Tekking og kleding.pdf - Akademika forlag
Tekking og kleding.pdf - Akademika forlag Tekking og kleding.pdf - Akademika forlag
tekking og kleding med emne frå skog og mark Frå den eldre materialforståinga 1
- Page 2: tekking og kleding med emne frå sk
- Page 5 and 6: © Akademika Forlag, Trondheim 2012
- Page 7 and 8: 4 . Sagbrukstid . . . . . . . . . .
- Page 9 and 10: Underlekta tak . . . . . . . . . .
- Page 11 and 12: Bindemidla . . . . . . . . . . . .
- Page 13 and 14: 12 Book Trekking og kleding.indb 12
- Page 15 and 16: tet her til lands. Likevel står de
- Page 18 and 19: Jon Bojer Godal tekking og kleding
- Page 20 and 21: Innhold Forord . ..................
- Page 22 and 23: Leggjemønster ....................
- Page 24 and 25: Neverløyping med Johannes Fosli ..
- Page 26 and 27: Jon Bojer Godal har med denne boka,
- Page 28 and 29: Denne boka byggjer på materialkunn
- Page 30: Det er levande menneske (tradisjone
tekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong><br />
med emne frå sk<strong>og</strong> <strong>og</strong> mark<br />
Frå den eldre materialforståinga<br />
1
tekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong><br />
med emne frå sk<strong>og</strong> <strong>og</strong> mark<br />
Frå den eldre materialforståinga<br />
1
Jon Bojer Godal<br />
tekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong><br />
med emne frå sk<strong>og</strong> <strong>og</strong> mark<br />
Frå den eldre materialforståinga<br />
3
© <strong>Akademika</strong> Forlag, Trondheim 2012<br />
ISBN 978-82-321-0039-2<br />
Det må ikke kopieres fra denne boka ut over det som er tillatt<br />
etter bestemmelser i lov om opphavsrett til åndsverk, <strong>og</strong><br />
avtaler om kopiering inngått med Kopinor. Dette gjelder <strong>og</strong>så filer,<br />
kode eller annen gjengivelse tilknyttet e-bok.<br />
Grafisk formgivning: Type-it AS<br />
Omslagsdesign: Type-it AS<br />
Trykk <strong>og</strong> innbinding: 07 Gruppen AS<br />
Vi bruker miljøsertifiserte trykkerier<br />
<strong>Akademika</strong> <strong>forlag</strong>Postboks 2461 Sluppen<br />
7005 Trondheim<br />
Tlf.: 73 59 32 10<br />
E-post: <strong>forlag</strong>@akademika.no<br />
www.akademika<strong>forlag</strong>.no<br />
Forlagsredaktør: Lasse Postmyr (lasse.postmyr@akademika.no)<br />
4
Innhold<br />
Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13<br />
1 . Kjelder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15<br />
Tre hovudkjelder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15<br />
Den levande tradisjonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15<br />
Ståande bygg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16<br />
Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16<br />
«Var virket bättre förr?» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16<br />
Norsk litteratur om virkes kunnskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17<br />
2 . Allment om tre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19<br />
Trevyrke kan bli svært gammalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19<br />
Trevyrke i taket på gamle kyrkjer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19<br />
Val av tre <strong>og</strong> treslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19<br />
Allmenne prinsipp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21<br />
Furu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24<br />
Kva slags furu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24<br />
Trea skulle helst vera gamle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27<br />
Kunstig aldring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27<br />
Biol<strong>og</strong>isk tørking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29<br />
Tørking med borken på . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30<br />
Gran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32<br />
Kva slags grantre? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32<br />
Grana er vasstett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32<br />
Barside <strong>og</strong> tettvaksne tre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32<br />
3 . Kløyving av stokk til tiljer <strong>og</strong> bord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
Allment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35<br />
Kløyving av tømmer med Konrad Stenvold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36<br />
Konrad Stenvold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36<br />
Arbeidsmåten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40<br />
Kløyving med Nils Nilsen Anti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47<br />
I samband med restaurering kan det koma inn fleire vurderingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49<br />
Verkty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49<br />
Svekke, vekkje, stekkje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49<br />
Nibbing <strong>og</strong> skvelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50<br />
Pjålinig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54<br />
5<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 5 04.09.12 15.03
4 . Sagbrukstid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59<br />
Litt historie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59<br />
Rundskurd, skurdmønsteret for oppgangssag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62<br />
Handsagene konkurrerte med dei privilegerte sagene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66<br />
Sirkelsagene endra skurdmønsteret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69<br />
Tre har vore eit dominerande tekkingsmateriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70<br />
Produktorientert sk<strong>og</strong>skjøtsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72<br />
Volumtenking på sagbruket . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77<br />
Manndaude, politikk, teknol<strong>og</strong>i <strong>og</strong> mote . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77<br />
5 . Ein teknisk gjennomgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85<br />
Saging <strong>og</strong> tørking til tekking <strong>og</strong> kledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85<br />
Materialkvalitet – eit mangetydig omgrep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85<br />
Vasstette bord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85<br />
Tørking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87<br />
Taket . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91<br />
Taket er bygd opp av mange delar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91<br />
Tildekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91<br />
<strong>Tekking</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95<br />
Undertekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96<br />
Dobbelte tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96<br />
Overgangsformer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97<br />
Tro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98<br />
Veggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100<br />
Veggen er enklare enn taket . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100<br />
Vêrvegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100<br />
Fylling som ytste lag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103<br />
6 . Nærare om spon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105<br />
Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105<br />
Bræde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105<br />
Ordet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105<br />
Spontre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108<br />
Kapping av kubbar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111<br />
Leggjemønster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114<br />
Tilh<strong>og</strong>gen spon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116<br />
Leggjemønster for tilh<strong>og</strong>gen spon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121<br />
