M/S Solstrand Fartøyvern 6 - Hardanger og Voss Museum

M/S SOLSTRAND
frå fiskebåt til museumsfartøy
AV GUNNAR FURRE
Etter eit langt liv som fiskebåt gjennomgår SOLSTRAND no ei etterlengta istandsetjing ved
Hardanger Fartøyvernsenteret. Skøyta er typisk for sin region både når det gjeld byggjemåte og
bruksområde. Ho tilhøyrer Flekkefjord Museum og skal brukast i museet sitt formidlingsarbeid
når ho kjem heim att neste år.
Ei ganske alminneleg
skøyte
Håkon og Leif Midtbø frå Åna-Sira
kjøpte SOLSTRAND som ny etter at
dei som eigentleg hadde tinga
skøyta var gått bort frå handelen.
Åna-Sira høyrde på denne tid til
Hidra kommune og skøyta fekk
registreringsnummeret VA 56 H.
Midtbø-karane flytta etter krigen til
Rekefjord i Sokndal og skøyta fekk
då nytt nummer: R 22 SK.
SOLSTRAND hadde same eigarane så
lenge ho var brukt i fiske. Då
kondemnering kom på tale blei
skøyta kjøpt av Flekkefjord
Museum som eig henne no.
Framover på 1940 og 1950-talet
var sildefisket eit eventyr med
aukande fangstar frå år til år. I
sesongen var så godt som heile den
sørnorske fiskeflåten å finna på
felta langs vestlandskysten, medan
dei resten av året spedde på med
mindre lukrative fiskeri i heimlege
På veg til feltet – med masta nede (Foto utlånt av Olav Midtbø)
farvatn. SOLSTRAND tok del i sildeeventyret
så lenge dette varte, sidan
blei det omstilling og fiske etter
andre arter. Langt på veg kan
SOLSTRAND representera historia til
ein heil generasjon fartøy som i dag
er meir eller mindre borte frå fiskeflåten.
Det som gjer SOLSTRAND
særleg verneverdig er at skøyta ikkje
har vore gjennom større endringar i
løpet av sine 65 år. Eigarane har
sjølvsagt følgt tidas krav med omsyn
til reiskap og tekniske hjelpemiddel,
men noko gjennomgåande
modernisering har det ikkje vore
tale om.
Sild, reker og makrell
I sildeåra reiste SOLSTRAND like etter
jul nordover til felta mellom
Ålesund og Florø for å driva
garnfisket etter storsilda som kom
inn til kysten for å gyta. På dette
fisket var dei 6 mann om bord. Når
storsildfisket var slutt gjekk dei
heim, men var berre innom og
skifta reiskap før dei for ut att,
denne gangen på vårsildfisket.
Dette føregjekk lengre sør, mellom
Bergen og Lista, særleg på utsida av
Karmøy, og varte til rundt påske.
Heimkomne tråla dei reker ein
månads tid før dei gjekk austover så
langt som til Fredrikstad for å driva
etter makrell. Utover våren og
sommaren følgde dei makrellen
vestover og fiska med drivgarn
fram til St. Hans. Resten av
sommaren dorga og harpa dei etter
makrell lokalt; gjerne heilt til slutten
av oktober. Ein periode på 50-60-
talet dreiv dei seinhaustes linefiske
etter håbrann. Dette fisket føregjekk
10-12 mil utafor Lista i djupaste
norskerenna og var ikkje så vêravhengig
som reketrålinga. Etter at
håbrannfisket var slutt, tråla dei
gjerne etter reker ein månads tid før
det igjen var tid å reisa på sildefisket.
Dette årsmønsteret blei det slutt
på då sildestamma braut saman
tidleg på 1960-talet. No måtte dei
først og fremst setja si lit til reketrålinga,
og båten blei også tilpassa
dette fisket m.a. blei det støypt i
rommet ettersom ein ikkje lenger
hadde bruk for same lastekapasiteten.
