida. I hagen ser vi grantreet som Odd 

skar ned då han flytta heim. Oppe i bakkane går sauene på beite. 

Widerøe 1973. Alle husa, unnateke stabburet, er målte. 

Vi ser at arbeidet med kloakken til Lars nett er ferdig. I vegen er det tre gutar: Olav, Joar og 

Michael Aamodt. Ute med Lars står ein gut til i vegen, Arne kanskje? Hagetornane er i sine 

velmaktdagar, og var eit imponerande syn i all si prakt. Det var berre lensmannen som hadde 

liknande tre på Sande. 

24

Det er att berre ein hagtorn i hagen sommaren 1997. Den andre 

bles ned under nyttårsstormen i 1992. 

Austveggen på kårhuset har blitt etterisolert og er nymåla sommaren 1997. 

Gropsiloen vart riven seinare same sommaren, den sommaren det var så varmt. 

25

Bruk 8 Sandvin på 50-talet ein gong. 

Vi ser sperrestova, som vart påbygd rundt 1908, og stabburet som vart flytta frå Gamletunet i 

1863. I framgrunnen ser vi potetåkeren hans Jakob. Her hadde han potetåker fast i mange år. 

Hadde han vore agronom, så hadde han visst at ein ikkje skal setje poteter på same stykket år 

ut og år inn. Men det var no einaste stykket han hadde, og potetene var sikkert gode dei. 

15. juli 2011. Stabburet vart pussa opp i 2003-04, og stakittgjerdet vart sett 

opp sommaren 2004. Sperrestova var ferdig oppussa med ny inngangsdør og 

loftstrapp hausten 2010. 

26

Riksvegen forbi garden vart utvida midt på 60-talet, så då vart arealet på begge sider av vegen 

mindre. I tillegg vart vegen heva, så skråninga på nedsida vart høgare og brattare. 

Stakittgjerdet måtte flyttast, og vegvesenet skulle leggje store heller over stikkrenna på 

nedsida av vegen. Dette siste vart truleg aldri gjort. Då Lars tidleg på 70-talet bygde på 

toalett og bad, så vart kloakkrøyret lagt gjennom denne stikkrenna. Det kan hende hellene vart 

fjerna då. 

Odd fekk i samband med vegarbeidet laga ny grøft under vegen og ut i Gaula. Det vart lagt 

doble betongrøyr, så grøfta slukte godt unna. Men oppsynsmannen til vegvesenet banna då 

han fekk vite at det berre hadde vore eit lita kistegrøft her frå før. Hadde han visst det, så 

hadde det berre blitt enkle røyr! 

13. juni 2011. Fotograf Ole Skagen. 

27

Sandabakkane 

Sandabakkane, Knud Knudsen 1872. 

Vi ser at det er lite skog, det var stort press på ressursane før. Det vart slege der ein kunne 

komme til med ljå, og lauvtrea vart løgga. 5-600 lauvkjerv på kvart bruk var vanleg. I 

bøgarden var det fem gardflorar, ein på kvart bruk. Det var difor praktisk å ha åkrar oppe i lia, 

slik at ein kunne bruke gjødselen på dei. Det vart sagt at ei kyr gjødsla målet. I Grøngjerdet er 

det spor etter åkerreiner, og ein plass der er kalla Åkerreina. Resten av Grøngjerdet vart slått, 

og det var vanleg å køyre heim 6 til 8 lass med turrhøy. På Florsgjerdet, som tilhøyrer bruk 1, 

var det potetåker til inn på 50-talet. Eit anna gjerde, Nilsgjerdet, ligg vest for Florsgjerdet. 

Dette gjerdet har tilhøyrt Nils i Randa. Bruk 5 hadde sin gardflor på toppen av Mjeltehogen. 

Brua på bildet vart bygd etter skreda i 1861, før var det bru over elva der det gamle 

kommunehuset ligg. Det som no heiter Høgland vart før kalla ”Bruna”. Spora etter skreda er 

godt synlege oppe i høgre bildekant. 

På slutten av 1800-talet skulle vegen opprustast. Oppsitjarane på Sande og Løfall skreiv då eit 

brev der dei lovde fri grunn dersom vegen vart lagt over Sande og ”Steien bro”. Det var viktig 

å få vegen nær gardane. Vegen vart som kjent lagt om Sande og Steien bru, ut Skåpet, og til 

Myrmel. Vegen over Tunvall vart lagt ned, den var for bratt. Steien bru var bygd ny i 1959- 

60, og vegen forbi Sanda vart rusta opp midt på 60-talet. 

I dag er det ikkje ynskje om at vegen går nær husa, så den nye vegen er planlagt med bru 

mellom fossane der den gamle hengebrua var. 

28

Knud Knudsen, mellom 1888 og 1894. 

Det har kome spir på kyrkja, så då må bildet vere teke etter 1889. Vi legg merke til Sivertsens 

hotell til høgre og huset i lensmannsgarden midt i bildet. 

Sivertsen kjøpte bruk 1 av Ivar Andersson Byrkjeland i 1861. Han hadde teke seg vatn over 

hovudet då han skulle byggje opp att husa etter skreda, og måtte selje. I 1885 vart bruket, 

unnateke lensmannsgarden, selt vidare til Ludvig Vie frå Førde. Lensmann Askevold kjøpte 

lensmannsgarden i 1915 då Sivertsen la ned hotellet og flytte til Bergen. Kommunen kjøpte 

hotellbygningen og gjorde den om til doktorbustad og kontor. 

På Sivertsens hotell skal det ha vore eit rom med 14 lag tapet. Dette var rommet som keisar 

Wilhelm hadde då han reiste forbi Sande. Rommet vart pussa opp til kvar gong han kom! 

Det går òg ei historie om ein kar som var så glad i å sitte på hotellet at han fekk så stor gjeld 

at han måtte gå frå gard og grunn. Karen kom frå Løfall, og historia kan godt stemme for der 

var det ein som måtte gå frå garden sin på 1870-talet. 

Lensmann Kvamme (som hadde Hetlesaka) døydde i 1914. Per Sande var konstituert som 

lensmann ei tid, og han håpa å få jobben permanent. Men Johan Askevold hadde 

underoffisersskulen, så han gjekk føre og vart tilsett. Johan hadde på førehand snakka med 

Mads og bede han tale si sak. 

Kona til Johan Askevold gjekk på lærarskulen i Volda på same tid som Jakob. Ein laurdag 

hadde dei vore på dans, noko som medførte at Jakob med fleire vart utviste frå skulen. Lalla 

Askevold slapp unna, medan Jakob måtte fullføre lærarskulen på Elverum. 

29

Sandabakkane sommaren 1997. 

Det er ein heilt anna vegetasjon no enn 100 år før, men beitande dyr har heldt det meste av 

den gamle slåttemarka open. I Gamletunet er det framleis rips- og stikkelsbærbusker, og oppe 

i bakken står eit epletre. I tidlegare tider var det bærbusker heilt ned til vegen, og det sto ein 

revegard under Smiehaugen. Bærbuskene vart planta som lekk i ei forsøksordning for 

bærdyrking. I bakken var det både eple- og plommetre. På bøen ved Smiehaugen var det ein 

open kanal som vart lagt att på 60-talet. I bakkane er det òg grøfter, dette arbeidet vart truleg 

gjort i mellomkrigstida. 

Kristian har teke ned gjerdet mot Insteteigen, slik at drifta skal bli lettare. Oppe i bakkane 

skimtar vi Nestemuren og Øvstemuren. Dei vart mura opp etter skreda i 1861, slik at jorda 

skulle ligge i ro. Øvst oppe er Grøngjerdet, og nedanfor det ligg Bukkesteinen. 

Det var populært på stå på ski i nedste del av bakkane, dei første vintrane på 80-talet var 

mange ungdommar samla her. Nokre hoppa på Nestemuren, men det var med livet som 

innsats. Når ein hadde landa, måtte ein køyre slalåm mellom trea. Det føresette at ein då ikkje 

hadde landa i eit tre. 

30

Saga 

Knud Knudsen 1872. Vi ser to gutar som fiskar, og ein som sit og ser på. 

Plassen der dei står og fiskar vert kalla Sagia. 

Knud Knudsen 1872. Bildet er teke på andre sida av elva der gamle kommunehuset ligg. 

Det ser ut som same karane som på førre bildet. Fisk har dei i alle fall fått. 

31

Saga er første gong nemnd i skriftlege kjelder i 1603, men det har truleg vore sag i fossen før 

det. Saga vart pussa opp og fekk motor på 1950-talet, kvernkallen vart då seld til Selstad. 

Motoren kom frå ei sag i Naustdal, som sto der brua er no. Fleire i bygda leigde, eller lånte, 

saga når dei skulle skjere material. 

Det har også stått kvernhus her, det er ein kvernstein i muren. I kvernhuset var det vanleg å 

spele kort, det var vel ikkje så populært å spele kort heime? Synd var det vel òg. 

I Løikjen i Dalen, like oppanfor Sandagjære, er det spor etter ein demning der dei har demd 

opp bekken for å drive ei flaumsag. 

Til tider sto skogen for halve inntekta på garden. Det vart også selt einestaur, like etter krigen 

gjekk det staur til Island. Tidleg på 60-talet leverte Odd forskalingsmaterialane til den nye 

brua i Eldalsosen på Viksdalen. 

Saga hadde to sagblad, eit til å kløyve stokkane og eit til å skjere stav. Det har vore skore 

mykje stav på denne saga, siste gongen var i 1985 då Odd skar og selde til tønnefabrikken til 

Hovland i Dale. Odd kløyvde stokkane og Mikal Hatlebrekke skar staven. Dei hadde 

samarbeidd om dette i mange år. Tidlegare var Lars òg med i arbeidet. Staven vart hjella opp 

og tørka i gamlevegen ved Brakkeplassen. Kårstad transport kom og henta den, og leste på 

bilen med handemakt. 

Joar, Odd og Lars på saga. 

Siste gong saga var i bruk var i 1989. Det vart det fort slutt på då sikringane gjekk. Eit nytt 

forsøk enda med same resultat. Atle Kapstad i Gaular kraftlag ringde seinare og lurte på kva 

som hadde skjedd, det viste seg at sikringen i trafoen på Fossen hadde slått ut òg. Det var 

truleg noko gale med motoren, og saga vart ikkje brukt etter det. 

32

Saga står til nedfalls sommaren 1997. 

