Nynorskrettskrivinga - Språkrådet

26
1.5.2 Fordelar og ulemper med hierarki i rettskrivinga
Den tydelegaste fordelen med det hierarkiet me har i rettskrivinga i dag, er at det gjev
eit godt høve til å påverka tendensen i språkendringsprosessen. Tolkar ein dette inn i
modellen for normdanningsprosessen, kan ein seia at den offentlege språkpolitikken
med ein liberal rettskrivingspolitikk gjev fridom for fleire normagentar til å innverka på
det som blir inndata i prosessen, samstundes som han har god kontroll med ein viktig
del av skriftbiletestimulia i prosessen, nemleg lærebøker og offentlege dokument. Dei
sistnemnde teksttypane står så sterkt i nynorsksamfunnet at dei vil påverka tydeleg det
som synest vera dominerande og nøytralt i skriftspråket. Normsystemet vårt med
hierarki er altså eit godt instrument for å påverka skriftspråksutviklinga i ynskt retning.
Systemet med hierarki har språkpolitisk sett fungert som kompromiss mellom to
motsette mål for nynorsknormeringa: a) ein nokså fast normal til bruk i formelle
sjangrar som lærebøker og statstenesta og til bruk for dei som ynskjer eit klårt mønster å
gå etter, og b) større valfridom for dei som ynskjer å skriva talemålsnært eller gje
uttrykk for identitet og språkpolitisk haldning gjennom skriftspråket sitt, anten det er i
tradisjonalistisk, modernistisk eller regional lei.
Departementet er i brevet sitt frå desember 2000 inne på at eit rettskrivingssystem
med klammeformer kan vera ei form for dobbelkommunikasjon. På den eine sida understrekar
ein at språkbrukarane – utanom lærebokforfattarar og folk i statsadministrasjonen
– fritt kan bruka alle formene innanfor den vide rettskrivinga, medan ein på hi
sida fokuserer sterkt på at visse former likevel har hovudformstatus og skal ha vidast
bruksområde. Skiljet mellom hovudformer og klammeformer blir markert tydeleg i
lærebøkene og i skuleordlistene, og det blir dermed gjort til ein viktig del av rettskrivingskunnskapen,
sjølv om det eigentleg skal ha konsekvensar berre for ei avgrensa
gruppe språkbrukarar. Det er heller ikkje ukjent at lærarar åtvarar mot å bruke klammeformer
eller markerer på annan måte at dei ikkje er like akseptable. Dermed blir
valfridomen ikkje reell trass i offentleg språkpolitikk, og hierarkiet skaper ei usikkerheit
som har pedagogiske ulemper.
Systemet med hierarki er altså knytt til ynsket om stor valfridom, som igjen er
knytt til språkideologiske oppfatningar, og difor har det hatt skiftande styrke. Utover i
1970-åra vart fordelane med valfridom og dialektnært skriftmål sterkt framheva, og
Språkrådet opna for nokre fleire former frametter i 1970- og 1980-åra. På slutten av
1900-talet svinga pendelen, og det har vorte vanlegare å understreka ulempene med
stort formval i rettskrivinga. Det har f.eks. kome fram i vedtak i Språkrådet og m.a. no i
brevet frå departementet frå 2000.
Det kan knapt påvisast at det er nokon læringstekniske ulemper med hierarki og
valfridom for skuleelevane, som skal kunna velja fritt til si personlege språkform. Det er
så mange faktorar i språklæringa at det er vanskeleg å skilja ut denne eine faktoren. For
elevar og vanlege språkbrukarar er det truleg valfridomen som er til eventuell fordel
eller ulempe, ikkje sjølve organiseringa av valfridomen.
For dei meir "avanserte" brukarane, dvs. dei som blir pålagde å følgja den tronge