Kor lenge kan h<strong>og</strong>gen spon liggje? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122<br />
Saga spon før 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123<br />
Saga spon dukkar opp på 1700-talet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123<br />
Stukken spon (stikker) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129<br />
Tynn spikar var avgjerande føresetnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129<br />
Spontre til stukken spon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131<br />
Underlag <strong>og</strong> leggjemønster på tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135<br />
Underlag <strong>og</strong> leggjemønster på vegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138<br />
Flis, høvla spon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141<br />
Tømmer <strong>og</strong> tilvirking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141<br />
6<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 6 04.09.12 15.03
Leggjemønster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142<br />
Sirkelsaga spon etter 1860 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143<br />
Diverse døme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146<br />
Rapport skriven av Jørn Berget . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146<br />
Låve på Kongsbergseter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146<br />
Låve på Midtbøen i Tessungdalen, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147<br />
Stulsfjøs i Skirvedalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147<br />
Avsluttende kommentar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147<br />
7 . Om Kvåv, veggtile <strong>og</strong> sleppvegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151<br />
Kva er kvåv? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151<br />
Om å ta i vare kunnskap omkring bruk av kvåv<br />
som taktekking i Agder <strong>og</strong> Telemark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152<br />
Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152<br />
Målsetting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153<br />
Bakgrunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154<br />
Byggfaglig beskrivelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154<br />
Samarbeidspartnere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156<br />
Istandsetting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156<br />
Gjennomføring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156<br />
Erfaringer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158<br />
Kvåvtekket høybu på Øyarstaul i Skirvedalen, Tinn kommune i Telemark . . . . . . . . . . . . . . . . . .158<br />
Kvåvtekket høybu i Vierdalen ved Torsvikvannet i Valle kommune i Aust-Agder . . . . . . . . . . . .162<br />
Om veggtile <strong>og</strong> sleppvegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162<br />
Skjeldtile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162<br />
Veggtiljer i stavkyrkjer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165<br />
Det trengst store <strong>og</strong> fine tre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165<br />
Sleppvegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166<br />
Fleire namn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166<br />
8 . Nærare om Bord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171<br />
Gamle ord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171<br />
Ord fortel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171<br />
Dei grunnleggjande eigenskapane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174<br />
Tett <strong>og</strong> varig ved . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174<br />
Sola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176<br />
Kvisten lek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179<br />
Veden går . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182<br />
Om kvifor mergen er inn på veggtiljer <strong>og</strong> telja takbord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184<br />
Sortering av bord til vegg <strong>og</strong> tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186<br />
Bord på tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189<br />
Takfall med bord på tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189<br />
Dei eldste taka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189<br />
Ståande bordtak over <strong>og</strong> under . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194<br />
Overgangstid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197<br />
Mønsterlegging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197<br />
Spikring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198<br />
7<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 7 04.09.12 15.03
Underlekta tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199<br />
Bord på vegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201<br />
Dei eldste kledningane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201<br />
Ståande sidesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202<br />
Plugga vegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204<br />
Lektkledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206<br />
Underlekta kledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209<br />
Slettvegg, låvekledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209<br />
Liggjande kledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210<br />
Mønster i liggjande bord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214<br />
Høvla <strong>og</strong> pløgd kledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214<br />
Russisk påverknad lengst i nord <strong>og</strong> aust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217<br />
Kassebord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217<br />
9 . Veggar av flettverk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219<br />
Brakekledning etter Olav Larsson Hauge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219<br />
Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219<br />
Vyrket . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223<br />
Dråpeheller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223<br />
Ribbene/troene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224<br />
Fasgard, pasgard, risvegg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225<br />
Spreidde døme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225<br />
Løer med tekking av lyng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230<br />
10 . Never på tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237<br />
Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237<br />
Neversk<strong>og</strong>en . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237<br />
Ein informant frå Setesdalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238<br />
Å loste never <strong>og</strong> leggje i ferg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241<br />
Norsk never på registrerte torvtak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246<br />
Russenever . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246<br />
Legg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247<br />
Leggjemønster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249<br />
Overdekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254<br />
Allment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254<br />
Torv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254<br />
Seig torv er oftast mager torv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256<br />
Jord, jord med bord <strong>og</strong> jord med skifer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257<br />
Åved, skifer eller tegl på never . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .263<br />
Tro under skifer i Valdres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266<br />
11 . Døme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .269<br />