Gamle-Jakob hadde vore på saga og skóre bord. Han var ikkje så nøye på det, så borda var 

ikkje akkurat like tjukke i begge endar. Inne i vegen trefte han på ein kjenning, som bemerka 

det. – Da so dei e for tonne i eine enden teke eg atte på tjukna i hin, var svaret. 

33

Hefte på bruk 4 

34

Stordalen 

Sandegardane har hatt støl på Stordalen i alle fall sidan 1700-talet. I utmarka over Vellene er 

det ein plass kalla Stølen, men her det sannsynlegvis ikkje vore ein støl, men berre ein 

mjølkeplass. Kanskje sette dei opp eit hus her òg? 

Stølinga på Stordalen tok slutt rundt 1950, men bruk 1 hadde kyrne på stølen lenger enn det. 

Klara var opptatt av at ting skulle gjerast på gamlemåten, og det var ingen skikkeleg gard 

dersom ein ikkje hadde kyr. På midten av 60-talet vart det bygd veg inn til stølen, og ein tok 

til med fellesfjøs tidleg på 70-talet. Årbergsbotnen, Rimma (Hauge), Løfall og Sande hadde 

kyrne opp. Byrkjeland betalte i vegen, men var ikkje med på stølinga. I starten var det 

brukarane som hadde ansvar for mjølkinga etter tur, men etter kvart tilsette ein budeie kvar 

sommar. Stølinga tok slutt tidleg på 90-talet, då færre gardsbruk var i drift, slik at grunnlaget 

for å halde oppe stølsdrifta vart for dårleg. 

Hartvig Skagen kjøpte stykka som ligg rundt sandtaket i Lona av lensmannen rundt 1960. 

Alle som eig på garden Sande har stølsrett i Stordalen, og då fekk Hartvig beiterett for sine 

sauer òg. Denne beiteretten vart bekrefta i ein tvist med Innigardane på starten av 2000-talet. 

Sande har beiterett for ”krøter”, som er både kyr og sauer. Innigardane er gardane på Løfall, 

Hauge, Byrkjeland og Årbergsbotnen. Sande har støl på Stordalen i lag med dei, Sande på 

nordsida av Stordalselva og Innigardane på sørsida. Motparten meinte mellom anna at 

nemninga krøter betyr at det berre er beiterett for kyr. Det stemmer uansett dårleg, då Sande 

alltid har hatt sauer på beite i Stordalen. Sauene vart jaga ned i Øyrane mot Døskeland, langs 

Stordalselva til Skaret, og så oppover vegen til stølen. På hausten vart dei henta att ute i dalen, 

og jaga heim att langs vegen. 

Sandegardane, unnateke bruk 5, hadde stølshusa sine på same plassen. Ludvig fekk på 60- 

talet selet som då sto til nedfalls, og sette det opp att litt lenger oppe. I byte fekk Odd ei tomt 

med ein grunnmur som aldri hadde blitt bygd ferdig. Bruk 5 hadde stølen sin noko lenger opp 

langs elva. Denne stølen heitte Lars- eller Kristianstølen, alt etter kven som var brukar på 

garden. Dei reiste kvar sommar på stølen med stoveklokka på toppen av lasset. 

Stordalen i 1940. Sela og fjøsane på Sande ligg over elva. 

Til høgre løe tilhøyrande Løfall. 

36

Tunvall 

Tunvall fotografert av Axel Lindahl, truleg rundt 1890. 

Vi ser frå venstre låven, floren, eldhus med stove, skykkje og lisjehus (utedo). Bak dei tre 

karane ligg eit hus til som også var eit eldhus, og bak den vesle karen bakom stova ligg 

kårhuset. Lalinastaua viser ikkje på bildet, men ligg utanfor høgre bildekant. Kona bakerst 

ristar klede. Bildet er teke på hausten, vi ser korn på staur og føringskrakken er på plass. Vi 

ser òg at dei hadde hund som sit ved hjørnet av stova/eldhuset. 

Det har gått veg forbi her i alle fall sidan 1300-talet, kanskje lenge før. Den første postvegen 

gjekk frå Guddal til Sande og over Tunvall til Førde. På dei tider var det bru over Gaula like 

over Sandafossen. Postvegen vart sidan lagt om slik at den gjekk frå Leirvik til Dale, med båt 

til Bygstad, og over Bringeland til Førde. I 1837 var vegen mellom Vadheim og Førde teken 

opp som hovudveg, og i 1868 vart den klassifisert som postveg. Forfattaren Kristian Elster d.y 

(1881 - 1947) skriv om ein tur frå Sande til Førde på 1800-talet ein gong. På toppen av 

Tunvollsbrekkene tok både hest og folk ei pause for å kvile og drikke vatn frå bekken. 

Landskapet blir beskrive som malerisk. Bekken heiter Løikjen, frå gammalnorsk loekr som 

tyder djup, stillerennande bekk. Løikjen går frå Tunvall, gjennom Sandagjære og ut i Gaula 

ovanfor øvste fossen. 

Tunvall var plass under Randa, bruk 3 på Sande, og kunne i storleik måle seg med mange 

gardar i bygda. Tunvall var truleg ein eigen gard før Svartedauden, og vart øydejord etter det. 

Namnet tun, her i tydinga inngjerda område, og gammalnorsk hvall, liten haug, tyder på at 

plassen er gammal. Garden vart truleg teken opp att på 1700-talet, og hadde då ei sjølvstendig 

stilling med eige matrikkelnummer. På eit seinare tidspunkt har den gått over til å bli 

husmannsplass. I ein takst frå 1764 er verdien på eit vinterlass turrhøy (12 våger) frå 

Tunevollen sett til ein dalar (Sunnfjordsoga). 

37

Historikaren Harald Oppedal hadde ein teori om at det har vore eit hov (gudehov, offerplass) 

på Tunvall, sidan plasseringa er sentral. Det kan ikkje vere snakk om Gaularhovet, men at dei 

har hatt ein liten lokal offerplass her kan vel hende. Smørsteinen, like før ein kjem til Tunvall, 

var truleg ein offerplass der ein ofra smør. 

Då den siste brukaren, Petter Larsson Eldal, tok over i 1879 måtte han svare kår til den førre 

brukaren, Anders Jonassen Sande. Det var uvanleg for ein husmannsplass, men fortel litt om 

storleiken på plassen. Petter var ein av dei første som hadde lån i Indre Holmedal sparebank. 

Banken vart skipa i 1894. 

Ved folketeljinga i 1865 budde det 5 personar på Tunvall, og dei hadde 1 hest, 4 kyr, 16 sauer 

og 2 geiter. Seinare delte dei hest med Myrmel. Dei sådde 1 ½ tønne havre og like mykje med 

potet. Ved folketeljingane i 1900 og 1910 budde det 10 og 7 personar her. Dei hadde då folk i 

forpleining for fattigvesenet (folk som var på legd). Lalina, syster til Petter, var den siste som 

budde her. Drifta på plassen vart lagt ned på 20-talet. 

Lalina budde på Tunvall i ei stove som vart kalla Lalinastaua. Det kan hende ho ikkje likte 

namnet sitt noko særleg, for stova vart òg kalla Malenastova. Lalina tok seg arbeid rundt om 

kring, mot å få kosten og litt betaling. Ein gong ho var på arbeid i Randa åt ho dugeleg, noko 

som sikkert var lurt når ein hadde høve til det. Då sette Nele i Randa i. – Sjå på ho, no bjynde 

ho på sjuande silda! Nele i Randa, som eigentleg heitte Nelle Catharina, kom frå bruk 4 på 

Sande, og var syster til Lovise. 

Odd (fødd 1925) hugsa at han var med bestefar Mads til Tunvall for å slå, og at Lalina då 

budde i stova si. Lalina var fødd i 1855 og døydde i 1943. Lalinastaua vart sidan flytta til 

bruket Kvernhusbakken på Lundekvam, og skal vere tømra inn i floren der. 

Petter og Lalina kom frå Øykjebotnen (bruk 3 på Eldal) i Viksdalen. Litt forbi Tunvall mot 

Myrmel heiter det Eldalen, så der har Petter sett spor etter seg. Petter var gift med Johanna frå 

Gjermundstad. Petter og Johanna enda sine dagar på Kvernhusbakken, der sonen Adolf 

budde. Johanna var fødd i 1850 og døydde i 1929, Petter døydde 87 år gammal tre år seinare. 

Vegen opp til Tunvall vart restaurert hausten 2007. Bjørn Arild fekk SMIL-midlar for å gjere 

dette. Grøftene vart reinska og grusen greven inn att på vegen. Like nedanfor Kviteberget vart 

vegen heva, her greidde ikkje dei gamle grøftene å ta unna vatnet. Til saman 10 stikkrenner 

(kistegrøfter) vart reparerte, og nokre stader vart det lagt plastrøyr. Nokre av grøftene er så 

store at dei har fungert greitt heilt sidan dei la ned vegen rundt år 1900. Dei som i si tid laga 

vegen gjorde godt arbeid. Lenger bort mot Myrmel ligg vegen på høge murar, så mure kunne 

dei. 

38

Festesetlar Tunvall 

Anders Jonassen var gift med søstera til Nils Jenssen i Randa, Helene. 

39

Dei førre brukarane skulle ha eit stort kår. Tunvall var ein plass med store ressursar. 

40

Sandagjære 

Sandagjære på 30-talet ein gong. 

Vi ser plassen til Johan i Gjerdet under bruk 5, frå venstre eldhus, stove og løe/flor. Løa bak 

til høgre tilhøyrer plassen til Søren under bruk 4. Johan og Søren var brør. 

I Sandagjære var det to, til tider tre, husmannsplassar under Sanda. Plassen til Johan (død 

1936) vart lagt ned på 30-talet. Stova vi ser på bildet vart flytta til Løfall, og står på garden til 

Martin Hopland (måla gul). To av døtrene til Johan vart gifte på Løfall med same mannen, 

Edvard Løvfall. Det var ikkje snakk om bigami, men heller om at han gifte seg opp att med 

den andre systera då han hadde blitt enkemann frå den første. Edvard Løvfall var faren til Jon 

Løvfall. Martin Hopland er systersonen til Jon. 

Mads og Johan i Gjerdet kappast om å stå øvst på golvet når dei gjekk for presten. Johan 

vann, og vart såleis beste konfirmant det året. Det var ikkje noko forskjellsbehandling på 

husmannsgutar og bondegutar i så måte. Sande hadde elles eigen benk fremst i kyrkja. 

