Arnafjord Kysten 1-11 - Hardanger og Voss Museum

Agentbåten “Arnafjord”
– Ein båt med stil
Av Åsmund Kristiansen
Båten vart kalla “Agenten” på folkemunne. Det var sikkert naudsynt å gje
båtane frå Arnafjord tilnamn, då dei aller fleste heitte noko med Arnafjord.
Sjøsett i november
M/S “Arnafjord” er no sikra med tanke på vern og
istandsetjing. Målet er å ta vare på ”Arnafjord” som
ein original agentbåt frå 1937–1940. Dette er mogleg
sidan båten ikkje er ombygd, og er svært komplett.
Snikkaren som bygde mykje av innreiinga heitte Georg
Nese, og sonen hans Magnar er med i stiftinga som no
eig båten. Ein del av innreiing og utstyr vart kjøpt på
eit skipsopphoggeri i Stavanger og tilpassa i båten.
“Arnafjord” går gjennom ei omfattande istandsetjing
ved Hardanger Fartøyvernsenter. 21. november
2010 vart båten sjøsett, sjølv om det framleis
står mykje att. Om lag 150 tilskodarar såg båten
kome tilbake i sitt rette element, etter vel eitt år på slippen.
No skal maskin og tankar på plass, styrehus og
innreiing kjem vonleg etter kvart. Foto: Bjørn Lingener,
Hardanger Fartøyvernsenter.
No reiser seljarane omkring i fine og praktiske bilar,
dei har med seg vareprøver og katalogar som dei
freistar butikksjefar og innkjøpssjefar med. Før
bilismen si tid reiste seljarane, eller agentane som dei vart kalla,
i båt. Og sidan agentane skulle skape gode relasjonar til handelsmenn
langs kysten, måtte dei ha båtar med stil. Mange stader
på Vestlandet gjekk det agentbåtar heilt fram til omkring
1970.
Ein særprega båttype
Før motorbåtane vart vanlege frå omkring 1910 reiste seljarane
som regel med rutebåtar. Men det vart òg bygd nokre
dampbåtar som agentbåtar. Mellom desse er D/S “Thorolf”,
som er verna i Møre og Romsdal. “Thorolf” er bygd i Rosendal
i Hordaland, men høyrde til i Ålesund og gjekk med
varer for konfeksjonsfabrikken Devold.
Agentbåtane var ikkje mellom dei største, oftast mellom
40 og 65 fot. Og dei aller fleste var bygde i tre. Dei hadde gjerne
god maskinkraft og god plass til mannskap og varer.
Dei fleste av agentbåtane var spesialbygde til agentfart.
Den gongen var handelsreisande fine folk. Båtane skulle stå
i stil og vekke merksemd og interesse, kanskje òg mellom
kjøpmennene sine koner og døtrer. Svært mange av verk-
36 KYSTEN 1'11

eportasjeartikkelhistorie
I ein ny serie i KYSTEN vil Åsmund Kristiansen presentera eit utval båtar og deira historie.Desse kulturminna er valt
ut fordi dei representerar viktige vitneprov frå vår nære fortid. Kristiansen er avdelingsleiar ved fartøyvernavdelinga
ved Hardanger Fartøyvernsenter.
Slik såg ”Arnafjord”ut som ny.I seinare tid vart skroget måla,og som tilsynsbåt
for Fiskeridirektoratet fekk ho aktermast.Foto truleg teke 1940 på Leikanger,
utlånt av Sigvart Røyrvik.
Johannes Røyrvik var kokk og maskinist.Biletet er utlånt av sonen,Sigvart Røyrvik,
som er aktiv i eigarstiftinga.
semdene som sende ut reisande agentar, hadde base i Bergen,
Ålesund eller andre større byar. Landhandlarane hadde alltid
eit assortert vareutval, og det var derfor godt kundegrunnlag
for seljarar frå ulike firma. Forutan kolonialvarer handla dei
som oftast med jarnvarer, glas og steintøy, papir, kortevare,
manufaktur osv. Båtnamn som Malm, Jern, Hindu, Hansa,
Sundt og Wallendahl gir tydelege assosiasjonar og knyter
båtane til vareslag, varehus og produsentar.