I tillegg til trålinga fiska dei
framleis makrell med skøyta, for det
meste dorging lokalt. Reketrålinga
føregjekk på revet mellom Egersund
og Lista. Dei var vanlegvis ute
FARTØYVERN NR 6

to mann, to døger i slengen. Fangsten
låg gjerne på 500 til 1000 kg på
turen. Ein av turane er dokumentert
i form av ein videofilm.
Utrusting og istandsetjing
Frå starten av var SOLSTRAND
utrusta med kompass, utover dette
var det lite tekniske hjelpemiddel
om bord. Ekkolodd og radio fekk
dei installert i 1954. Før denne tid
lodda dei etter silda ved hjelp av eit
handlodd som hang på ei trinse
festa på rekka. SOLSTRAND har i
heile si tid vore utstyrt med 40
hestar Wichmann, men det er ikkje
same maskina som har stått i heile
vegen. Den første maskina blei i
1971 skifta ut med ein lite brukt 59-
modell. Spela om bord i SOLSTRAND
er truleg like gamle som fartøyet og
av typen ”Tenfjord innhalingsspill
for motordrift” ein spesialitet frå
Flekkefjord Slipp og Maskinverksted.
På sildefisket hadde dei to
spel på dekket og dessutan ei
siderulle på styrbord side som også
blei driven av maskina. Trålspelet
kom om bord då dei satsa på rekefisket
frå byrjinga av 1960-talet.
Alle spela blei drivne av svinghjulet
på maskina. Kraftoverføringa føregjekk
ved hjelp av ei reim til ein
mellomaksling. Frå denne var det så
tannhjulsoverføringa til spela. Dette
opplegget står framleis om bord,
men ber preg av å ikkje ha vore i
bruk på nokre år. SOLSTRAND var frå
starten av utrusta med ein enkel
rigg; fokk, trehuk og mesan. Fokk
og mesan har heile tida vore i bruk
under gunstige forhold, med segla
oppe auka ikkje berre farten,
gangen i sjøen blei også stødigare.
Den einaste form for ombygging
skøyta har gjennomgått, fann stad i
1971 –1972. Huset blei då forlenga
akterover ein 40-50 cm slik at det
blei plass til ei lita bysse/bestikk.
Spor om bord kan tyda på at
fronten på huset tidlegare stod
lengre bak, lukeutforminga kan
også ha blitt endra i denne
omgangen. Samstundes blei den
opphavlege skyveluka på fordekket
erstatta med ei kappe med dør.
Etter at museet overtok er det gjort
ein del utbetringar, særleg på rekke
og overbygning. Akterveggen i
huset er skifta, likeeins skansekledinga,
mykje av rekka på
styrbord side og roret.
Flekkefjordskøyta SOLSTRAND
gjennomgår no ei omfattande
istandsetjing ved HFS. All hud over
Svege båtbyggeri på midten av 1930-talet (Foto utlånt av Odd Jensen)
Levering av makrellfangst i Rekefjord (Foto utlånt av Olav Midtbø)
vannlinja, forutan dei fleste spanta
blir skifta ut. Likeeins vil det etter
kvart bli lagt nye bjelkar og nytt
dekk. Styrehus, maskin, master og
vinsjar som no er demontert vil bli
sett i stand og tilbake på plassen sin
når skroget er ferdig. Arbeidet skal
vera ferdig til sommaren 2003, og
då skal skøyta tilbake til Flekkefjord
museum.
Kjeldepersonar
Olav Midtbø, Rekefjord
Ole Johan Sørvig, Flekkfjord
Arild Johannesen, Flekkefjord
Museum
Fakta om SOLSTRAND
Lengd: 49’
Breidd: 17,2’
Djup i rommet: 6,4’
Tonnasje: 24,77
Kjenningssignal: LDFE
Byggjeår: 1936
Byggjestad: Svege Båtbyggeri,
Flekkefjord
Maskin: Wichmann 40 hk, 1959
mod.