Johan i Gjerdet (fødd 1855) var stotarkonge, ein slags vektar, som hadde til oppgåve å ta seg 

av folk som var uønska i bygda. Ofte vart desse folka berre sende vidare til neste bygd. Johan 

fekk truleg denne jobben etter far sin, Ola. I tillegg var Johan ”skogvokter” med ansvar for 

prestegardsskogen. Johan var òg ringjar og medhjelpar i kyrkja. Johan slo Gofargjære under 

Vellene, der einaste vegen opp er Geitestigen. Godfar betyr bestefar, så det var gjerdet som 

bestefaren til Johan hadde hatt. 

I Gjæra er det ein plass kalla Otteforene. På 1700-talet hadde ein husmann som heitte Otte 

den plassen som låg midt i gjerdet, så det namnet kjem frå han. Plassen til Otte låg ved 

Gjærehaugen, der det var restar etter tufter på bruk 4 si side. Vollen ved sida av haugen heiter 

Løvollen, så der har nok løa stått. Gjærehaugen vart skoten vekk av Ottar Vikum i 1993 då 

dei trengde masse i samband med bygginga av trafostasjonen. Husebakken var full av stein 

som måtte plukkast vekk, så sprenginga skjedde ikkje alltid like kontrollert. 

41

Løa på plassen til Søren (ifølgje Sverre Sande kalla Nilsløa) vart kjøpt av Gustav 

Grøvlebakke og flytta inn på Grøvlebakke. Gustav kalla inn til dugnad når løa skulle rivast og 

flyttast. Ein enkel måte å få gjort mykje arbeid på kort tid 

Øivind Edvard Sande frå Tunvall hadde ei stove i Gjæra, men han omkom i heller ung alder i 

gruvene på Kinn. Stova hans sto raudmåla på plassen som Søren i Gjerdet (død 1918) hadde 

hatt, det var truleg den gamle plasstova. Grunnmuren etter stova står framleis. Kona Thea, 

fødd Svanø, gifte seg opp at med broren til Øyvind, Peder, og flytta til Myrmel. Else Sande er 

etterkommar etter dei. 

Mange stadnamn i Sandagjære har sitt opphav i husmannsplassane som har vore der. 

På toppen av Husebakken låg plassen til Søren. Murane etter stova og låven står enno. 

Davebakken vart slegen av husmannen David som hadde plass på Neset. 

Ein del stadnamn på garden kjem frå gammalnorsk. Løikjen er eit slikt namn, det kjem frå 

gammalnorsk loekr som tyder djup, stillerennande bekk. Løikjen kjem frå myra på Tunvall, 

renn ned langt Tunvallsvegen, gjennom Dalen og Sandagjære og ut i Gaula ovanfor øvste 

fossen. I Gjæra vart bekken lagt om og steinsett, truleg i mellomkrigstida. Før gjekk den 

lenger inn mot Løvollen. På bruk 5 sin del av gjerdet vart den lagt i røyr på 70-talet. 

42

Festesetlar Sandagjære 

43

Sandaneset 

Bruk 4 hadde òg plass på Sandaneset. Lensmann Haugland festa denne plassen og Tågjære i 

1841. Abraham Haugland eigde, eller pakta, bruk 1 på denne tida, og hadde kanskje trong for 

tilleggsjord? Seinare kjøpte han med Bruna (Høgland). På Neset var det ein plass til, som låg 

under bruk 1. Etter utskiftinga vart Neset delt mellom bruk 1 og 5. Ein husmann her ute, 

Anders, omkom i september 1795 då han gled udi Fjellet over Sande og slog sig ihjel. Det var 

nok glatt om hausten, kanskje frose på, og han forrekna seg ein plass der han sikkert hadde 

gått mange gonger før. Nær Vellene er det ein plass kalla Andersskåra. Er den oppkalla etter 

han? 

Festesetelar Sandaneset 

45

Tjønnene 

Teikningen av Tjønnene, som òg er vist i Gaularsoga, vart laga av Leif Lundgren 

i 1995 etter at han og Hege hadde målt opp dei gamle tuftene. 

To av døtrene til siste plassmannen, Katrine (fødd 1870) og Johanna (fødd 1877), var budeier 

på Stordalen. På Stordalen hadde karane frå Innigardane ein gong samla i hop og sett inn 

Sandasauene, då dei meinte at sauene beitte i deira mark. Katrine gret då ho såg at sauene frå 

Tjønnene var med òg, ho var redd for at dei måtte betale erstatning. Men ho roa seg då ho 

fekk vite at dei skulle sleppe det, truleg fordi dei visste at plassmannen hadde dårleg råd. 

Katrine og Johanna budde ei tid i lag i ei lita stove på Futegota ved Osen. Johanne hadde vore 

hushalderske for Futen, og heldt fram med å bu i stova lenge etter at han var død. Katrine 

døydde i 1959, og Johanna var dei siste åra på Bygdeheimen der ho døydde i 1969. 

Eldste systera til Katrine og Johanna heitte Marthe. Ho fekk 18 år gammal, i 1882, ein son 

som vart døypt Abraham. Faren var Rasmus Nilsson frå Dysjeland. Faren til Marthe hadde 

tidlegare, før han tok over Tjønnene, hatt plass på Dysjeland. Tjønnene og Dysjeland hadde 

såleis nær kontakt. Abraham vaks opp hjå besteforeldra på Tjønnene, og flytte seinare til 

Stord og arbeidde i gruvene der. Ein gong han var heime skal han ha teke med seg eit asketre 

og planta det på nedsida av huset. Per Sande frå Stord, som ofte var oppom, var sonen til 

Abraham. 

Etter at siste plassmannen døydde i 1912, vart Tjønnene skilt ut som eige bruk (bruk 7) og 

skulle seljast til Ola Hatlebrekke i 1914. Kristian Sande meinte at han eigde noko av det som 

47

skulle seljast, og forkludra salet. Men han hadde ikkje hatt innvendingar då bruket vart skilt 

ut. Hatlebrekke vart då i staden delt i to, slik at to brør kunne få kvar sin del. Rettssaka mot 

Kristian slo fast at det var bruk 4 som eigde Tjønnene fullt og heilt, og Kristian måtte betale 

sakskostnadane på 400 kroner. Det var mykje pengar på den tida. Tjønnene vart så lagt inn att 

under bruk 4 i 1916. Saka vart anka, og i ”overretten” i Bergen i 1919 vart eigedomsforholdet 

stadfesta, men Kristian slapp å betale sakskostnadane. 

Ei anna historie som vart fortalt om Kristian var den gongen han kraup inn kjellarvindauget 

og stal juleøl av plassmannen. Kjellarvindauget er stort nok til at ein vaksen mann kan krype 

gjennom, og Kristian skal òg ha hatt ein medsammensvoren. Kven det var er usikkert. 

Siste rettssaka om Tjønnene var midt på 70-talet. Striden sto då om kven som hadde 

fiskeretten. Bruk 4 meinte at den retten ikkje var felles, men tilhøyrde bruket. Saka enda med 

siger til eigaren av bruk 4, og anke til Høgsterett sitt kjæremålsutval frå dei andre bruka på 

Sande førte ikkje fram. 

Ottar Vikum bygde ny veg ned til Tjønnene på slutten av 70-talet. Den går stort sett der den 

gamle vegen ned til husmannsplassen var. 

48

Festesetel Tjønnene 

49

Skøyte bruk 4 

1764 

50

1807 

Merk prisauken. I 1764 vart garden seld for 72 riksdaler, i 1807 var prisen 550 daler! Hadde 

det noko å gjere med kven som var kjøpar og seljar? Ivericha (Iverissa) var dotter til prest 

Nils Lund. 

52

1896 

53

Merk at Lovise ikkje kunne skrive. Ho har signert med påholden penn (m.p.P). Vitna Mikal 

og OJ (Ola på Gjerdet) er to av brørne til Mads. 

54

1928 

55

Olav måtte svare eit stort kår. Han var heile livet bitter for det, for broren Jakob fekk bruk 8 

med innbu ”gratis”. Etter at Mads døydde i 1939, vart det sak om dette. Retten fann at alt var i 

orden, og at ein måtte gå ut frå at avtala kjøpesum var betalt. Men Jakob påsto òg at han eigde 

kårkreatura (kyrne og sauene). Det fekk han ikkje medhald i. 

56

1960 

57

Odd og Nelly flytte frå Austlandet til Sande i 1961. Hilda sa alltid at Odd hadde fått garden gratis. Det 

er ikkje heilt sant… 

58

Eigarar og brukarar av garden 

Jon Nilsson (1593 – ca 1680) hadde garden ca. 1640 - 1670 

Jon svarer for 14 av Kirkens Kiør. 

Antonius Hansson (1631 - ) hadde garden 1700 – 1714 

Ola Monsson (1681 - 1755 ) hadde garden 1714 – 1718. Tok over Lia 

Knud Larsson fekk garden i 1718 

g.m Anna Monsdotter Furenes (1698? – 1748) 

Torstein 1720 – 1792 

Marte 1726 – 1797 g.m. lensmann Hans Hansson Grønhaug (1721-1800) 

Lovise 1730 – 1797 gift 1) på Grønhaug og 2) på Sygnehogjen 

Knud fekk skøyte på garden i 1735, anten på heile garden eller på den delen av garden han 

ikkje åtte sjølv. Seljar var sokneprest i Holmedal prestegjeld, Peder Hansen, og prisen var 76 

riksdalar. Peder Hansen hadde kjøpt garden av Mad m Anna Marie Sl. Tyge Fuhrmand same 

året. Tyge Fuhrmand var prest i Askvoll, og Anna Marie var enkja etter han (Sl. står for 

salige, altså avdøde). 

Torstein Knudson (1720 - 00.06 1792) fekk garden i 1749 

g.m. Marthe Hansdtr. Grønhaug 1715 - 1804 

Lovise 

g.m. Sjur Årbergsbotten 

Anders 1753 - 00.06.1792 

Knud 22.08 1757 - 00.06.1781 

Laurenze 07.04 1761 - 00.01.1789 

Kari 1762 

Torstein fekk skøyte i 1751. Prest Hans Wingaard kom til bygda i 1763 og ville kjøpe garden 

av Torstein. Wingaard vart kjend for å vere ein hard herre, og Torstein var lite interessert i å 

selje til han. Han selde i staden garden til presten i Førde, Nils Lund, i 1764. Han var passe 

langt unna, slik at å vere leiglending under han var greitt. 

