Nynorskrettskrivinga - Språkrådet

103
ved -m-: [dønte, drønte, stønte, vante/vente, temte]
Framlegg
Verba ovanfor skal framleis ha valfridom mellom -de og -te i preteritum. Han skal dessutan
gjelda kvilde/kvilte. (Formene limde og bestemde vart tekne ut i 2000-framlegget.)
Normhistorikk
Typane tolde/tolte og kjende/kjente:
Det gjekk fram av rettleiinga for den nye rettskrivinga frå 1918 at ein kunne bruka -de
eller -te i preteritum etter l, n og r: brenna – brende/brente, kvila – kvilde/kvilte, føra –
førde/førte, og her er namnet “e-verb” nytta. Også etter mm var det valfridom: stemma –
stemde/stemte. (Fortid kvilte vart likevel ikkje godkjent før i 1959.)
Tilråding om ny rettskrivning 1935 ville godkjenna preteritumsendinga på -te i dei
verba av 2. og 3. klasse [må forklarast] som hittil berre hadde hatt endinga -(d)e, altså i
typane sendte vsa. sende, spurte vsa. spurde, skilte vsa. skilde osv. Det vart peikt på at
bøyingsformene med -te greip meir om seg, m.a. i litteraturen, for det andre ville
bøyingsskjemaet bli lettare, og – det ville føra til fullt samsvar med bokmål. Nemnda
meinte at dei same grunnane tala for å tillata former som t.d. grøste, vente (av venja) og
temte (av temja). Resultatet i Ny rettskriving 1938 var at både spurde og skilde vart
verande eineformer, men verb som [meldte] og [sendte] fekk klammeformsatus. Det
fekk òg [vente] og [temte].
Framlegg til læreboknormal 1957 peikte på at preteritum på -te nære på var
gjennomført for e-verb som sluttar på -l. Berre to verb hadde no -de: kvila – kvilde og
tola – tolde. For at det skulle bli ein sams bøyingsregel for alle e-verb med rotutlyd på -
l, tilrådde framlegget preteritum på -te òg for desse verba. I Ny læreboknormal 1959
vart det då òg slått fast at alle verb frå dømma-klassen med rotutlyd på -l og -r skulle ha
-te i preteritum (kvilte, tolte, førte, lærte). Unntaka var høyrde, køyrde, gjorde, torde.
I 1980-åra behandla fagnemnda fordelinga mellom -te og -de i preteritum. Det
vart i 1986 gjort ei rad vedtak i denne saka. Eitt av vedtaka gjekk ut på at ein del verb
frå telja-klassen med rotutlyd på l, m, n og r bortsett frå burda og gjera skulle ha
preteritum på -de [te] (før hadde dei berre -de), av typen smørje – smurde [smurte] og
telje – talde [talte].
Av verba med utgang på -l var det fram til 2000 berre siglde/siglde og neglde som
hadde -de som hovudform og -te-klammeform. Vedtaka då endra ikkje på det, men
verbet tola gjekk frå jamstilte preteritumsformer til tolte [tolde].
Ny læreboknormal 1959 gjorde det klårt at i dømma-klassen skal alle verb med
rotutlyd på -r (og -l, sjå punktet ovanfor) ha -te i preteritum (lærte). -de-endingane vart
ikkje eingong tillatne som sideformer. Unntak var formene høyrde, køyrde, gjorde,
torde.
Som nemnt førte ei drøfting i Språkrådet først i 1980-åra fram til fleire vedtak i
1986 som galdt fordelinga av -de og -te i preteritum av e-verb. For verb med rotutlyd på
-r frå dømmaklassen vart det no bestemt at dei skulle ha valfri -de/-te i preteritum (spire