For dei som arbeidde i butikken og andre som høyrde til
handelsfamiliane, var det ofte stor stas med besøk frå agentane.
Då fekk dei komme ned i den fine salongen og sjå på alle
slags varer. Der vanka det traktement i form av kaffi, sigar eller
sigarett, og kanskje ein dram eller eit glas pils for dei som ikkje
var fråhaldsfolk. Olav Hjertaker frå Tysnes minnest korleis
stemninga var om bord i ein reisandebåt på 1920-talet:
Det var der ein stor salong midtskips med bord og benker. På
alle sider var det fullt av små og større skuffer og skap med prøver
av ymse slag som høyrde til. Det var utruleg mange varer
som var tekne fram. Det var m.a. synåler, tråd, garn, blonder, gardiner,
dresstøy, kjoletøy, forkletøy og ferdig plagg som undertøy,
arbeidskle, kjolar, forkle og ymse anna (Avisa Sunnhordland
29.9.2001).
Die “Arnafjord” fährt heim
Arnafjord ligg i Vik kommune i Sogn. Her budde det ein handelsmann
som heitte Markus Nese. Han var dessutan reiar, og
hadde fleire fartøy av ymse slag. Sonen Bjarne var aktivt med
både som skippar og drifta båten som eigar frå 1948. Han eigde
båten fram til sin død i 1978. Då selde døtrene Marie og
Gerd båten.
For nokre år sidan greidde entusiastar i Vik i Sogn å finne
1'11 KYSTEN
37

att ein av båtane etter Markus Nese, M/S “Arnafjord”. Båten
fann dei i Lübeck i Tyskland. Her låg ho som ei attergløyme,
merkeleg nok aldri ombygd til fritidsbåt. Den første eigaren
hadde planer om ombygging og jordomsegling. Men den
tyske eigaren sidan 1982, Manfred Rileit, hadde for stor ærefrykt
for den særeigne maskina, ein to-sylindra Wichmann
semidiesel på 50 hk. Derfor hadde han berre nokre få gangtimar
med maskina og nytta båten nærast som ei stasjonær
“campingvogn”. Ingenting var kasta, fjerna eller ombygd, og
båten er såleis eit godt utgangspunkt for vern.
Markus Nese hadde nok sans for merkevarebygging. Dei
fleste fartøya han eigde heitte noko med Arnafjord. Andre fartøy
var t.d. “Arnefjord” (bygd 1917, no eigd av Morten Nese)
og “Arnafjord II” (bygd 1939, heiter no “Ulvikfjord”).
M/S “Arnafjord” vart vurdert verneverdig av Riksantikvaren.
Men det var ein lang veg heim til Noreg frå Lübeck.
Som kjent er ingenting umogleg i fartøyvernet, dei nye norske
eigarane sytte for skipstransport og ny sjøsetjing i Bergen.
Herfrå slepte dei “Arnafjord” inn til Hardanger Fartøyvernsenter
i Norheimsund. Støtta frå lokalsamfunnet i Vik kom
umiddelbart. Men det gjekk fleire år før det losna med midlar
nok til å setje i gang den omfattande restaureringa for alvor.
Omfattande istandsetjing
Frå første stund var det klart at det ville koste mykje pengar
å setje “Arnafjord” i stand. Likevel rekna vi dette som eit særs
godt verneprosjekt. Grunnen til det er som nemnd at fartøyet
er nesten heilt komplett når det gjeld innreiing og utstyr. Derfor
er det eit sjeldan godt utgangspunkt for istandsetjing og
vern. Om det vert mykje nytt treverk i skroget er innreiing og
utstyr så bra at det kan bli pussa opp og setjast tilbake.
Enkelte spør om dette nå vert ein kopi av “Arnafjord”, når
svært mykje av skrog og dekk vert skifta ut. Når ein skifter
ut så mykje gamle materialar på ein gong er tanken nærliggjande.