I Sjeleregisteret for Indre Holmedal frå ca. 1760 er følgjande skrive om familien: 

Oppsidderne Tosten og hustru Martha Fører eet sømmelig og ustraffelig Levnet. Børn 

Anders, Knudt og Lovice er alle saa smaa at de endnu ikke ere bragte til Skole. 

59

Bumerket til Torstein Knudson Sande. 

Anders Torsteinsson (1753 - 1792) usikkert når han tok over 

04.01 1787 g.m Marthe Gregoriusdtr. Senneset 1743 - 00.03 1799 

Knud 25.05 1787 - 

Anders drognede ude ved Kleppeneset. I følgje kyrkjebøkene skal det ha vore i juni månad 

1792. Dreiv han med jektefart til Bergen? Det var elles mange som dreiv med vinterfiske ute i 

Bulandet, men det blir feil årstid for det. 

Marthe Gregoriusdtr. Senneset (1743 - 1799) fekk garden i 1792 

00.02 1793 g.m. Gjert Johannessen Kirkelid 

Det var vanleg at gardaenkjer gifta seg opp att med yngre menn, då dei trong arbeidskraft. 

For mange menn var eit slikt giftarmål einaste mulegheit til å få seg ein gard. 

Gjert Johannessen Kirkelid (1765 – 1812) fekk garden i 1799 

11.11 1799 g.m. Siri Andersdtr. Foss 16.04 1779 - 07.12 1868 

Mads 20.03 1800 - 08.02 1860 

Lars 23.12 1801 - 00.05.1802 

Lovise 22.04 1803 - 1839 

Anne 31.07 1805 - g.m. Lasse Birkeflet 

Hans 05.12 1808 – 1909? 

Anne Sophie 06.02 1811 – 24.05 1901 

d. i Bergen Sandviken 

Ludvig 06.07 1812 - 1876 

Gjert Johannessen kjøpte att garden av dottera til prest Lund i Førde i 1807. Lovise vart gift 

på Foss. Anne Sophie (Suffi) hadde plass i Sandagjære, og har etterkommarar på Askøy 

utanfor Bergen. På sine gamle dagar flytte ho til Bergen og budde hjå sonen Ole i Sandviksvei 

125. Ludvig vart gift i Skagen og hadde Geila. 

60

Hans vart i 1832 gift med Oline Larsdotter (1811-1896) frå Øvre Skagen. Dei pakta bruk 1 ei 

tid før dei flytta til Førde for å pakte ein plass i Etterlia i 1841. Sidan flytta dei til Krakken i 

Hyllestad (frå 1888 tilhøyrande Solund) og fekk festestel på plassen Klenesvågsbakken i 

1853, og i 1883 gjekk ferda til Vikna i Namdalen der dei busette seg på Sletterøen (gnr. 16, 

bruk 1). Hans er registrert som bestefader og indvalid Hans Gjertsen Slætterøen i 

folketeljinga for Vikna i år 1900, fødd i Sande i Sogn (sic). Han bur i lag med døtrene 

Nikoline (fødd 1858) og Severine (fødd 1841). Begge står oppførte som fødde i Hyllestad. 

Severine er fødd i 1841, så ho er nok fødd i Etterlia i Førde. Hans og Oline hadde fleire barn, 

Gjertrud (f. 1835 på Sande), Ludvig (f. 1843 i Skagen), Ingeborg (f. 1846 i Skagen, d. 1847), 

Ingeborg (f. 1848 på Buttedal), Hans (f. 1853 på Grytøyra) og Jens (f. 1856 på Krakken). To 

av systrene til Oline var dei første som reiste til Amerika frå Gaular. 

Siri Andersdtr. Foss (1779 - 1868) fekk garden i 1812 

0.1.1815 g.m. Johannes Andersson Kirkelid 1778 - 31.03 1828 

Gunilde 28.02 1815 – 1896 g. 1845 Anfind M. Løfall, d. Bakke 

Anders 03.01 1818 – 1874 g. m. Gjøe, busett i Skagen 

Søren 15.09 1820 – 1904 overtok Sandeneset 

Elisabeth 10.10 1823 - 1824 

Johannes Kirkelid var nevøen til Gjert Johannessen. I buet etter Gjert har Johannes pengar til 

gode. Arbeidde han som dreng på garden, og hadde uteståande løn? 

Mads Gjertsson Sande (1800 - 1860) fekk garden i 1827 

01.11 1828 g.m. Lovisa Sørensdtr. Sygna 11.12 1800 - 11.08.1829 

12.04 1830 g.m. Marthe Andersdtr. Birkeland 26.05 1813 - 02.02 1850 

Lovise 07.12 1831 - 06.02 1919 

Nelle Catharina 

Gjertrud 

18.02 1834 - 1924 gift i Randa 

25.06 1836 - 1924 gift i Solåsen 

Andreas Laurentz(ius) 21.06 1839 - 17.12 1843 

Johanna Severina 

11.05 1842 - 16.07 1913 gift på Sygna 

Anna 22.03 1845 - 15.12 1847 

Anne 08.01 1848 - 1884 

Marthe var syster til Ivar Andersson Byrkjeland som hadde bruk 1 i perioden 1849 til 1861. 

Før det hadde bruk 1 vore presteenkegods, som enka etter presten Wingaard hadde hatt. Ivar 

måtte gå frå garden etter skreda i 1861, då han tok seg vatn over hovudet med å bygge opp att 

husa. Handelsmann Sivertsen kjøpte, og brukte lensmannsgarden som anneks til hotellet. 

61

Ivar var far til smeden på Neset, Ola Sande. Etter skreda 15. juli 1861 fann dei etter soga att 

Ola (fødd 1859) ute på vatnet, flytande i vogga si. Ola laga beslaga og dørlåsen til låvedøra, i 

tillegg laga han sannsynlegvis all spikaren som vart brukt då dei bygde. På sine gamle dagar 

hadde Ivar eit bruk på Johannesbakke (det som Per Otto Selstad no har), og smeden arva dette 

bruket etter han. Dottera til smeden, Ragna, selde det til Bjarne Selstad i 1938 då ho flytte til 

Dale. 

Anne hadde ein son, Dave-Mass, som slo seg ned på Sygna der Joar og Liv Kirketeig no bur. 

Mannen til Anne var David Madsson Alværen. Det var fleire i slekta som heitte Mads, så då 

måtte ein bruke tilleggsnamn. 

Lovise Madsdtr. Sande (1831 - 1919) fekk garden i 1852 

29.03 1853 g.m. Jakob Madsson Foss 14.04. 1825 - 13.07 1915 

Mads 15.02 1856 - 1939 

Johan 02.12 1857 - 13.10 1858 

Mikal 09.03 1861 - 1942 

Mathæus 16.03 1864 - utvandra til USA i 1884 

Ola 24.12 1866 - 1950 

Elisa 13.10 1871 - 1961 

Andreas 22.03 1874 - 1964 Andreas i Dale, far til diktaren 

Jakob la vekt på at ungane skulle ha utdanning. Men det var, som vanleg på den tida, gutane 

som vart prioriterte. Mads gjekk på noko som tilsvarar dagens handelsskule, og både Andreas 

og Ola var lærarar. Ola budde på Gjerdet, der som sonesonen Oddvar Sande bur, og var lærar 

her i kommunen. Han gjekk ut frå Stord seminar i 1886, og vart tilsett i 1887. Andreas var 

klokkar og lærar i Dale, og han var ordførar i det som no heiter Fjaler kommune i 1914 – 16 

og 1920-28. Han tok Høiere Lærerprøve ved Stord Seminarium i 1894, og vart tilsett som 

lærar i Ytre Holmedal (Fjaler) same året. Mikal busette seg på Skagen og jobba mellom anna 

med vegarbeid. Elisa gifta seg med Henrik og flytta til Lunde. 

Andreas Jakobson Sande. 

Mathæus Jakobson Sande. 

Bildet er teke i Redwood Falls, Minnesota. 

62

Mathæus er nemnd i folketeljinga for USA i 1900. Han bur då i eit losjihus i Pecos, Texas, og 

arbeider på jernbanen. Han kallar seg Mathew Sande, kan lese, skrive og snakke engelsk. At 

han måtte skifte namn er lett å forstå. Seinare gifta han seg med ei irsk lærarinne (?), og sende 

bryllaupsbilde heim til mor si. Odd sa at Mathæus døydde i ung alder. Han meinte òg at den 

berømte jockeyen Earl Sande var son hans, men det stemmer ikkje. 

Mads Jakobson Sande (1856 - 1939) fekk garden i 1896 

23.06 1887 g.m. Kathrine Olsdtr. Dysjeland 11.03 1858 - 1934 

Jakob 03.09 1888 - 1970 

Olav 13.12 1890 - 1966 

Ragnvald 14.02 1893 - 09.01 1918 

Leif 21.07 1897 - 1966 

Oddrun 08.07 1901 - 26.01 1919 

Kathrine var syskenborn til smeden på Neset. Ivar, far til smeden, var gift med tanta hennar. 

Både Ragnvald og Oddrun fekk tuberkulose og døydde av det. Det var legekontor på garden, 

så det var nok vanskeleg å ikkje bli smitta. Alle ungane vart smitta, unnateke Jakob. Leif og 

Olav var sjuke ei tid, men greidde seg. Kona til Jakob, Lovise Johannessen (1899 – 1922), 

døydde òg i ung alder av tuberkulose. Bar Jakob smitten i seg likevel? 

Leif fekk ein son, Asbjørn, med Olga Skudal (fødd 1914) som var terne på garden. Leif fekk 

ikkje lov til å gifte seg, og han fekk heller ikkje arv frå Mads på grunn av dette. Men han var 

sikra livsvarig burett på bruk 8. 

Asbjørn Sande (fødd 1931) vaks opp hjå besteforeldra sine. Han flytte til Austlandet tidleg på 

50-talet, og kom tilbake til Skudalen på 2000-talet. 

Olav Madsson Sande (1890 - 1966) fekk garden i 1927 

1924 g.m. Hilda Hansdtr. Øksland 01.08 1901 - 16.12 1990 

Odd 

Kåre 

Hermod 

Oddrun 

Ragnhild 

1925 – 2008 på Sande 

1926 – 1981 i Naustdal 

1928 – 1995 i Oslo 

1929 – 2011 i Bærum 

1931 – 2001 i Oslo 

Sigfrid 1934 - 1935 

63

Randi Kvale (fødd Brathole, Kathrine var tanta til mora hennar, Ragna Brathole), fortalde om 

Sigfrid at ho var livleg om sommaren då dei var på Sande på besøk. Neste gong dei kom var 

det for å delta i gravferda hennar. Hermod vart kalla Motten og Oddrun Lilleba. 

