Nynorskrettskrivinga - Språkrådet

22
1.4.3 Korleis er den faktiske variasjonen
I Rettskriving hos nynorskforfattarar (1995) undersøkte Lars S. Vikør i kor stor grad
valfridomen i rettskrivinga hadde vorte utnytta hjå 29 nynorskforfattarar, fordelte på tre
tiår: 1930-åra, 1950-åra og 1970-åra. Han peikte m.a. på at i-målet vart borte frå hans
tekstkorpus frå og med 1950-åra. Pronomenformene som hadde vist stor variasjon hjå
trettiårsforfattarane, var meir einsarta blant dei seinare generasjonane. Variasjonen i
infinitivsendingane heldt seg. Vikør registrerte ein tendens til konsolidering av
formbruken innanfor bøyings- og lydverket. Han omtalar substantiv og verb med
sideform utan j (bygge, sette, tenke osv.): Om lag halvparten av forfattarane i den siste
generasjonen (frå syttiåra) brukte hovudsakleg j-lause former, og dei stod også tidlegare
sterkare enn mange andre sideformer.
Åse Wetås (2001) undersøkte dei same einskildorda og bøyingskategoriane som
Vikør la til grunn, og funna hennar stemmer for det meste godt overeins med hans.
Formbruken i publiserte tekstar på nynorsk viste samla sett meir einsretting enn
mangfald. Heller ikkje avismateriala baud på større variasjon, for det viste seg å ikkje
vera så vanleg at lokalavisene vel former som ligg nær den lokale dialekten. Medvite
formval såg ut til å gjelda infinitivane og pronomenformene me og vi. Både i substantiv
og verb var det ein heilt eintydig tendens til bruk av hovudformer. For verbformer utan
j, [ringe], [bygge], var det noko større variasjon, jf. Vikør ovanfor, men hovudformene
var også her i fleirtal. Når det galdt inkjekjønnsformene auge, hjarte, øyre, var det elles
ein tendens til å blanda saman dei to bøyingsparadigma. Formbruken i upubliserte
tekstar var jamt over mykje meir ueinsarta enn i det publiserte tekstmaterialet. Wetås
fann ein god del fleire talemålsinnslag, arkaiske nynorskformer (i materiale frå eldre) og
ulike andre former som ligg utanfor rettskrivinga. I tekstane skrivne av eldre menneske
var sideforma på -i, [kui], av sterke hokjønnsord brukt, likeins langformer av verb (late)
og kløyvd infinitiv. Desse formene var meir eller mindre fråverande i tekstane skrivne
av barn og unge, som viste ein mest heilt eintydig bruk av hovudformer i bøyinga av
hokjønnssubstantiva, og ein sterk tendens til bruk av e-infinitivar (sjølv om a-infinitiv
òg fanst). Bokmålsinterferens fanst i begge teksttypane, særleg i det upubliserte stoffet.
Undersøkingane viste større variasjon i lydverkdelen enn i formverkdelen, men
tendensen til einsretting i formvalet galdt òg lydverket.
1.4.4 Korleis blir valfridomen formidla
Mange undersøkingar viser at korkje elevar, lærarar eller andre har oversyn over den
valfridomen som faktisk finst innanfor norma. Det viktigaste er her sjølvsagt den
manglande kunnskapen hjås lærarar. Elevar får ikkje den nødvendige rettleiinga om
breidda som norma tilbyd. Andre undersøkingar viser òg til tilfelle der elevar som
faktisk har lært seg kva dialektformer dei kan bruka, risikerer å få feil til eksamen fordi
sensor ikkje kjenner alle sideformene. Dermed kan den mangelen på bruk av valfrie
former som granskinga viser, rett og slett koma av at elevar ikkje ”tør” nytta