Fiskerinummer:
VA 56 H (Hidra, Vest-Agder)
R 22 SK (Sokndal, Rogaland)
Bruk:
1936-1961: Sildefiske, makrellfiske,
reketråling
1961-1988: Reketråling,
makrellfiske
1988-: Museumsfartøy, Flekkefjord
Museum
FARTØYVERN NR 6

Flekkefjordskøyta
AV GUNNAR FURRE
Som andre flekkefjordskøyter har SOLSTRAND bratt stamn, godt utlagd akterskip og
utapåliggjande ror. Slektskapen med listerskøyta er tydeleg, men typen har også sine særtrekk
når det gjeld fasong og byggjemåte. Trass i dette har desse skøytene ein anonym plass, i alle fall i
faglitteraturen. Heller ikkje lokalt var det vanleg å snakka om flekkefjordskøyta som ein eigen
type. Det er vel helst et namn som utenbys folk har satt på de, seier Per Svege som sjølv stod for
ein del av desse skøytene (Svege 1981:9).
SOLSTRAND blei bygt i 1936 ved
Svege Båtbyggeri i dåverande Nes
herred, no Flekkefjord kommune.
Denne verksemda vart etablert i
1906 og var i drift til midt på 1980-
talet. Saman med Flekkefjord
Båtbyggeri, som låg inne i byen,
stod dei for mesteparten av
fartøybygginga i dette området. Per
Svege fortel at dei første fartøya var
på rundt 30-fot, og ikkje ulike
listerskøytene. Frå 20-talet og fram
til midten av 30-talet auka lengda til
nærare 50-fot. Det var i denne
perioden at skøytene fekk den
runde fasongen sin, og forklaringa
var grei:
Ja, motorene ble jo større og større, og til
utforminga av skøyta måtte vi ta hensyn
til motoren. Du skulle jo ha plass til den.
De ble noe fyldigere bak, enn de første
skøytene som var mer skarpe i
endene…Vi måtte legge på litt foran og,
for at det ikkje skulle være for stor
forskjell for og akter (Svege 1981:1)
Dei heldt fast på den same
skrogfasongen, men la på lengda i
tråd med fiskarane sin ønskje om
større farkostar. Hver periode hadde sin
standardstørrelse. En periode hadde 40
fot så ble det 42, 45, 47, og så gikk det
opp til 50 hvor det holdt seg noen år
(Svege 1981:6). Når fiskarane vegra
seg mot å bryta 50 fots grensa var
dette ut frå at dei då også ville
koma over 25 tonn i bruttotonnasje,
med dei auka krava frå styresmaktene
som dette innebar. Skøyta
måtte då m.a. vera fullgarnert, ha
høgare lukekarmar og sertifisert
maskin. Frå slutten av 1930-talet
blei skøytene leverte med kryssarhekk,
eller panserhekk som den
gjerne blei kalla. Dette var etter
ønskje frå fiskarane, dei hadde
erfart at det var betre å dra reketrål
og andre reiskap inn over hekken
når roret låg meir skjerma.
Flekkefjordskøyte på slipp ved A/S De forenede motorfabrikker i Skotteviken (Foto frå
1914, ukjent fotograf)
Når det gjeld innreiing og
utrustning så skil flekkefjordskøytene
seg kanskje ikkje så mykje
frå tilsvarande fartøy frå andre
distrikt. Heilt forut ligg den obligatoriske
folkelugaren som var einaste
mannskapsrommet i dei små og
middels store skøytene. Flekkefjordskøytene
er ikkje særleg djupe i
akterskipet, så skulle det bli høgd
nok til ein akterlugar måtte ein opp
i fartøy på rundt 55 fot (Svege
1981:3). Den innreiinga som ein
finn i lugaren til SOLSTRAND ser ut
til å ha vore standard: tre køyer på
styrbord side, to på babord og eit
bord på skottet mot rommet. Byssa
er plassert på babord side under
leideren. Nedgangen til lugaren er
via ei kappe plassert heilt framme
på babord side. SOLSTRAND hadde
opphavleg ei skyveluke, gamle bilete
kan tyda på at denne har stått lenger
akterut og nærare senterlinja enn
kva kappa gjer. Skylightet har nok
stått på same plassen heile tida,
midtskips midt mellom mastefoten
og akterkant av kappa.