Neverløyping <strong>og</strong> nevertekking i Troms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .269<br />
Artikkel skriven av Roald Renmælmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .269<br />
Tradisjon for nevertekking i Målselv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270<br />
Tjærebrenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270<br />
<strong>Tekking</strong> med never i Målselv etter 1993 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271<br />
8<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 8 04.09.12 15.03
Neverløyping med Johannes Fosli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .273<br />
<strong>Tekking</strong> med Roald Haugli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276<br />
Torv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277<br />
<strong>Tekking</strong> med Konrad Stenvold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277<br />
Never . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278<br />
Torv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279<br />
<strong>Tekking</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279<br />
Vippestong . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280<br />
Torverøyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281<br />
Undersøkingar av gamle tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .282<br />
Bjarkøy, Nergård, Gnr . 15/237 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .283<br />
Kvaløya, Greipstad, Gnr . 163/2, Stornaust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285<br />
Kvaløya, Henrikvik, Gnr . 88/32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .290<br />
Restaurering av gamle tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292<br />
Døme frå Kåfjord i Troms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .295<br />
Nevertekking i Hordaland ved Trond Oalann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309<br />
Kulturge<strong>og</strong>rafisk registrering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309<br />
Nevertekking etter Steinar Mølster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313<br />
Nevertekking etter Knut Øvstedal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .322<br />
Riving <strong>og</strong> legging av never <strong>og</strong> torv i indre Ryfylke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325<br />
Tradisjon <strong>og</strong> dokumentasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325<br />
Riving av never . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325<br />
Farging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327<br />
Torva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .329<br />
Tro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .331<br />
Torvhaldtre <strong>og</strong> torvhaldkrokar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .332<br />
Tekka toke med tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333<br />
Mønster varierer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340<br />
<strong>Tekking</strong> rundt pipa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340<br />
Vedlikehald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340<br />
Dokumentasjonsprosjekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .341<br />
Dokumentert tak i Gudbrandsdalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .341<br />
12 . <strong>Tekking</strong> med halm ved Einar Engen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347<br />
13 . Om stell av overflater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355<br />
Allment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .355<br />
Luft, væte, biol<strong>og</strong>iske nedbrytarar <strong>og</strong> lys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .355<br />
Nedbrytande organismar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .355<br />
Våt yte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .356<br />
Væting innover i veden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357<br />
Likevektsråme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357<br />
Mekanisk nedbryting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .358<br />
Tørking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .359<br />
Lokalklimaet bør avgjera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .360<br />
Måling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .360<br />
Grunnstrukturen i ei måling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .360<br />
9<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 9 04.09.12 15.03
Bindemidla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .361<br />
Oljar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .361<br />
Molekylstorleikar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364<br />
Koka eller rå linolje? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .365<br />
Vedheft til tre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .365<br />
Vatnbaserte målingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .366<br />
Limfarge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .366<br />
Fargestoff <strong>og</strong> fortjukkingsmiddel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .367<br />
Gamle kyrkjetak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .368<br />
14 . Register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .369<br />
15 . Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .371<br />
16 . Forfattarane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375<br />
10<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 10 04.09.12 15.03
Jon Bojer Godal har med denne boka, <strong>og</strong> saman<br />
med medforfattarane sine, bidrege til å fylle ut<br />
kvite flekkar på kartet over tradisjonelt bygghandverk<br />
i Noreg. I Norsk handverksutvikling er vi<br />
stolte over å ha spela ei rolle i ei rekke av prosjekta<br />
som er utgangspunkt for boka. Mellom anna gler<br />
vi oss over at den tidlegare stipendiaten vår i tradisjonell<br />
tømring, Trond Oalann, har bidrege til<br />
boka. Heilt sidan Norsk handverksutvikling sin<br />
oppstart i 1987 har vi arbeidd systematisk med<br />
prosjekt der det tradisjonelle bygghandverket har<br />
vore sentralt. I 25 år har det vore jakta på tradisjonsberarar<br />
<strong>og</strong> verdifull kunnskap, som det har<br />
vore viktig å føre vidare til ein ny generasjon<br />
handverkarar. Denne kunnskapen er ein viktig<br />
del av kulturarven vår. I dette arbeidet har Jon B.<br />
Godal vore, <strong>og</strong> er framleis, heilt sentral. Hans innsats<br />
for å sikre kunnskap som har stått i fare for å<br />
forsvinne kan ikkje overvurderes.<br />
Fyrst av alt har boka vorte ei god kjelde for<br />
handverkarar som arbeider med bygningsvern el-<br />
Forord<br />
11<br />
ler søker kunnskap der ein ikke lenger kan spørre<br />
tradisjonsberaren. Slik som til dømes i forhold<br />
til tradisjonen med kvåvtak som omtales i boka.<br />
Boka ber preg av å vere skriven av <strong>og</strong> for handverkarar,<br />
sjølv om det er grunn til å tru at <strong>og</strong>så<br />
andre profesjonar vil kunne ha god nytte av den,<br />
til dømes arkitektar <strong>og</strong> andre som syslar med kulturminnevern.<br />
Som forfattaren sjølv understreker fleire gonger<br />
i boka har dette grundige arbeidet gitt enda fleire<br />
spørsmål enn svar. Det er framleis attgrodde stiar<br />
å trø opp. Eg ville difor ikkje bli spesielt overraska<br />
om forfattaren kjem med enda ei revidert utgåve<br />
om 10-15 års tid. I mellomtida kan vi gle oss over<br />
denne godbiten som bør bli pensum overalt der ein<br />
driv opplæring i tradisjonelt bygghandverk.<br />
Senter for immateriell kulturarv SIKA<br />
Norsk handverksutvikling NHU<br />
Direktør Eivind Falk<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 11 04.09.12 15.03
12<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 12 04.09.12 15.03
Denne boka byggjer på materialkunnskap som er<br />
samla inn ved Norsk handverksutvikling (NHU<br />
Maihaugen på Lillehammer), så vel som frå innsamlingsarbeid<br />
som er gjort i andre samanhengar.<br />