Odd Olavsson Sande (1925 – 2008) fekk garden i 1960 

1960 g.m. Nelly Engen 02.02 1930 

Sigfrid 05.07 1960 

Olav 21.08 1961 

Hilde 1963 - 1964 

Joar 14.03 1966 

Hege 15.12 1969 

Odd vurderte lenge om han skulle ta over garden. Like etter krigen hadde Mattis i Randa spurt 

om Odd ikkje ville kjøpe Randa av han. Berre skogen i Randa var verd mykje, men det var 

vanskeleg å få lån, så Odd reiste i staden til Oslo og fekk arbeid der. Likevel angra han resten 

av livet på at han ikkje hadde slått til og kjøpt. Det var til slutt verdien på skogen som fekk 

han til å ta over bruk 4. 

Sigfrid, Hege, Joar og Olav i konfirmasjonen til 

Hege i 1984. 

Sigfrid er førskulelærar, Hege jurist, Olav og Joar er sivilingeniørar. Olav hadde kallenamnet 

Laffen og Joar Joffen, nett som forbrytarane i Donald Duck. 

64

Olav Oddson Sande (1961) fekk garden i 2000 

Sb. med Irene Sjursen 17.11. 1962 i Flåm 

Odd Harald 24.04.95 

Mads Jørgen 12.09.99 

Olav og Irene flytte frå Bergen til Sande i 1995, og tok over garden i 2000. Dei busette seg i 

kårhuset, som vart oppussa og påbygd. Irene er sjukepleiar og høgskulelektor. 

Irene, Olav og Odd Harald jula 1995. 

65

Kart over utmarka 

66

Stadnamn 

Andersskåra Andersskora 75/4 graset vart drege på sloer ned Andersskåra til 

Vellene, og så køyrt heim og hesja 

Apaldebakken Apaldebakjin 75/1 bakke inn mot Randa. Vore aplar (epletre) her? 

Baltsarhaugen Balltsarhojin 75/9 der huset i Myrane ligg, nemnd i utskiftingspapira. 

Ein tenar med namn Baltser er nemnd i folketeljinga 

for 1666. Det er liknande namn på Skagen, og i 

skifte frå 1692 og 1695 er det ein lensmann som 

heiter Baltzer Ivarson Sande 

Bekken Bekkjen 75/4 oppmura vasskumme. Gamlefloren (bygd ca 1863) 

hadde innlagt vatn. I huset var det ikkje så nøye, der 

kunne jentene bere vatn! 

Bergholten Berghòltin felles 

Bjønnasteinen Bjønnasteinen 75/4 stor stein kloss i vegen til Tunvall, nær Bjønnahiet 

Bjørnehiet Bjønnahiet 75/4 var bjørnehi her 

Blomlia Blomlia 75/1 li med mykje blom, blom er skogsbregne 

Blomlimyra Blomlimyra 75/1 myr under Blomlia 

Bogen Bojin 75/5 forma på teigen liknar ein bog her 

Botnabakken Botnabakkjen 75/5 beite, bakke i botnen 

Botnamyra Botnamyra 75/1 4 myra ved Botten 

Botten Botten 75/5 ein botn 

Brakkeplassen Brakkeplassen 75/5 brakkeplass då dei utbetra vegen på starten av 70- 

talet 

Brandåsen Brandåsin 75/4 ås i utmark, på Tjønnene. Kan ha vore skogbrann 

her, det vart brent tjøre i myrkanten langs åsen 

Breieskåra Breieskora 75/4 

Brekkene Brekkinje 75/5 det var tre bakkar (brekker) etter kvarandre i 

skogsvegen som gjekk her før riksvegen kom. 

Seinare vart namnet brukt om danseflaken som låg 

her fram til vegen vart lagt om ca 1965. (Herling 

Skagen: Danseplass jonsok og 17. mai bl.anna, vart 

brukt etter Vellene) 

Brendehola Brendehola 75/3 

Brendene Brendene 75/5 kan ha vore brann her, eller det kan vere ein plass 

som lett vert avsvidd av sola 

Brota Brota felles stryka (brota) mellom fossen og Lona. Nemnd i 

fiskekontrakter 

Bruateigen Bruateigjen 75/5 Det gjekk i tidlegare tider ei hengebrua over elva 

mellom fossane, namnet Bruateigen kjem frå 

det. Historia fortel om ein fant som hadde vore på 

ferde i bygda (sannsynlegvis på tjuveriraid), og vart 

fanga på hengebrua av folk frå Løfall på sørsida, og 

Sandakarane på nordsida. Fanten hoppa i 

desperasjon på elva og drukna. Det seiest at han er 

gravlagd under ei stor helle ved sida av den gamle 

vegen på sørsida av elva 

Bukkesteinen Bokkesteinen 75/4 i Nedste geila, geitene heldt seg her 

Butelåkren Butelåkrin 75/4 åkeren hadde form som ei flaske (butel) 

Bygdahaugen Bygdahojin 75/4 her budde tussane? Samlingsplass? 

Bygningen Bygningjen 75/4 storehuset på bruk 4, bygd ca 1875, påbygd ca 1909. 

Legebustad/kontor frå ca 1909 til 1915 

67

Båtfeste Båtfeste 75/4 Båtfeste ligg ved enden av vegen ned på Tjønnene. 

Det var her båten låg 

Dalen Dalin 75/4 dal ovanfor Sandagjære, mot Tunvall 

Davebakken Davebakkjen 75/3 husmannen David på Neset slo truleg her 

Demma Demma 75/4 demning der dei demde opp Furuskorelva 

Dyrevadet Dyrevaet 75/27 hjortevad over Gaula frå Døskelandsmarka til 

Sandasida (dyr = hjort) 

Dyrstallane Dyrstaljane 75/4 her står hjorten 

Eikehammaren Eikjehammaren 75/4 vore eiketre her 

Einestabbakken Einestabakkjen 75/1 einestabbe (einestape) er ei bregne som før vart turka 

og brukt som underlag 

Einestabbakken Einestabakkjen 75/5 einestabbe (einestape) er ei bregne som før vart turka 

og brukt som underlag 

Eldalshamrane Eldalshamrane 75/5 på Tunvall, i grensa mot Myrmel. Lenger bort langs 

vegen mot Myrmel heiter det Eldalen. Namnet kjem 

frå siste brukaren av Tunvall, Petter, som var frå 

Eldalen 

Espefletene Espefletene 75/4 var mykje osp her, flet er ei flate 

Fiskehytta Fiskehytta 75/1 står fiskehytte for utleige her, eigd av bruk 1 

Fleturdane Fleturane felles nedanfor Lona, var urar her før vegen kom 

Florsgjerdet Florsjære 75/1 gjerde med tilhøyrande gardflor. Det var potetåker 

her til inn på 50-talet 

Fureli Forli felles skilt ut frå fellesområde 

Furuskorane Forskòrane 75/5 skor der det veks furu 

Furuskorsflata Forskorsflata 75/5 flate ved Furuskorane 

Furuskorelva Forskorelva 75 går ned Fureskora, over Kidemyra og kjem ned på 

Hammaren 

Gaddeholten Gaddehòltin 75/1 holt i utmark 

Gaddeskaret Gaddeskare 75/1 ein gadd er eit tre, oftast furu, med avbroten topp 

som er uttørka på rot 

Gamle 

moldfallsvegen 

Gamle 

måldfallsveijen 

75/5 gammal trasé for hovudvegen Sande - Myrmel. Den 

vart for bratt, så vegen vart truleg lagt om midt på 

1800-talet 

Gamletunet Gamletunet 75/4 det gamle tunet til Sanda låg her før, staden det er 

mest sol.Tunet vart flytta etter skredet som gjekk 15. 

juli 1861 

Gamlevegen Gamleveijen 75 gamle hovudvegen til Førde (riksvegen), lagt om ca 

1965. 

Geilane Jeilane 75/4 geiler ved Grøngjerdet og Florsgjerdet (Nedste geila 

og Nye geila) 

Geitestien Geitestien 75/1 4 rås for sauer og geiter 

Giljane Jiljane 75/1 gjel 

Gjeila Jeila 75/1 geil (sluse for dyra) 

Gjerdebakken Jærebakkjin 75/3 sandbakke i Sandagjære, greven bort no 

Gjerdehaugen Jærehojin 75/5 haug i Sandagjære. Den vart skoten bort i 1993-94 

for å brukast som fyllmasse ved bygginga av 

trafostasjonen 

Gofargjerdet Gofarjære 75/1 slåttemark under Vellene. Johan i Gjerdet slo gjerdet 

som bestefaren (godfaren) Otte hadde hatt. 

Geitestien er einaste vegen opp 

Grunnen Gronjen 75/8 grunnmuren til eldstova som vart seld på auksjon til 

Yndestad ca 1920. Der skal den ha brunne opp 

Grustaket Grustakje 75 grustak ved Tåhamrane 

68

Grønjære Grønjære 75/4 blir tidleg grønt om våren 

Hammaren Hammaren 75/5 i vegen ved Botnabakken 

Hattehola Hattehòla 75/4 5 hole under Hatten. 

Hatten Hatten 75/5 haug med ”hatteform” 

Havin Havin 75/1 det var eplehage her, kjem frå det? 

Heiaholten Heiahòljtin felles 

Heggerunnen Heggjerunnen 75/4 runn med hegg ved sida av og over Bekken 

Heiaholtskåra Heilaholtskora 75/3 

Hestebeite Hestebeite 75/1 vanleg å ha hestane her 

Hjølberget Hjølberje 75/1 

Hopen Hopen 75/5 bukt i elva, fin badeplass 

Hovdestien Hovdestien 75/4 5 ei rås 

Hundehaugen Hondehojin 75/3 haug der Gunvor Mo har hytta si. Randa hadde 

tørkeplass for mold henta frå Moldtaket her. Kan 

komme frå gno. hundr, god fiske- eller jaktplass. 

Kan og vise til talet hundre 

Husebakken Husebakkjen 75/4 i Sandagjære, bakke med husmannsplass på toppen 

Husesteinen Husesteinen 75 ein stor stein der ein kjem opp på myrane 

Husesteinmyra Husesteinmyra felles myr ved Husesteinen 

Hyldne Hyldne 75/1 

Hølen Hølen 75 hølen under Sandafossen der laksen står før han 

hoppar opp fossen 

Innloga Innloja 75/5 lik tyding som Innlegda, eit stykke lagt inn frå 

utmarka 

Insteteigen Insteteijen 75/5 inste (mot aust) teigen på Sanda (mot bruk 1). 