I lasterommet kan det sjå ut som
om luka på SOLSTRAND er flytta
framover i samband med at huset
vart utvida. Vi veit førebels ikkje
korleis luka var arrangert då båten
var ny, men ser ikkje bort frå at det
kan ha vore tale om ein todelt
variant, anten med ein bjelke eller
eit dekksfelt mellom. På skøytene
under 50 fot var det ikkje garnering
i rommet. Under den låge dørken
låg det steinballast, sidan blei det
som på SOLSTRAND gjerne støypt eit
FARTØYVERN NR 6

Ikkje ein gong ei flekkefjordskøyte varer evig. Frå arbeidet med istandsetjinga av Solstrand (Foto:HFS)
betongdekke oppå dørken.
På SOLSTRAND er huset forlenga
med 40-50 cm, elles er fasongen
ikkje endra større. Den bua, kvitmalte
fronten ser ut til å gå att på
mange av skøytene som blei bygde i
dette området.
Riggen på desse skøytene er
kanskje framand for mange.
Stormasta kan leggjast ned slik at
ho kviler på styrehuset. Skøytene
blei leverte med denne patenten til
langt ut på 50-talet. Poenget var at
båten slingra mindre med masta
nede, noko dei som stod og drog
reiskap ute på feltet visste å setja
pris på. Per Svege påpeikar var dette
noko som hang igjen frå dei gamle
listerskøytene si tid (Svege 1981:2)
Skøytene blei i all hovudsak
leverte til fiskarar på strekninga
Lista – Karmøy. Dei aller fleste
baserte seg på sildefiske i kombinasjon
med ulike andre sesongfiskeri.
Då sildestamma braut saman enda
mange av dei mindre fartøya som
reketrålarar, noko som også blei
Solstrand sin lagnad. Ved Svege
båtbyggeri bygde dei si siste skøyte i
byrjinga av 60-åra. På dette tidspunktet
var dei vanlege fiskefartøya
komne opp i ei lengd på over 70
fot. Når dei i tillegg skulle byggjast
i eik blei arbeidet vel slitsamt med
det utstyr og anlegg dei hadde til
rådvelde. Dette var hovudgrunnen
til at dei satsa på lystbåtar, som det
no var aukande etterspurnad etter.
Gjennom to tiår leverte dei snekker
og cabincruisarar tilpassa kjøparen
sine ynskje. Byggjeteknikken var
tradisjonell med skrog i furu og hus
og dekk i mahogny (Svege, 1981:5).
Sidan blei det mest reperasjonar dei
siste åra verksemda var i drift.
Båtbyggeriet står der den dag i dag
med kontor, byggehall og full
maskinpark, mest som om
arbeidsstokken berre er ute på ein
velfortent ferie.
Flekkefjord Båtbyggeri, som så
langt hadde drive i om lag same
skala som Svege Båtbyggeri, fekk
eit kraftig oppsving i perioden
1965-73. På denne tida kunne det
vera opp til 40 mann i arbeid med
bygging av fiskefartøy, dei største
over 70 fot. Dei fleste gjekk til
eksport, mange til Sverige, men
også til Irland og jamvel til Afrika
(Olsen 1981:1-3). På innanlandsmarknaden
blei det satsa på ein
kryssartype med breitt skrog,
utfallande baug og fyldig hekk.
Sidan blei det slutt på fartøybygginga
og på byrjinga av 80-talet
var verksemda meir eller mindre
avvikla, i dag er det ingen spor att
etter dette anlegget.
Kjelder
Intervju med Per Svege f. 29.12.18,
gjeld Svege Båtbyggeri.
Intervju med Olav B. Olsen f.
01.02.17, gjeld Flekkefjord
Båtbyggeri.
Intervjua blei gjort i april 1981 av
Egil Harald Grude og nedskrivne
av Bjørn Arild Hansen Ersland den
17.02.00
FARTØYVERN NR 6