NHU har landsdekkjande ansvar <strong>og</strong> har som ei av<br />
sine hovudoppgåver å samle inn <strong>og</strong> føre vidare<br />
handlingsboren kunnskap knytt til handverk.<br />
Kunnskapen om material har vi fått frå gamle<br />
handverkarar, <strong>og</strong> vi haustar av han i ulike samanhengar.<br />
I den eldre byggjeskikken vår har det levd<br />
eit svært nyansert syn på trevyrke. Det er litt av<br />
denne rikdommen av kunnskap <strong>og</strong> røynsle vi<br />
prøver å formidle.<br />
For å teste det dei gamle har fortalt, <strong>og</strong> for å<br />
sjå om vi kan øygne kvalitetsoppfatningar som<br />
kanskje er gløymde, har vi teke på oss materialtekniske<br />
briller når vi ser på gamle hus. Det er<br />
resultatet av denne kom binerte framgangsmåten<br />
vi legg fram.<br />
Bak den kunnskapen som denne boka byg gjer<br />
på, står det ei lang rad med informantar <strong>og</strong> svært<br />
mange hus som vi har analysert. Nokså mange<br />
personar er involverte som fagpersonar eller dokumentatorar<br />
i ein eller annan samanheng. Dette<br />
avspeglar seg <strong>og</strong>så ved at det er fleire forfattarar<br />
som saman har skrive i denne boka.<br />
Den reint litterære tilnærminga er heller sparsam.<br />
Det som er skrive, er fortolka av skrivaren.<br />
Difor vil svært mykje vera filtrert på ein slik måte<br />
at vi ikkje kan oppfatte utsegnene som eintydige.<br />
Såleis nyttar vi først <strong>og</strong> fremst det vi har vore med<br />
på <strong>og</strong> som vi har sett ved sjølvsyn, som grunnlag<br />
for det som er skrive her. Av den grunn får boka<br />
<strong>og</strong>så svært mange bilde.<br />
Hovudforfattar <strong>og</strong> redaktør av denne boka<br />
Innleiing<br />
13<br />
har, saman med Steinar Moldal, stått sentralt i det<br />
byggjeteknis ke prosjektet ved NHU, som starta i<br />
1989. Seinare er det komne både fleire personar<br />
til <strong>og</strong> mange fleire prosjekt. Arbeidet med å samle<br />
kunnskap har halde fram jamvel etter at den direkte<br />
tilknytinga til NHU vart avløyst av ei lausare<br />
tilknyting i 2002.<br />
Når ikkje anna er sagt, er figurane teikna av<br />
Steinar Moldal <strong>og</strong> fo t<strong>og</strong>rafia tekne av Jon Bojer<br />
Godal.<br />
For å få nok tilfang er fleire medforfattarar engasjerte.<br />
Roald Renmælmo skriv om kløyving – i<br />
lag med Konrad Stenvold – <strong>og</strong> om never <strong>og</strong> torv i<br />
Troms <strong>og</strong> Finnmark. Aadne Sollid skriv om kvåv.<br />
Trond Oalann skriv om never <strong>og</strong> torv i Hordaland<br />
<strong>og</strong> om brake (einer) i vegg, <strong>og</strong> Grete Holmboe<br />
skriv om never <strong>og</strong> torv i Ryfylke. Jørn Berget<br />
syner døme på lang saga spon (langflis) i Telemark.<br />
Einar Engen skriv om tekking med halm i<br />
Østfold <strong>og</strong> om tekking med lyng. Arne Vassenden<br />
har kome med eit interessant innspel om kor det<br />
finst kjelder av interesse for vidare studiar, utan at<br />
vi har synt til denne litteraturen i tekst.<br />
Utgjevinga av denne boka er støtta av Landbruksdepartementet,<br />
Norsk handverksutvikling,<br />
Norsk Bygdesagforening <strong>og</strong> Norsk Folkemuseum.<br />
NHU har stilt materiale frå arkivet sitt til<br />
rådvelde. Medskribentar har vore velviljuge <strong>og</strong> ytt<br />
meir enn det er betaling for. Takk til alle som har<br />
gjort sitt til at denne boka kunne bli skriven <strong>og</strong><br />
gjeven ut.<br />
For mange vil kanskje boka te seg som svært<br />
detaljert <strong>og</strong> fylt av mange raritetar, <strong>og</strong> dei har i ein<br />
viss forstand rett. Mykje av det som er omtala her,<br />
er ikkje lenger synleg i det daglege landskapsbile-<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 13 04.09.12 15.03
tet her til lands. Likevel står detaljane for representative<br />
delar av byggjeskikken vår, men delar<br />
som til dels er i ferd med heilt å forsvinne. Såleis<br />
er vona mi at boka kan vera til rettleiing for dei<br />
som skal gjera eit praktisk restaureringsarbeid, så<br />
vel som for dei som skal sikre at eit representativt<br />
utval av byggjeskikken blir teken vare på. Framfor<br />
alt håpar eg på å få med fleire til å lesa meir av alt<br />
det interessante som gøymer seg i byggverk.<br />
Etter kvart vil lesaren oppdage at det vert reist<br />
mange spørsmål som vi ikkje har svar på. Denne<br />
boka er såleis heller ei opning av eit fagfelt der det<br />
er mykje ugjort, enn ei fullstendig framstilling.<br />
Byggjeskikken vår er utruleg rik på variasjon <strong>og</strong><br />
løglege detaljar. Enno står det att mykje å oppdage.<br />
14<br />
Nytt stoff har kome til heile tia medan arbeidet<br />
med boka har vore i gang <strong>og</strong> sist så seint som i<br />
juli i år. Å vente til alt er funne er likvel ikkje ein<br />
produktiv tanke. Det er betre at fleire blir med på<br />
å leite.<br />
Det er vona mi at dei som har ytt tilskott,<br />
ikkje skal bli skuffa, <strong>og</strong> at lesarane vil få nytte <strong>og</strong><br />
glede av boka. Kanskje boka kan hjelpe til med<br />
å skjerpe blikket. Kanskje kan boka inspirere til<br />
fornya innsats med forsking. Kanskje kan dette<br />
i sin tur leie til å gjera ny bruk av gammal kunnskap.<br />
Valsøybotn, juli 2012<br />
Jon Bojer Godal<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 14 04.09.12 15.03
Det er levande menneske (tradisjonen), byggverk<br />
som vi har kunna granske <strong>og</strong> skriven litteratur,<br />
som er dei tre kjeldene vi har kunna<br />
hauste av. Vurderingane i denne boka byggjer<br />
først <strong>og</strong> fremst på det vi har sett, vore med på<br />
<strong>og</strong> fått tak i gjennom samtale <strong>og</strong> samhandling<br />
med personar som var aktive i byggjearbeid<br />
før 1950. Den siste store omveltinga innan<br />
byggjefaga sette inn kring midten av 1950-åra.<br />
Der sluttar <strong>og</strong>så det vi tek for oss i denne boka.<br />
Kjelder<br />
Tre hovudkjelder<br />
15<br />
Det er ikje ein fullstendig gjennomgang, men<br />
ein del spadestikk inn i eit stort felt.<br />
Til saman har dei ulike slags tilgjengelege kjeldene<br />
gjort at vi no kan gjeva eit visst oversyn over<br />
kva kategoriar den gamle materialforståinga uttrykkjer<br />
seg i. Vi vonar dette oversy net vil føre til at fleire<br />
får sans for å lesa byggverk <strong>og</strong> gjenstandar på denne<br />
måten. Framfor alt vonar vi det kan vera til nytte for<br />
den som skal byggje, anten det gjeld nye bygg i eldre<br />
tradisjon eller det gjeld restaurering av eldre.<br />
Den levande tradisjonen<br />
Dei tradisjonsberarane som vi har hatt kontakt<br />
med <strong>og</strong> som har kunna formidle noko om den<br />
førindustrielle oppfatninga av material, har vore<br />
svært viktige, men dei er få <strong>og</strong> spreidde. Vi sit difor<br />
att med lausrivne bitar. Medan vi med nokon<br />
har vore så heldige at vi har fått dei med i sk<strong>og</strong>en<br />
eller i eit felles byggjearbeid, har andre formidla<br />
gjennom samtale. Vi er tradisjonsberarane stor<br />
takk skuldig.<br />
Som med mykje anna av kunnande som har<br />
levd utanfor dei formelle systema, er vi seint ute.<br />
Det er restar vi bergar. Det er ganske merkeleg.<br />
Samfunnet vårt har vore meir oppteken av å finne<br />
fram til ny kunnskap enn av å berge den som alt<br />
er vunnen. Dette gjeld ikkje overalt. Framleis er<br />
2 + 2 = 4 like eins som for tusen år sidan, men<br />
kunnskap knytt til ytringsformer i handverk,<br />
jordbruk <strong>og</strong> sk<strong>og</strong>bruk har langt på veg vore fråverande<br />
i merksemda til styresmaktene. Det finst<br />
Fig. 1.2 Erling Åfløy var låvebyggjar i Romsdal. Han<br />
var av dei aller siste som kunne arbeide i den stavreiste<br />
tradisjonen der. Han føyer seg inn i ei lang liste over<br />
personar som hjelpte oss med å berge kunnskap vi var i<br />
ferd med å misse.<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 15 04.09.12 15.03
