Nynorskrettskrivinga - Språkrådet

51
(“mjuk”, med j) er det i vestlandsmåla og i målføra i Agder (utanom kystbygdene), i
Indre Telemark og i fjelldalane austpå, vidare i Trøndelag og Nord-Noreg. Minst av
palatal uttale er det i flatbygdene på Austlandet, særleg frå Romerike og sørover, og i ei
stripe langs kysten. Bymåla har lite av palatal uttale. Uttalen skifter elles mykje i ulike
lyd- og ordgrupper, i mange tilfelle går den palatale uttalen over store delar av det
søraustlandske området, t.d. i ord som stykke (stykkjy), nykel (nykjyl), krykkje, kyrkje,
øskje. I bikkje er palatal uttale allmenn. Langt utanfor det vanlege området for
palatalisering går likeins adverbet ikkje. Og på grunn av lydutviklinga i
konsonantsambanda lg og rg (jf. austlandsk elg > ælj og arg > arj) blir ord som bølgje,
følgje, svelgje og sørgje uttala med j over store delar av landet.
Gjennom 1900-talet har bruken av palatallyd framfor endingsvokal minka svært
mykje, og ei årsak har truleg vore at eit skifte mellom palatal og ikkje-palatal uttale i
same ordet gjev ein meir innvikla grammatikk som er vanskeleg å halda oppe i lite
stabile samfunn. Det viser seg i tendensar til å halda på palataluttale lenger i ordgrupper
som har denne uttalen i alle eller fleire bøyingsformer (bryggje-typen), enn i ordgrupper
med palatal i berre éi bøyingsform (f.eks. marka).
Men også i typane der j-en står i fleire bøyingsformer, har palatalen hatt ein sterk
tendens til å vika, slik at mange dialektar ikkje lenger har gj-lyd framfor ending (altså
typen bryggje), og kj-lyden står også berre i svært få ord. (Bikkje bruker vera eit
unntak.) By- og sentrumsmål er og har vore særprega av ikkje-palatal framfor
endingsvokal, forståeleg nok. (Formene ikkje og mykje skil seg ut ettersom e-en her
ikkje er ending.)
Skriftmålsgrunnlag
Landsmålet og nynorsken har altså frå første tid vore prega av noko ustøe i markeringa
av palatal uttale. Det har golde både for norma og i skriftleg praksis. I 30-åra finn Vikør
(Vikør 1995) stor variasjon frå ord til ord hjå fleire av forfattarane, men hovudtendensen
er ei femti–femti-fordeling for ord med og utan j. J-ane var obligatoriske i rettskrivinga
før 1938. Likevel vart dei i hovudsak utelatne av halvparten av dei undersøkte
forfattarane frå den tida. Fem av ni forfattarar brukte j-formene også i 50-åra, ein sløyfa
j-en, og dei tre andre var inkonsekvente i bruken. Hjå 70-årsforfattarane er det ei klår
todeling i å sløyfa og ikkje sløyfa j-ane.
Wetås har søkt på former med eller utan j i lokalaviser, og ho har funne at
resultatet av søka er litt påfallande.
For dei fleste av verba står hovudformene med j sterkare enn
klammeformene utan. Men dette ser ikkje ut til å gjelda tilhøvet mellom
hovudformene leggja/-e (74 treff) og byggja/-e (75 treff), og dei tilhøyrande
klammeformene [legge] (54 treff) og [bygge] (75 treff). Her må det
kommenterast både at frekvensen av klammeformene er overraskande høg,
og at det berre er klammeformene med -e dette gjeld. For desse søka er det