Gammalnorsk ut betyr mot vest og inn mot aust 

Jetlandstykke Jetlandstykkje 75/4 skomakaren Jetland hadde eit stykke her? Jetland 

hadde hus der barnehagen på Steia er, kona var 

jordmor. Jetland døydde i 1912. På slutten av 20- 

talet vart det sett opp revegard på dette stykket 

Kidemyra Kjiemyra 75/4 frå norrønt kið som betyr kje, geitekilling. Dei hadde 

geiter på garden til inn på 1800-talet. Kyrne stoppa 

alltid for å drikke i Furuskorelva her på veg heim frå 

Grøngjerdet 

Kloppa Kloppa 75/1 steinbru (klopp) over Lisjeelva 

Kloppen Kloppen 75/4 klopp over Løikjen i Sandagjære 

Knappholten Knappholten 75/5 holt (bergknaus) med form som ein knapp 

Knusaren Knusaren 75 sto steinknusar her då dei utbetra vegen på 

begynnelsen av 70-talet 

Krekjen Krekjen 75/4 smal, krokete teig yst i Sandagjære, mot Dalen 

Kvia Kvia 75/5 ei kvie er eit inngjerda område 

Kviteberget Kviteberje 75/5 stort kvitt berg, på veg mot Tunvall 

Kyrkjestrinda Kyrkjestrinda 75/3? smalt stykke ved kyrkja, strind er stripe eller 

strimmel. Åker og slåttemark. Etter gudstenesta 

hadde lensmannen opplesing ved dette stykket 

Lalinastova Lalinastaua 75/5 på Tunvall, også kalla Malenestova, men ho som 

budde her heitte Lalina. Ho var systra til siste 

brukar, Petter Tunvall, og var fødd i 1855 og døydde 

i 1943. Petter og Lalina kom frå Øykjebotnen (bruk 

3 på Eldal) i Viksdalen 

Langhola Lòngehòla 75/5 

Langholberget Langholberje 75/5 berg ved Langhola 

69

Leikmyra Leikmyra 75/5 lita leikemyr for tiur på Sandaåsen 

Lensmannsløa Lensmannsløa 75/1 her stod den gamle lensmannsløa, med arrestlokale 

m.a. Ved sida av sto garasje med plass til to bilar og 

bensinpumpe. Per Sande, og seinare sonen Konrad, 

dreiv med skyssing. Løa vart riven på begynnelsen 

av 60-talet, garasjen sto til inn på 70-talet 

Lindehammaren Lindehammaren 75/3 det har vokse lind her 

Lindehammarveien Lindehammarveijen 75/3 rås ved Lindehammaren 

Lisje ola gjele Lisjolajele 75/1 

Lisjeelva Lisjeelva 75/1 5 bekk mellom Insteteigen og bruk 1. Gaula er 

storeelva 

Lisjeholmen Lisjeholmen 75/1 ein ”holme” der Lisjeelva renn 

Lisjesetane Lisjesetane 75/4 eit sete er ei lita flate 

Lisjeteigen Lisjeteiin 75/4 liten teig der bruk 8 hadde bruksrett 

Lona Lona felles lon (utviding av elva) under fossen 

Lona Lona 75/3 slette ved elvelona som Mattis i Randa slo, ei utløe 

som sto her brann opp då Håkon Solerød skulle koke 

seg kaffi ein gong midt på 90-talet. 

Langebakkane Longebakkjane 75/4 bakkar, meir markert før vegen kom i Skåpet i 1901 

Løgrunnen Løgronjin 75/5 ved myra på Tunvall, det har stått utløe(r) her 

Løiken Løikjen 75 frå gammalnorsk loekr som tyder djup, 

stillerennande bekk med svak straum. Kjem frå 

Tunvall, går gjennom Sandagjære og ut i Gaula. På 

bruk 5 vart den lagt i røyr på 70-talet 

Løvollen Løvoljin 75/4 flate, slåttemark. Løa på plassen som var under bruk 

4 og 5 har nok stått her. Det var tufter ved sida av 

Gjerdehaugen. Delt i Øvre og Nedre Løvoll 

Marahillaren Marahilljarin 75/5 ei merr (mar) datt utfor her og slo seg i hel 

Mattiasia Mattiasia 75/3 i Lona, liten bekk (ie) ved stykket til Mattis i Randa 

Mjeltehaugen Mjeltehòjen 75/4 Edda: mjelte er den mjølka ein får kvar gong ein 

mjølkar. Dette har vore ein mjølkeplass, var 

gardflor her òg 

Moldfallet Måldfallet 75/5 frå Kviteberget og oppover bakken langs vegen. Det 

var sagt at Mads Sande såg siste bjørnen her på 

1870-talet. Bratte jordbakkar på eine sida, det har 

truleg gått ras her ein gong 

Moldfallmyrane Måldfallmyrane 75/5 myrar ved Moldfallet, på veg til Tunvall 

Moldtaket Måldtakje 75/1 mellom gamlevegen og E39. Ligg på bruk 1 men 

bruk 3 og 4 hadde rett til å ta mold til å ha i 

gjødselen her. På bruk 4 var det eit eige moldhus 

Myra Myra 75/1 oppdyrka myr 

Myra Myra 75/4 slåttemark, tidlegare myr som vart dyrka opp 

Mørkedalen Myrkedalin 75/4 Audun Lundekvam bygde skogsveg til Odd her på 

70-talet 

Nedste geila Nestegeila 75/4 Geil mellom Florsgjerdet og innmarka på 

bruk 4 

Nedste muren Nestemuren 75/4 mur for å hindre utrasing, bygd etter skreda i 1861 

Nesaberget Nesaberjet 75/5 berg på Neset 

Neset Nese 75/1 5 eit nes ut i elva Gaula. Mesteparten slåttemark. Det 

var to husmannsplassar her 

Nevredalsklype Nevredalsklype 75/4 dalsøkk i utmark, også kalla Daleklype 

Nilsgjerdet Nilsjæra 75/4 gjerdet til Nils i Randa 

Nilsløa Nilsløa 75/4 løa på plassen til Søren 

70

Nybrotet Nybrote 75/1 nydyrka mark over nedste bøgarden 

Nybrotet Nybrote 75/4 i Gjæra, truleg midterste eller ytste bakken 

Nye geila Nyegeila 75/4 geil mellom Florsgjerdet og Grøngjerdet 

Nyemarka Nyemarkja 75/5 truleg ”ny” mark lagt inn frå utmarka 

Olaialmane Olaialmane 75/1 like over bøgarden på bruk 1 

Omnane Omnane felles ytst på Sandafjellet, her har det foregått 

tjørebrenning 

Ormeskåret Ormeskåret 75/3 skor med mykje orm 

Otteforene Otteforene 75/4 eit stykke med opne grøfter i Sandagjære, som 

husmannen Otte hadde 

Pallane Palljane 75/4 avsatsar, pallar 

Pikhaugen Pikhojin 75/5 haug med karakteristisk form, pik er ein jernspiss 

Porsmyra Porsemyra 75/5 veks pors her, brukt ma. til plantefargar 

Pynten Pynten 75/4 yste kanten (pynten) på fjellet 

Randaberget Randabergje 75/5 berg mellom Randa og Skagen 

Reina Reina 75/1 ei reine 

Rennesteinen Rennesteinen 75/4 murt rennestein under øllhuset (eldhuset) 

Repalehaugen Replehojin 75/5 repale er eit hunbord, kan fortelje om forma på 

haugen som går langs vegen i Sandagjære. Ei anna 

tyding er at dei hadde repalen (hunborda) frå saga 

her 

Revehusteigen Røvehusteijen 75/4 under Smiehaugen, der det sto ein revegard til inn på 

60-talet. Far til Nelly, Jørgen, reiv den 

Saga Saja felles vore sag her sidan 1600-talet (første gong nemnd 

1603). Det har stått kvernhus her òg, ein kvernstein 

er mura inn i muren 

Sagia Sagia felles nedanfor øvstefossen, ie = elv, å 

Sandafossen Sandafossen felles nedste fossen der det var eit eventyrleg fiske på 70- 

talet. Det var laurdagsunderhaldning å sjå på dei som 

fiska. Fiske i fossen vart forbode midt i sesongen 

1988 

Sandagrinda Sandagrinda 75/5 grind ved Hammaren. Den måtte vere oppkomen for 

Myrmel slepte ut hestane om våren 

Sandahjellen Sandajellen 75/9 tjørehjell (tjøremile) på omlag 4 x 4 meter i Myrane, 

som truleg har vore brukt fleire gonger. 

Sandegjelden er nemnt i ein grenseoppgang i 1769. 

Arkeologisk registrering har tidsett den til ca 660 - 

880 e. kr, men det er truleg alderen på røtene dei 

fann i myrane, sjølve hjellen er nok yngre 

Sandavatnet Sandavatne felles lite vatn/tjønn som ligg yst på Sandafjellet 

Sandaåsen Sandaåsen 75/5 ein lang markert ås i utmarka 

Sandtaket Sandtakje 75/27 Jostein Skagen hadde sandtak her 

Sandvin Sandvin 75/8 namnet på bruk 8, frå sandr og vin som tyder slette. 