Jon Bojer Godal<br />
tekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong><br />
med emne frå sk<strong>og</strong> <strong>og</strong> mark<br />
Frå den eldre materialforståinga<br />
3
© <strong>Akademika</strong> Forlag, Trondheim 2012<br />
ISBN 978-82-321-0039-2<br />
Det må ikke kopieres fra denne boka ut over det som er tillatt<br />
etter bestemmelser i lov om opphavsrett til åndsverk, <strong>og</strong><br />
avtaler om kopiering inngått med Kopinor. Dette gjelder <strong>og</strong>så filer,<br />
kode eller annen gjengivelse tilknyttet e-bok.<br />
Grafisk formgivning: Type-it AS<br />
Omslagsdesign: Type-it AS<br />
Trykk <strong>og</strong> innbinding: 07 Gruppen AS<br />
Vi bruker miljøsertifiserte trykkerier<br />
<strong>Akademika</strong> <strong>forlag</strong>Postboks 2461 Sluppen<br />
7005 Trondheim<br />
Tlf.: 73 59 32 10<br />
E-post: <strong>forlag</strong>@akademika.no<br />
www.akademika<strong>forlag</strong>.no<br />
Forlagsredaktør: Lasse Postmyr (lasse.postmyr@akademika.no)<br />
4
Innhold<br />
Forord . ............................................................................. 11<br />
Innleiing . ........................................................................... 13<br />
1. Kjelder . .......................................................................... 15<br />
Tre hovudkjelder .................................................................... 15<br />
Den levande tradisjonen .............................................................. 15<br />
Ståande bygg ........................................................................ 16<br />
Litteratur . .......................................................................... 16<br />
«Var virket bättre förr?» .............................................................. 16<br />
Norsk litteratur om virkes kunnskap .................................................... 17<br />
2. Allment om tre . ................................................................... 19<br />
Trevyrke kan bli svært gammalt ....................................................... 19<br />
Trevyrke i taket på gamle kyrkjer ...................................................... 19<br />
Val av tre <strong>og</strong> treslag .................................................................. 19<br />
Allmenne prinsipp ................................................................... 21<br />
Furu . .............................................................................. 24<br />
Kva slags furu? ...................................................................... 24<br />
Trea skulle helst vera gamle ........................................................... 27<br />
Kunstig aldring ...................................................................... 27<br />
Biol<strong>og</strong>isk tørking .................................................................... 29<br />
Tørking med borken på .............................................................. 30<br />
Gran . .............................................................................. 32<br />
Kva slags grantre? ................................................................... 32<br />
Grana er vasstett ..................................................................... 32<br />
Barside <strong>og</strong> tettvaksne tre .............................................................. 32<br />
3. Kløyving av stokk til tiljer <strong>og</strong> bord . .................................................. 35<br />
Allment . ........................................................................... 35<br />
Kløyving av tømmer med Konrad Stenvold ............................................. 36<br />
Konrad Stenvold .................................................................... 36<br />
Arbeidsmåten ....................................................................... 40<br />
Kløyving med Nils Nilsen Anti ........................................................ 47<br />
I samband med restaurering kan det koma inn eire vurderingar .......................... 49<br />
Verkty . ............................................................................ 49<br />
Svekke, vekkje, stekkje ................................................................ 49<br />
Nibbing <strong>og</strong> skvelling ................................................................. 50<br />
Pjålinig . ............................................................................ 54<br />
5<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 5 04.09.12 15.03
4. Sagbrukstid . ...................................................................... 59<br />
Litt historie ......................................................................... 59<br />
Rundskurd, skurdmønsteret for oppgangssag ............................................ 62<br />
Handsagene konkurrerte med dei privilegerte sagene ..................................... 66<br />
Sirkelsagene endra skurdmønsteret .................................................... 69<br />
Tre har vore eit dominerande tekkingsmateriale ......................................... 70<br />
Produktorientert sk<strong>og</strong>skjøtsel ......................................................... 72<br />
Volumtenking på sagbruket ........................................................... 77<br />
Manndaude, politikk, teknol<strong>og</strong>i <strong>og</strong> mote ................................................ 77<br />
5. Ein teknisk gjennomgang . ......................................................... 85<br />
Saging <strong>og</strong> tørking til tekking <strong>og</strong> kledning ............................................... 85<br />
Materialkvalitet – eit mangetydig omgrep ............................................... 85<br />
Vasstette bord ....................................................................... 85<br />
Tørking . ........................................................................... 87<br />
Taket . ............................................................................. 91<br />
Taket er bygd opp av mange delar ...................................................... 91<br />
Tildekking .......................................................................... 91<br />
<strong>Tekking</strong> . ........................................................................... 95<br />
Undertekking ....................................................................... 96<br />
Dobbelte tak ........................................................................ 96<br />
Overgangsformer .................................................................... 97<br />
Tro . ............................................................................... 98<br />
Veggen . ...........................................................................100<br />
Veggen er enklare enn taket ..........................................................100<br />
Vêrvegg . ..........................................................................100<br />
Fylling som ytste lag ................................................................103<br />
6. Nærare om spon . .................................................................105<br />
Innleiing ..........................................................................105<br />
Bræde . ............................................................................105<br />
Ordet . ............................................................................105<br />
Spontre . ..........................................................................108<br />
Kapping av kubbar ..................................................................111<br />
Leggjemønster .....................................................................114<br />
Tilh<strong>og</strong>gen spon .....................................................................116<br />
Leggjemønster for tilh<strong>og</strong>gen spon .....................................................121<br />
Kor lenge kan h<strong>og</strong>gen spon liggje? ....................................................122<br />
