Nynorskrettskrivinga - Språkrådet

15
1.3 Den historiske utviklinga av nynorsken i norm og praksis
(1901–2002)
Nynorsk har hatt fem offisielle rettskrivingsnormalar, vedtekne i 1901, 1910, 1917,
1938 og 1959. I 1996 tok Språkrådet opp arbeidet med ei ny reform, som førte fram til
eit vedtak om ein ny normal i 2000 (jf. vedlegg 7). Dette vedtaket vart ikkje sett i verk; i
staden fekk Språkrådet saka tilbake frå Kulturdepartementet med spørsmål om ei
omvurdering av visse sider ved vedtaket (sjå pkt. 1.1). (Heretter blir difor
årsmøtevedtaket frå 2000 omtala som 'framlegg'.) Her gjev me eit stutt historisk oversyn
over utviklinga frå første rettskrivingsvedtaket i 1901 til og med dette brevet frå
departementet og over proposisjonen om å ta ut tilnærmingsparagrafen i lov om Norsk
språkråd i 2002.
1901–1917
Den første offisielle nynorsknormalen vart sett i verk av Kyrkje- og undervisningsdepartementet
i 1901. Fram til då hadde det funnest fleire uoffisielle normalar, med
Aasen-normalen som den mest autoritative, men han vart ikkje allment følgd i alle
detaljar. Det var då landsmålet gjorde sin innmarsj i skulen, at ei offisiell normering vart
nødvendig, med tanke på lærebøker og sjølve opplæringa av elevane. Dei første
nynorske skulekrinsane kom frå 1890 av, og det var i gang arbeid for å gjera nynorsk til
eit obligatorisk fag på lærarskulen (gjennomført i 1902).
For å førebu denne situasjonen sette departementet i 1898 ned ei tremannsnemnd
til å forma ut ein normal. Nemnda kløyvde seg: Fleirtalet (R. Flo og A. Garborg) la fram
den såkalla midlandsnormalen, som bygde på talemålet i Vest-Telemark, folkevisepråket.
Mindretalet (M. Hægstad) baserte seg på Aasens normal, men godtok nokre
forenklingar i formverket (m.a. fjerning av stum nøytrums-t i sterkt perfektum partisipp
og adjektiv på -en, og forenkling av fortidsbøyinga av a-verb, der både preteritum og
perfektum partisipp fekk -a). Dette vart kalla Hægstad-normalen, og nemnda samla seg
om å tilrå den som offisiell normal med midlandsnormalen som tillaten sideform, dvs.
tillaten for elevar med tanke på dei delane av landet der denne normalen låg nærast
talemålet. Dette vart gjennomført av departementet. Med dette var systemet med ein
hovudnormal og ein tillaten normal med lågare grad alt gjennomført – men vel å merka
ingen valfridom per ord og formkategori – berre mellom to komplette normalar.
Det er ikkje undersøkt kor mykje midlandsnormalen kom i bruk i skulen (i
litteraturen fekk han ein viss posisjon), men Hægstad-normalen vart i alle fall den mest
utbreidde. Likevel var den faktiske nynorskbruken stadig lite einsarta, og mange ynskte
stadig ei liberalisering. I 1910 vart nokre kategoriar gjorde valfrie, bl.a. bruken av -r- i
bestemt form fleirtal hankjønn og hokjønn (hestarne > hestane, gjentorne > gjentone).