Kommunen leigde lokale her fram til kommunehuset 

stod ferdig i 1909 

Sandøyra Sandøyra 75/5 ved Hopen, øyr av fin sand 

Sauehillaren Sauehillaren 75/4 her heldt sauene seg 

Saueskora Saueskòra 75/4 5 her heldt sauene seg 

Saureibakken Saureibakkjen 75/4 saur = søle, lort. Eivind Sande: Saurei er eit 

kyranamn. Albert Joleik: Ein god gard skulle ha 

minst tre kyr med –rei namn 

Selda Selda 75/1 ei seld er eit søkk i lendet 

Selja Selja 75/4 står ei selje her 

71

Setane Setane 75/3 på Tunvall, i grensa mot Myrmel 

Setemyra Setmyra 75/3 myr på Tunvall som Randa slo 

Sjenestøvatnet Sjenestøvatne felles lite vatn/tjønn som ligg i grensa mot Myrmel 

Skjenøyra Sjenøyra 75/5 same som Sandøyra? , ligg like ved, mot 

Ysteåkreneset. Namnet kjem av at kyrne ”skjena” 

fram og tilbake for å sleppe unna fluger og klegg 

Skjevingehola Sjevingehola 75/5 

Skjevingeholberg Sjevingeholberg 75/5 berg ved Skjevingehola 

Skora Skora 75/4 skor utanfor Hammaren, vanleg å jage kyrne på beite 

her 

Skreene Skrene 75/5 skreder har stoppa her 

Skregarden Skregaren 75 gard mot Skreene 

Skrele Skrele 75/5 le (grind) i Skregarden 

Skrevegen Skreveijen 75/1 rås ved Skreene 

Skåpet Skåpet 75/4 karakteristisk fjell. Då ny veg vart laga i 1901 vart 

dette årstalet hogge inn i berget. Seinare, då vegen 

vart utvida i 1970-72, vart årstalet sprengt bort. Eit 

segn fortel at ein rik mann hadde pengeskåpet sitt i 

ei ur her, men det kan vere ei oppdikta forklaring på 

namnet Skåpet 

Slamlagunen Slamlagunen 75/1 3 brukt når kommunen hadde ansvaret for 

slamtømminga (septik) 

Slettebakkane Slettebakkjane over Vellene, og over slettene ”onde Fjelle” 

Slettene Slettene 75/4 sletter "onde Fjelle", tidlegare slåttemark. Gustav 

Hoff slo her for siste gong i 1945/46 

Slipesteinen Slipesteinen 75/1 sto slipestein her fram til 1970, slik at ein skulle 

sleppe å gå heilt ned i tunet for å slipe ljåane 

Smedkvia Smekvia 74/5 kvia til smeden på Neset. Nemnd i utskiftingspapira 

Smiehaugen Smiehojin 75/4 ved Gamletunet, stod smie her 

Smørsteinen Smørsteinen 75/4 truleg gammal offerplass 

Småsvarthamrane Småsvarthamrane 75/1 ligg vest for Svarthamrane 

Stavleiholten Staveleiholten 75/5 her henta dei trevirke til stavleiene i eit grindbygg 

Steinen Steinen 75/1 ein stein i bakkane over bruk 1 

Steinteigen Steinteijin 75/4 over låven, teig med mykje stein 

Stien Stien 75/5 rås ut frå Stimyra 

Stigarden Stigaren 75/5 steingard som skal hindre dyra å gå ut Stien 

Stillingehola Stillingjehola 75 fortel om ein jaktmåte, liste seg stille inn på dyret 

(på Stordalen) 

Stimyra Stimyra 75/5 myr mot råsa (Stien) som går ut langs fjellsida 

Stor ola gjele Storolajele 75/1 

Storbakken Storbakkjin 75/4 bakken over tunet på bruk 4 

Storefjellet Storefjelle 75/4 markant og karakteristisk fjell som er meir eller 

mindre loddrett. 

Storeholmen Storeholmen 75/1 ein ”holme” der Lisjeelva renn 

Storeskåra Storeskora 75/4 

Storesteinen Storesteinen 75/4 stor stein i Sandagjære, skoten vekk i samband med 

grøfting i 2006 

Storsteinsfletene Storsteinsfletene 75/5 mange store steinar her, flet er ei flate. Bruk 4 leidde 

bekken her nedover for å drive eit vasshjul 

Styggeløiken Styggeløykjin 75/9 mørk "stygg" bekk , frå gammalnorsk loekr som er 

ein djup, stillerennande bekk 

Stølen Stølen 75/5 har truleg vore mjølkeplass. Leika gjetarane at dei 

72

hadde støl her? 

Sveene Sveene 75/5 4 snaufjell, svaberg 

Svojene Svòjine 75/5 same tyding som Sveene (svaberg, snaufjell) 

Sørengjerdet Sørenjære 75/5 i Gjæra, husmannen Søren sitt gjerde 

Sørenåkeren Sørenåkren 75/1 på Neset, husmannen Søren hadde åker her 

Tjønnehopen Kjønnehopen 75/4 hop på Tjønnene. Ein gjekk på skeiser her om 

vinteren 

Tjønneløiken Kjønneløikjen 75/4 bekken frå Tjønnehopen og ut i Gaula 

Tjønnemyra Kjønnemyra 75/4 myr på Tjønnene 

Tjønnene Kjønnene 75/4 tidlegare husmannsplass. Namnet kjem av at det har 

vore fleire tjørner her (3 etter kvarandre) 

Tjønnereinene Kjønnereinene 75/4 reiner mot myra på Tjønnene 

Tjønnevegen Kjønneveijen 75/4 vegen ned til Tjønnene, bygd på slutten av 70-talet 

av Ottar Vikum. Det var ein gammal veg ned til 

husmannsplassen her frå før 

Togjerde Tåjære 75/5 slåttemark. Gjerde nedanfor Tåhamrane 

Trafostasjonen Trafostasjonen 75/5 trafostasjon, bygd 1993-94 

Tunvall Tunvall 75/5 eigen matrikkel til slutten av 1700-talet, sidan 

husmannsplass. Frå tun i tydinga inngjerda område 

og gno. hvall som er ein liten haug 

Turistinformen Turistinformen 75 stod turistinformasjonsskilt her 

Tytebærhaugen Tytebærhòjin 75/5 veks tytebær her 

Tåbakkane Tåbakkjane 75/4 ved sida av Grustaket og Tåhamrane 

Tåhamrane Tåhamrane felles frå ta, der kyrne samlar seg før dei skal inn. Var det 

mjølkeplass her òg? 

Under 

kirkegardsmuren 

Onde 

kjirkegardsmuren 

75/4 lite stykke under kyrkja, god fiskeplass. Den delen 

som er kyrkjegard vart skilt ut i 1953 

Vatnet Vatne felles vatnet der Gaula utvidar seg, også kalla Steievatnet 

Veita Veita 75/1 grøft i/ved Lisjeelva der ein skola klede 

Vellebakkane Vellebakkane 75/5 bakkane over Vellene 

Vellegjelet Vellejelet 75/3 gjel på Vellene 

Vellene Vellene 75/5 kjem frå vollr, fleirtal veller, som er sletter. Gamal 

stemnestad, var dans her under krigen. Det er tre 

gravhaugar her, men dei er låge og vanskelege å sjå 

Vellesteinen Vellesteinjen 75/3 stein på Vellene 

Vetrale Vetrale 75/5 grind (le) der bruk 4 hadde vintervegen sin 

Vollen Vollen 75/1 slåttemark. Voll under husa på bruk 1 

Vågarden Vågaren 75 gjerde for å hindre dyra å gå seg utfor hamrane 

Ystesteinen Ystestejin 75/1 stein oppe i bakkane over bruk 1, namnet kjem av at 

det er ein stein lenger inne òg (Steinen) 

Ysteåkreneset Ystekrenese 75/5 yst på Neset, mot Sandøyra 

Øvstebøen Øvstebøen 75/4 bøen opp til bøgarden mot Nedste Geila 

Øvste muren Øvstemuren 75/4 mur for å hindre utrasing, bygd etter skreda i 1861 

Åkerreina Åkerreina 75/4 reine etter åkeren i Grøngjerdet 

Årelaupet Årelaupe 75/4 her vart truleg or høgd og løypt nedover 

www.fylkesatlas.no 

Bruk 1 Sande Oddbjørg Hjelmeland 

Bruk 2 Kirkevolden Per Johan (Jo) Askevold 

73

Bruk 3 Randa Truls og Petter Søreide 

Bruk 4 Sanda Olav Sande 

Bruk 5 Sanda Bjørn Arild Sande 

Bruk 6 Fredheim Per Johan Askevold 

Bruk 7 Tjønnene Olav Sande (lagt inn under bruk 4 i 1916) 

Bruk 8 Sandvin Joar Sande 

Bruk 9 Flatbø (Myrane) Nils Nordang og Anne Marit Ytterbø 

Bruk 10 Bergtun Helgesen 

Bruk 27 og 28 

Helge Skagen 

Sanda, gammalnorsk Sandvin, er ein av dei eldste gardane i Gaular. Vin er fint beiteland, 

grasslette nær vatn eller elv. Vin-gardane er frå tida rundt Kristi fødsel, eller før. Dei aller eldste 

gardane er dei som har naturnamn, som til dømes Nes og Vik. Sande (Sanduin) er første gong nemnt i 

Bjørgvin Kalveskinn, ei jordbok som vart skriven i tidsrommet 1305-50. 

Bruk 75 vert kalla Sanda. Det kjem av ei dativform av Sandvin, Sandvina, der vin har forsvunne. 

Tunet på bruk 1 vart kalla Pertunet, etter dåverande eigar Per L. Sande (1884 - 1961). 

I Gaular er det ikkje mange vin-gardar, men lenger opp i dalen skal det ha vore ein anna vin-gard, 

Tæslin (Tesslin). Den er nemnt i Bjørgvin Kalveskinn med stort tiende til kyrkja i Viksdalen. Kvar 

denne garden låg, det veit vi ikkje sikkert. Men det må altså vere på ei grasslette nær vatn eller elv. 

Hetle kjem frå Heltvin, dvs. hassel og vin, og det kan vere denne garden det er snakk om. Garden har i 

så fall vore større enn i dag. I Bygstad har det vore ein vin-gard òg. Albert Joleik skriv i Sunnfjordsoga 

at det berre er to –vin gardar i Sunnfjord, Sanda (Sandvin) og Bjerga (Bjørgvin) i Dale. Det er ikkje 

rett, det har vore fleire. 

I Liagjelet er det ein plass kalla Sandademmegarden, så i tidlegare tider har garden hatt kvernhus der. 

74

Matrikkel 

År: 

1838 

Amt: 

Nordre Bergenhuus Amt 

Fogderi: 

Sønd- og Nordfj. Fogderi 

Tinglag: 

Indre-Dale (Dals) Thinglag 

Prestegjeld: 

Indre-Holmedals Pgj. 

Sokn: 

Sande (Sandvin) Hovedsogn 

Nytt matr. nr.: 75 

Gam. matr. nr.: 225 

Løpenummer: 143 

Gard: 

Sande 

Bruk: 

Sande 

Oppsitjar: 

Mads Gjertsen 

Gamal skyld: 

0 Løb, 2 B. pund, 12 Merker 

Ny skyld: 

3 Dalar, 1 Ort, 20 Skilling 

Smørskulda var det som leiglendingen betalte i leige til eigaren av garden. Laup var binnet dei 

leverte smøret i. Det tok ei våg som var 18 kg. Ei våg var tre pund og eit pund var 24 merker. 

