Nynorskrettskrivinga - Språkrådet

20
dialekt er det ikkje gjeve korleis ordet skal skrivast.
Nynorsk skriftspråk er ikkje basert på ei fast talemålsnorm, men som me såg i
førre kapittel, har talemålet vist att i stadig større valfridom innanfor dei offisielle
skriftnormalane på 1900-talet. Norma har heile tida balansert mellom to prinsipp: folkemåls-
og einskapsprinsippet. Folkemålsprinsippet har språkleg fridom eller valfridom
som sentralt omgrep. Dialektmangfaldet skal få koma til orde, bokstaveleg tala, for med
stor valfridom i skriftnormalen kan ein skriva nær opp til talemålet sitt, og dermed
meistra skriftspråket lettare. Dette pedagogiske momentet har alltid vorte understreka i
normeringsdebatten. Nynorskbrukaren skal få overføra ”hjartespråket” til skrift.
Valfridomen gjev høve til nyansering og til å variera skriftformene etter stilkjensla til
den einskilde. Det inneber identifikasjon, sjølvkjensla blir styrkt, uttrykksbehovet
stimulert. Dette har vore sett på som noko særskilt og verdfullt ved nynorsken. For
skuleborn som får så mykje bokmål inn frå alle medium, kan det letta skrivinga å
”skriva som dei snakkar”. Forsøk med lese- og skriveopplæring knytt til elevtalemålet
har ført til at borna sjølve analyserer sitt eige talemål meir presist, og i den samanhengen
er talemålsnære skriftspråksformer ein føremon. Forfattarar og til dels journalistar
utnyttar den faktiske variasjonen for å gje språket sitt ein regional og til dels personleg
farge, det same har folk som ikkje må følgja læreboknormalen, høve til.
Arbeidet for valfrie former har likevel ikkje berre hatt som mål å koma dialektområde
og dialektformer i møte. Under reformstrevet på 1900-talet var det også klår
politikk å samordna bokmål og nynorsk innanfor ei tilnærmingslinje. Det førte til at
dobbel-/tilnærmingsformene auka (i begge målformer). I læreboknormalen frå 1959 er
samnorsktanken sterkt framme. Men i realiteten var denne ideologien forlaten lenge før
2000.
Bak einskapsprinsippet står også eit pedagogisk omsyn, ynsket om ei einskapleg
norm, dvs. ei norm som bør vera enkel, klår og helst ha unntakslause rettskrivingsreglar,
vera lett å læra og bli brukt på same måten av flest mogleg brukarar. Her er altså
prinsippet at ved å redusera valfridomen gjer ein nynorsken enklare å bruka. – ”ein fast
og fylgjestreng skrivemaate, ein som kann spara skulen, so mykje som råd er, for det
skjeple og hefte det er, i vissa for nynæmingen, aa sjaa eitt og det same skrive snart paa
ein maate og snart paa ein annan” (Framlegg til skrivereglar for landsmaale i skularne,
tillegg til Universitets- og skuleannalar 1899). Det er dei visuelle førebileta som fremjar
skriveopplæringa, og når ein les, blir skriftbileta prenta inn. Sidan nynorsk viser så
mykje mindre att i skrift enn bokmål, er det då avgjerande at nynorskbrukaren ikkje
møter mange ulike normvarietetar. Det krevst stor innsikt i eige språk å vita kva ein skal
velja. Systemet med stor valfridom er komplisert og vanskeleg, ein kan bli usikker, må
stadig slå opp i ordlista og får ikkje utvikla eit snøgt, automatisert skriftspråk. Elevar
hevdar at ordlister og ordbøker er innvikla å bruka på grunn av forkortingar, teikn og
kodar, og for mange innfløkte allmenne reglar som står i innleiinga i ordlistene, og ikkje
i sjølve den alfabetiske lista. Mangfaldet hemmar i staden for å frigjera. For dei som har
nynorsk som sidemål, kan valfridomen verka overveldande. Med lite av både skriftleg