Saga spon før 1860 ..................................................................123<br />
Saga spon dukkar opp på 1700-talet ...................................................123<br />
Stukken spon (stikker) ..............................................................129<br />
Tynn spikar var avgjerande føresetnad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129<br />
Spontre til stukken spon .............................................................131<br />
Underlag <strong>og</strong> leggjemønster på tak .....................................................135<br />
Underlag <strong>og</strong> leggjemønster på vegg ...................................................138<br />
Flis, høvla spon .....................................................................141<br />
Tømmer <strong>og</strong> tilvirking ...............................................................141<br />
6<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 6 04.09.12 15.03
Leggjemønster .....................................................................142<br />
Sirkelsaga spon etter 1860 ............................................................143<br />
Diverse døme ......................................................................146<br />
Rapport skriven av Jørn Berget. ......................................................146<br />
Låve på Kongsbergseter .............................................................146<br />
Låve på Midtbøen i Tessungdalen, ....................................................147<br />
Stulsøs i Skirvedalen ...............................................................147<br />
Avsluttende kommentar .............................................................147<br />
7. Om Kvåv, veggtile <strong>og</strong> sleppvegg . ....................................................151<br />
Kva er kvåv? .......................................................................151<br />
Om å ta i vare kunnskap omkring bruk av kvåv<br />
som taktekking i Agder <strong>og</strong> Telemark ..................................................152<br />
Innledning . ........................................................................152<br />
Målsetting . ........................................................................153<br />
Bakgrunn . .........................................................................154<br />
Byggfaglig beskrivelse ...............................................................154<br />
Samarbeidspartnere .................................................................156<br />
Istandsetting .......................................................................156<br />
Gjennomføring .....................................................................156<br />
Erfaringer . ........................................................................158<br />
Kvåvtekket høybu på Øyarstaul i Skirvedalen, Tinn kommune i Telemark ..................158<br />
Kvåvtekket høybu i Vierdalen ved Torsvikvannet i Valle kommune i Aust-Agder ............162<br />
Om veggtile <strong>og</strong> sleppvegg ............................................................162<br />
Skjeldtile . .........................................................................162<br />
Veggtiljer i stavkyrkjer ..............................................................165<br />
Det trengst store <strong>og</strong> ne tre ..........................................................165<br />
Sleppvegg . .........................................................................166<br />
Fleire namn ........................................................................166<br />
8. Nærare om Bord . .................................................................171<br />
Gamle ord . ........................................................................171<br />
Ord fortel . ........................................................................171<br />
Dei grunnleggjande eigenskapane ....................................................174<br />
Tett <strong>og</strong> varig ved ....................................................................174<br />
Sola . ..............................................................................176<br />
Kvisten lek . ........................................................................179<br />
Veden går . ........................................................................182<br />
Om kvifor mergen er inn på veggtiljer <strong>og</strong> telja takbord ...................................184<br />
Sortering av bord til vegg <strong>og</strong> tak ......................................................186<br />
Bord på tak ........................................................................189<br />
Takfall med bord på tak .............................................................189<br />
Dei eldste taka .....................................................................189<br />
Ståande bordtak over <strong>og</strong> under .......................................................194<br />
Overgangstid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197<br />
Mønsterlegging ....................................................................197<br />
Spikring . ..........................................................................198<br />
7<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 7 04.09.12 15.03
Underlekta tak .....................................................................199<br />
Bord på vegg .......................................................................201<br />
Dei eldste kledningane ..............................................................201<br />
Ståande sidesua ....................................................................202<br />
Plugga vegg ........................................................................204<br />
Lektkledning .......................................................................206<br />
Underlekta kledning ................................................................209<br />
Slettvegg, låvekledning ..............................................................209<br />
Liggjande kledning .................................................................210<br />
Mønster i liggjande bord .............................................................214<br />
Høvla <strong>og</strong> pløgd kledning .............................................................214<br />
Russisk påverknad lengst i nord <strong>og</strong> aust ................................................217<br />
Kassebord .........................................................................217<br />
9. Veggar av ettverk . ..............................................................219<br />
Brakekledning etter Olav Larsson Hauge ...............................................219<br />
Innleiing ..........................................................................219<br />
Vyrket . ...........................................................................223<br />
Dråpeheller ........................................................................223<br />
Ribbene/troene .....................................................................224<br />
Fasgard, pasgard, risvegg ............................................................225<br />
Spreidde døme .....................................................................225<br />
Løer med tekking av lyng ............................................................230<br />
10. Never på tak . ....................................................................237<br />
Innleiing ..........................................................................237<br />
Neversk<strong>og</strong>en .......................................................................237<br />
Ein informant frå Setesdalen .........................................................238<br />
Å loste never <strong>og</strong> leggje i ferg ..........................................................241<br />
Norsk never på registrerte torvtak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246<br />
Russenever ........................................................................246<br />