Skulda skulle då her bli 15 kg smør, og vart rekna ut etter produksjonen på garden. Samla sett 

hadde alle bruka på garden Sande ei skuld på 2 ½ laupar smør. Skulda kunne betalast i andre 

ting som td. skinn og korn, men alt vart rekna om til smør. 

Aar: 

30te September 1890 

Amt: 

Nordre Bergenhus Amt 

Fogderi: 

Sønd- og Nordfj. Fogderi 

Thinglag: 

Indre Holmedal Thinglag 

Præstegjæld: 

Indre Holmedal Pr.gjeld 

Sogn: 

Sande Sogn 

Herred: 

Indre Holmedal 

Gaards - No: 75 

Brugs - No: 4 

Tidl. Matr. - No: 75 

Tidl. Løbe - No: 143 

Gaardens Navn: 

Sande 

Brugets Navn: 

Sande 

Eierens/Brugerens Navn: Jakob Madsen 

Urev. Matrikkelskyld: 3 Spd., 1 Ort, 20 Skill. 

Rev. Matrikkelskyld: 5,47 

Ein dalar var 5 ort á 24 skilling. Ved overgangen til kroner og øre i 1875 vart ein spesidalar sett 

til 4 kroner. Skulda blir då omrekna 13 kroner og 47 øre. Revidert skuld på 5 mark og 47 øre har 

altså ikkje direkte samanheng med det. 

75

Skyldmark var en betegnelse på matrikkelskyld som ble innført ved matrikkelrevisjonen i 1886. Ved denne 

matrikkelrevisjonen ble alle matrikulerte eiendommer i landet samlet satt til 500 000 skyldmark, og hver 

enkelt eiendom ble tildelt matrikkelskyld i henhold til forventet verdi og avkastning. Ved fradelinger og 

opprettelse av nye eiendommer skulle det foretas en skylddelingsforretning, slik at den nye eiendom skulle 

tildeles en matrikkelskyld, og det skulle så gjøres tilsvarende fradrag i skylden for den eiendommen som 

ble delt. Samlet antall skyldmark for hele landet skulle således forbli uendret, men dette viste seg 

etterhvert ikke å kunne praktiseres, idet hvis en eiendom som var vertsatt til 1 øre (i praksis en vanlig 

byggetomt) ble delt, måtte den nye eiendommen tildeles en skyld på 1 øre, mens det ikke kunne gjøres 

fratrekk i skylden for den fradelte eiendommen. 

Som matrikkelskyld 1 skyldmark = 100 øre . Skyldmarken ble innført som erstatning for skylddaleren som 

matrikkelskyld. I gjennomsnitt ble 1 skylddaler da satt lik ca. 2 skyldmark. 

Skyldmark ble tildelt nye eiendommer på landet fram til «Delingsloven» ble innført 1. januar 1980. 

(Wikipedia) 

År 1950 

Fylke: 

Sogn og Fjordane 

Herad: 

Gaular 

Sokn: 

Sande 

Gardsnamn: 

Sande 

Bruksnamn: 

Sande 

Gardsnummer: 75 

Bruksnummer: 4 

Eigar: 

Olav Madsen Sande 

Skyld mark: 5 

Skyld øre: 34 

Fylke: 

Sogn og Fjordane 

Herad: 

Gaular 

Sokn: 

Sande 

Gardsnamn: 

Sande 

Bruksnamn: 

Sandvin 

Gardsnummer: 75 

Bruksnummer: 8 

Eigar: 

Jakob Madsen Sande 

Skyld mark: 0 

Skyld øre: 12 

Bruk 8 vart utskilt som kårbustad frå bruk 4 i 1928. Bruket har rett til å bruke rennesteinen 

under øllhuset og rett til å legge inn vatn frå same bekken som hovudbruket, dersom det skulle 

bli aktuelt. I tillegg er det rettar i utmarka etter skulda. Dersom ein reknar om til flatemål så vert 

det omtrent storleiken på Lisjeteigen ved Tunvall der kårmannen Mads hadde bruksrett. 

76

Dyrenamn 

Hest: Blakken. Fiffi med avkomma Juni, Juli, Julius og Augustus. Maja 

Kyr: 

Sau: 

Dyrei, Dokka, Rødlin, Rosa, Plomma, Dagros, Raukoll, Somrei, Hoffkyra, Besta, 

Knøta, Nesekyra, Netta, Bjellekyra 

Tunlammet Bolle, Svartesauen, Krokhale, Halten, Spake, Døskelandsauen, Svartfjes, 

Storurd, Løva, Trillingsauen, Bjellesauen, Kløyvøyre, Tinkla, Dalasauen, Snålden, 

Svarte bjøllesauen, Bøtjuven, Svartprikken, Tunvaldsauen, Krylen, Svartgimbra 

Hund: Rapp(en) 

Katt: Tobine, Laban, Yamilah, Monsa, Kannibal, Panteren 

Både Tobben og Mons skulle vere hannkattar. Det var dei ikkje… 

Data om kyr og sauer er notert i tidsrommet 1951 – 1963 i ei notisbok. På 50-talet er det Leif 

som har skrive i boka, han var kjend for å ha ei fin handskrift. 

I følgje Albert Joleik sa dei gamle at det skulle vere minst tre kyr med namn på –rei på ein 

god gard. 

Merket til bruk 4 var hol i høgre øyret. 

77

Grenseoppgang 1769 

I 1769 var det grenseoppgang mellom mensalgodset (kyrkjegodset) og eigedomsgodset på 

Sande. Det som no er bruk 1 var før mensalgods. Mensalgodset skulle bli presteenkesete, og 

prest Hans Wingaard som vart tilsett i 1763 krov grenseoppgangen då han meinte 

oppsitjarane, og då spesielt Torstein Knudsen på bruk 4, hadde teke seg til rette i skogen. 

Truleg hadde mensalgodset før blitt drive i lag med Randa, og ein hadde vel ikkje vore så 

nøye på grensene. Men Wingaard var kjend som ein hard herre, og skulle ha orden i sakene! I 

1764 hadde han prøvd å kjøpe garden til Torstein, men Torstein selde i staden til presten i 

Førde. Torstein og Wingaard gjekk nok ikkje så godt overeins. 

I saka er det kalla inn vitne som har vore arbeidskraft på garden ein gong. Eit vitne er 93 år 

gammal, men det er poengtert at han har sinnets fulle kraft. Almane er nemnt spesielt, dei var 

viktige. Enka etter lensmann Ludvig Nilsen (død 1761), Cecilie, på bruk 3 Randa var spesielt 

opptatt av dei. Det er synfaring, og det vert sett ned merkesteinar og hogde krossar i fjell. 

Torstein og eit av vitna er ueinige om grensa i Brandåsen ved Tjønnene. Der er det to små 

veie, og usemja går på kva veg som er grensa. Vitnet får medhald, då dei sakkunnige meiner 

den grensa er mest logisk. 

Stadnamn som Brandåsen, Gaddeskaret, Skrevegen, Knappholten, Slettebakkane, Sveene, 

Nevredalsklype, Apaldebakken, Dyrstallane, Langehola, Bruateigen, Skora, Tunvallsfjellet 

og Kyrkjestrinda er nemnt. Det er skrive at Kyrkjestrinda no (i 1769) vert kalla Storåkeren. I 

tillegg er det namn som Buråsen (rås i Geilane?), Apilsbakken, Baltsarfeta (under fjøsen?), 

Buaåkeren (ved tunet), Lækemyra (ved Langehola), Myretremmen (mot Tunvall) og 

Sandegjelden (ved Gaula). 

Mensalgodset vart etter grenseoppgangen bruk 1 i 1771. Presten hadde førerett, det var vel 

eigentleg Randa som skulle ha vore bruk 1. Bruk 2 (seinare lensmannsgarden til Askevold) 

vart skilt ut frå bruk 1 i 1885. 

Bruk 5 vart skilt ut frå bruk 4 ca. 1690. Det har altså opphavleg vore to bruk på Sande, Randa 

og Sanda. Randa, eller delar av Randa, har truleg vore prestegard før reformasjonen, og etter 

reformasjonen har prestane leigd eller pakta bort kyrkjegodset. Men i 1755 vart Holmedal 

prestegjeld delt i to, og Indre Holmedal prestegjeld vart oppretta med prestegard på Steia, som 

var eigd av presten i Dale. Presten frå 1755 til 1762 heitte Schwartzkopf, men han var sjukleg 

og fungerte berre i kort tid i kallet. Wingaard vart difor den første presten som hadde krefter 

til å tak og krevje grenseoppgang. 

78

Kjelder 

Garmand Sørli, Steinar: 

Garmand Sørli, Steinar: 

Indrebø, Gustav: 

Det omvendte steget. Semesteroppgåve ved Sogn og Fjordane 

distriktshøgskule (1993) 

Folk og ressurser på gården Sande 1666- 1875. Studentarbeid i 

lokalhistorie ved Sogn og Fjordane distriktshøgskule (1993) 

Gamle sogeminne frå Sunnfjord 

Hjelmeland, Olaf: Gaular Sparebank 60 år, 1894-1954 

Hjelmeland, Olaf m. fleire: Gaularsoga (3 bind, gitt ut i 1955, 1961 og 1968) 

Joleik, Albert: Sunnfjordsoga (2 bind, gitt ut i 1959) 

Sande, Eivind: 

Timberlid, Anders: 

Bilde av Knud Knudsen: 

Bilde av Axel Lindahl : 

Andre bilde: 

Skøyte og festesetlar: 

Kyrkjebøker: 

Sjeleregister: 

Nynorsk og gammalnorsk 

ordbok: 

Munnlege forteljingar: 

Stadnamn frå Gaular i Sunnfjord. 

Hovedoppgave ved Universitetet i Oslo (1948) 

Gaularsoga, alle banda samt gardssoge for Sande, Viksdalen og 

Bygstad (gitt ut på 1990-talet) 

Bildesamlinga til Universitetet i Bergen 

Galleri Nor, Nasjonalbiblioteket sitt fotoarkiv 

Privat og Fylkesarkivet 

Privat, Statsarkivet og Digitalarkivet 

Fylkesarkivet og Digitalarkivet 

Digitalarkivet 

Tyding av stadnamn 

Nelly og Odd Sande, Randi Kvale, Gudny Skudal, 

Ole Johannes Øvretveit og Sverre Sande 

© Joar Sande 23.08.11. Revidert 12.03.2012 

79

Gardssoge for Sanda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?