Men etter mitt skjønn er ikkje eit istandsett fartøy ein
kopi. For kvar er i så fall det kopierte fartøyet? Utskifting av
slitte deler og komponentar er ein naturleg del av eit fartøy sitt
liv. Når eit fartøy lever vidare som eit kulturminne, tyder det
at “livet” held fram i nye samanhengar, frå kommersielle til
kulturelle. Den som ser istandsetjingsprosessen, har likevel lett
for å oppfatte dette som dramatisk når utskiftinga skjer over
eit kort tidsspenn.
“Arnafjord” vil no leve vidare som eit kulturminne. Det
tyder at båten framleis vil vere ein del av samfunnet, av
kystkulturen, som formidlar av historie. Båten ligg ikkje
konservert i eit magasin, men i sjøen der rust og rote fører til
at ein er nøydd til å drive eit kontinuerleg vedlikehalds- og fornyingsarbeid.
Frå ein kulturvernfagleg ståstad er det no ei
utfordring å flytte mest mogleg av informasjonen som kan
lesast ut av dei gamle delane (kjeldeverdien) over i arkivform
etter kvart som eit byter ut gamle deler.
var to mann, i tillegg til agenten. Sigvart Røyrvik er maskinist
i Fjord1 Fylkesbaatane og med i styret for stiftinga som
eig “Arnafjord”. Far hans var kokk og maskinist i dei tidlege
åra då “Arnafjord” gjekk i agentfart. Sigvart er no leiar for
“motorgjengen” som tek ansvar for å setje i stand motor og
propellanlegg. I desse dagar er dei i gang med å finne ut kor
dei kan støype nye sylindrar og ny lydpotte.
Jon Nese er barnebarn av Markus Nese. Han har teke til
å forske på historia til “Arnafjord” og har danna seg eit bilde
av historia i grove trekk. I åra før andre verdskrigen var det
stort sett Norske Shell som leigde “Arnafjord” i agentfart på
kysten mellom Bergen og Trondheim. Under krigen var det
okkupasjonsmakta som hadde båten på Herdla og i Bergen.
Etter krigen vart “Arnafjord” sett i agentfart igjen. No var det
Storbrand (forsikring), Langaard (tobakk), Wallendahl (jernvarer),
W. Giertsen (skipsutstyr) med fleire som leigde agentbåten.
Eitt år hadde “Arnafjord” 54 virkedagar for Arbeidstilsynet.
Eit anna år har Jon Nese rekna ut at “Arnafjord” hadde
om lag 200 virkedagar i løpet av året. På 1960-talet gjekk
“Arnafjord” som tilsynsbåt for Fiskeridirektoratet.
Erling Sjømark er gift med eit anna barnebarn av Markus
Nese, Liv. Erling og Liv har vore engasjert i fartøyvern i
mange år. På 1970-talet var Erling med og registrerte gamle
frakteskuter langs kysten på oppdrag frå Norsk Sjøfartsmuseum.
Då jekta “Pauline” vart sett i stand, var han med på det
prosjektet, og no eig dei sjølve eit gammalt trefartøy.
Dette er berre eit utval av dei som er engasjerte i prosjektet,
og no førebur stiftinga seg til å få båten heim. Med agentbåten
“Arnafjord” skal nye generasjonar i Vik knyte relasjonar
til historia, og vonleg vil dei føre båtarven vidare.
Kjelder
Otterskred, Harald. Båtsoga frå Arnafjord. Pridlao nr. 1 1989.
Hjertåker, Olav. Handelsreisande og båtane deira. avisa Sunnhordland
26.9.2001
Austgulen, Ingolf. Diverse tekstar i kopi frå forfattaren.
Nese, Jon, personlege opplysningar
Røyrvik, Sigvart, personlege opplysningar
Sjømark, Erling, personlege opplysningar
www.eldjarnbaat.no
Vi selger bokverket Nordlandsbåten
og Åfjordsbåten.
Heftet om God Bør.
Historia lever vidare
“Arnafjord” si historie lever vidare, i sentrum står båten og dei
folka som har relasjonar til han. Mannskapet på “Arnafjord”
Gunnar Eldjarn
91749791
gunnar@eldjarn.no
Arne Terje Sæther
41308644
arne-terje@c2i.net
Ola Fjelltun
95166573
olafjelltun@gmail.com
38 KYSTEN 1'11