Legg . .............................................................................247<br />
Leggjemønster .....................................................................249<br />
Overdekking .......................................................................254<br />
Allment . ..........................................................................254<br />
Torv . .............................................................................254<br />
Seig torv er oast mager torv ........................................................256<br />
Jord, jord med bord <strong>og</strong> jord med skifer ................................................257<br />
Åved, skifer eller tegl på never ........................................................263<br />
Tro under skifer i Valdres ............................................................266<br />
11. Døme . ..........................................................................269<br />
Neverløyping <strong>og</strong> nevertekking i Troms ................................................269<br />
Artikkel skriven av Roald Renmælmo .................................................269<br />
Tradisjon for nevertekking i Målselv ..................................................270<br />
Tjærebrenning .....................................................................270<br />
<strong>Tekking</strong> med never i Målselv etter 1993 ................................................271<br />
8<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 8 04.09.12 15.03
Neverløyping med Johannes Fosli .....................................................273<br />
<strong>Tekking</strong> med Roald Haugli ...........................................................276<br />
Torv . .............................................................................277<br />
<strong>Tekking</strong> med Konrad Stenvold .......................................................277<br />
Never . ............................................................................278<br />
Torv . .............................................................................279<br />
<strong>Tekking</strong> . ..........................................................................279<br />
Vippestong ........................................................................280<br />
Torverøyt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281<br />
Undersøkingar av gamle tak ..........................................................282<br />
Bjarkøy, Nergård, Gnr. 15/237 ........................................................283<br />
Kvaløya, Greipstad, Gnr. 163/2, Stornaust ..............................................285<br />
Kvaløya, Henrikvik, Gnr. 88/32 .......................................................290<br />
Restaurering av gamle tak ............................................................292<br />
Døme frå Kåord i Troms ...........................................................295<br />
Nevertekking i Hordaland ved Trond Oalann ..........................................309<br />
Kulturge<strong>og</strong>rask registrering .........................................................309<br />
Nevertekking etter Steinar Mølster ....................................................313<br />
Nevertekking etter Knut Øvstedal .....................................................322<br />
Riving <strong>og</strong> legging av never <strong>og</strong> torv i indre Ryfylke .......................................325<br />
Tradisjon <strong>og</strong> dokumentasjon .........................................................325<br />
Riving av never .....................................................................325<br />
Farging . ...........................................................................327<br />
Torva . ............................................................................329<br />
Tro . ..............................................................................331<br />
Torvhaldtre <strong>og</strong> torvhaldkrokar .......................................................332<br />
Tekka toke med tak .................................................................333<br />
Mønster varierer ...................................................................340<br />
<strong>Tekking</strong> rundt pipa .................................................................340<br />
Vedlikehald. .......................................................................340<br />
Dokumentasjonsprosjekt ............................................................341<br />
Dokumentert tak i Gudbrandsdalen ...................................................341<br />
12. <strong>Tekking</strong> med halm ved Einar Engen . ................................................347<br />
13. Om stell av overater. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355<br />
Allment . ..........................................................................355<br />
Lu, væte, biol<strong>og</strong>iske nedbrytarar <strong>og</strong> lys ...............................................355<br />
Nedbrytande organismar ............................................................355<br />
Våt yte . ...........................................................................356<br />
Væting innover i veden ..............................................................357<br />
Likevektsråme ......................................................................357<br />
Mekanisk nedbryting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .358<br />
Tørking . ..........................................................................359<br />
Lokalklimaet bør avgjera ............................................................360<br />
Måling . ...........................................................................360<br />
Grunnstrukturen i ei måling .........................................................360<br />
9<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 9 04.09.12 15.03
Bindemidla ........................................................................361<br />
Oljar . .............................................................................361<br />
Molekylstorleikar ...................................................................364<br />
Koka eller rå linolje? ................................................................365<br />
Vedhe til tre ......................................................................365<br />
Vatnbaserte målingar ...............................................................366<br />
Limfarge ..........................................................................366<br />
Fargesto <strong>og</strong> fortjukkingsmiddel .....................................................367<br />
Gamle kyrkjetak ....................................................................368<br />
14. Register . ........................................................................369<br />
15. Litteratur .......................................................................371<br />
16. Forfattarane ....................................................................375<br />
10<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 10 04.09.12 15.03
Jon Bojer Godal har med denne boka, <strong>og</strong> saman<br />
med medforfattarane sine, bidrege til å fylle ut<br />
kvite ekkar på kartet over tradisjonelt bygghandverk<br />
i Noreg. I Norsk handverksutvikling er vi<br />
stolte over å ha spela ei rolle i ei rekke av prosjekta<br />
som er utgangspunkt for boka. Mellom anna gler<br />
vi oss over at den tidlegare stipendiaten vår i tradisjonell<br />
tømring, Trond Oalann, har bidrege til<br />
boka. Heilt sidan Norsk handverksutvikling sin<br />
oppstart i 1987 har vi arbeidd systematisk med<br />
prosjekt der det tradisjonelle bygghandverket har<br />
vore sentralt. I 25 år har det vore jakta på tradisjonsberarar<br />
<strong>og</strong> verdifull kunnskap, som det har<br />
vore viktig å føre vidare til ein ny generasjon<br />
handverkarar. Denne kunnskapen er ein viktig<br />
del av kulturarven vår. I dette arbeidet har Jon B.<br />
Godal vore, <strong>og</strong> er framleis, heilt sentral. Hans innsats<br />
for å sikre kunnskap som har stått i fare for å<br />
forsvinne kan ikkje overvurderes.<br />
Fyrst av alt har boka vorte ei god kjelde for<br />
handverkarar som arbeider med bygningsvern el-<br />
Forord<br />
11<br />
ler søker kunnskap der ein ikke lenger kan spørre<br />
tradisjonsberaren. Slik som til dømes i forhold<br />
til tradisjonen med kvåvtak som omtales i boka.<br />
Boka ber preg av å vere skriven av <strong>og</strong> for handverkarar,<br />
sjølv om det er grunn til å tru at <strong>og</strong>så<br />
andre profesjonar vil kunne ha god nytte av den,<br />
til dømes arkitektar <strong>og</strong> andre som syslar med kulturminnevern.<br />
Som forfattaren sjølv understreker eire gonger<br />
i boka har dette grundige arbeidet gitt enda eire<br />
spørsmål enn svar. Det er framleis attgrodde stiar<br />
å trø opp. Eg ville difor ikkje bli spesielt overraska<br />
om forfattaren kjem med enda ei revidert utgåve<br />
om 10-15 års tid. I mellomtida kan vi gle oss over<br />
denne godbiten som bør bli pensum overalt der ein<br />
driv opplæring i tradisjonelt bygghandverk.<br />
Senter for immateriell kulturarv SIKA<br />
Norsk handverksutvikling NHU<br />
Direktør Eivind Falk<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 11 04.09.12 15.03
12<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 12 04.09.12 15.03
Denne boka byggjer på materialkunnskap som er<br />
samla inn ved Norsk handverksutvikling (NHU<br />
Maihaugen på Lillehammer), så vel som frå innsamlingsarbeid<br />
som er gjort i andre samanhengar.<br />
NHU har landsdekkjande ansvar <strong>og</strong> har som ei av<br />
sine hovudoppgåver å samle inn <strong>og</strong> føre vidare<br />
handlingsboren kunnskap knytt til handverk.<br />
Kunnskapen om material har vi fått frå gamle<br />
handverkarar, <strong>og</strong> vi haustar av han i ulike samanhengar.<br />
I den eldre byggjeskikken vår har det levd<br />
eit svært nyansert syn på trevyrke. Det er litt av<br />
denne rikdommen av kunnskap <strong>og</strong> røynsle vi<br />
prøver å formidle.<br />
For å teste det dei gamle har fortalt, <strong>og</strong> for å<br />
sjå om vi kan øygne kvalitetsoppfatningar som<br />
kanskje er gløymde, har vi teke på oss materialtekniske<br />
briller når vi ser på gamle hus. Det er<br />
resultatet av denne kom binerte framgangsmåten<br />
vi legg fram.<br />
Bak den kunnskapen som denne boka byg gjer<br />
på, står det ei lang rad med informantar <strong>og</strong> svært<br />
mange hus som vi har analysert. Nokså mange<br />
personar er involverte som fagpersonar eller dokumentatorar<br />
i ein eller annan samanheng. Dette<br />
avspeglar seg <strong>og</strong>så ved at det er eire forfattarar<br />
som saman har skrive i denne boka.<br />
Den reint litterære tilnærminga er heller sparsam.<br />
Det som er skrive, er fortolka av skrivaren.<br />
Difor vil svært mykje vera ltrert på ein slik måte<br />
at vi ikkje kan oppfatte utsegnene som eintydige.<br />
Såleis nyttar vi først <strong>og</strong> fremst det vi har vore med<br />
på <strong>og</strong> som vi har sett ved sjølvsyn, som grunnlag<br />
for det som er skrive her. Av den grunn får boka<br />
<strong>og</strong>så svært mange bilde.<br />
Hovudforfattar <strong>og</strong> redaktør av denne boka<br />
Innleiing<br />
13<br />
har, saman med Steinar Moldal, stått sentralt i det<br />
byggjeteknis ke prosjektet ved NHU, som starta i<br />
1989. Seinare er det komne både eire personar<br />
til <strong>og</strong> mange eire prosjekt. Arbeidet med å samle<br />
kunnskap har halde fram jamvel etter at den direkte<br />
tilknytinga til NHU vart avløyst av ei lausare<br />
tilknyting i 2002.<br />
Når ikkje anna er sagt, er gurane teikna av<br />
Steinar Moldal <strong>og</strong> fo t<strong>og</strong>raa tekne av Jon Bojer<br />
Godal.<br />
For å få nok tilfang er eire medforfattarar engasjerte.<br />
Roald Renmælmo skriv om kløyving – i<br />
lag med Konrad Stenvold – <strong>og</strong> om never <strong>og</strong> torv i<br />
Troms <strong>og</strong> Finnmark. Aadne Sollid skriv om kvåv.<br />
Trond Oalann skriv om never <strong>og</strong> torv i Hordaland<br />
<strong>og</strong> om brake (einer) i vegg, <strong>og</strong> Grete Holmboe<br />
skriv om never <strong>og</strong> torv i Ryfylke. Jørn Berget<br />
syner døme på lang saga spon (langis) i Telemark.<br />
Einar Engen skriv om tekking med halm i<br />
Østfold <strong>og</strong> om tekking med lyng. Arne Vassenden<br />
har kome med eit interessant innspel om kor det<br />
nst kjelder av interesse for vidare studiar, utan at<br />
vi har synt til denne litteraturen i tekst.<br />
Utgjevinga av denne boka er støtta av Landbruksdepartementet,<br />
Norsk handverksutvikling,<br />
Norsk Bygdesagforening <strong>og</strong> Norsk Folkemuseum.<br />
NHU har stilt materiale frå arkivet sitt til<br />
rådvelde. Medskribentar har vore velviljuge <strong>og</strong> ytt<br />
meir enn det er betaling for. Takk til alle som har<br />
gjort sitt til at denne boka kunne bli skriven <strong>og</strong><br />
gjeven ut.<br />
For mange vil kanskje boka te seg som svært<br />
detaljert <strong>og</strong> fylt av mange raritetar, <strong>og</strong> dei har i ein<br />
viss forstand rett. Mykje av det som er omtala her,<br />
er ikkje lenger synleg i det daglege landskapsbile-<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 13 04.09.12 15.03
tet her til lands. Likevel står detaljane for representative<br />
delar av byggjeskikken vår, men delar<br />
som til dels er i ferd med heilt å forsvinne. Såleis<br />
er vona mi at boka kan vera til rettleiing for dei<br />
som skal gjera eit praktisk restaureringsarbeid, så<br />
vel som for dei som skal sikre at eit representativt<br />
utval av byggjeskikken blir teken vare på. Framfor<br />
alt håpar eg på å få med eire til å lesa meir av alt<br />
det interessante som gøymer seg i byggverk.<br />
Etter kvart vil lesaren oppdage at det vert reist<br />
mange spørsmål som vi ikkje har svar på. Denne<br />
boka er såleis heller ei opning av eit fagfelt der det<br />
er mykje ugjort, enn ei fullstendig framstilling.<br />
Byggjeskikken vår er utruleg rik på variasjon <strong>og</strong><br />
løglege detaljar. Enno står det att mykje å oppdage.<br />
14<br />
Nytt sto har kome til heile tia medan arbeidet<br />
med boka har vore i gang <strong>og</strong> sist så seint som i<br />
juli i år. Å vente til alt er funne er likvel ikkje ein<br />
produktiv tanke. Det er betre at eire blir med på<br />
å leite.<br />
Det er vona mi at dei som har ytt tilskott,<br />
ikkje skal bli skua, <strong>og</strong> at lesarane vil få nytte <strong>og</strong><br />
glede av boka. Kanskje boka kan hjelpe til med<br />
å skjerpe blikket. Kanskje kan boka inspirere til<br />
fornya innsats med forsking. Kanskje kan dette<br />
i sin tur leie til å gjera ny bruk av gammal kunnskap.<br />
Valsøybotn, juli 2012<br />
Jon Bojer Godal<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 14 04.09.12 15.03
Det er levande menneske (tradisjonen), byggverk<br />
som vi har kunna granske <strong>og</strong> skriven litteratur,<br />
som er dei tre kjeldene vi har kunna<br />
hauste av. Vurderingane i denne boka byggjer<br />
først <strong>og</strong> fremst på det vi har sett, vore med på<br />
<strong>og</strong> fått tak i gjennom samtale <strong>og</strong> samhandling<br />
med personar som var aktive i byggjearbeid<br />
før 1950. Den siste store omveltinga innan<br />
byggjefaga sette inn kring midten av 1950-åra.<br />
Der sluttar <strong>og</strong>så det vi tek for oss i denne boka.<br />
Kjelder<br />
Tre hovudkjelder<br />
15<br />
Det er ikje ein fullstendig gjennomgang, men<br />
ein del spadestikk inn i eit stort felt.<br />
Til saman har dei ulike slags tilgjengelege kjeldene<br />
gjort at vi no kan gjeva eit visst oversyn over<br />
kva kategoriar den gamle materialforståinga uttrykkjer<br />
seg i. Vi vonar dette oversy net vil føre til at eire<br />
får sans for å lesa byggverk <strong>og</strong> gjenstandar på denne<br />
måten. Framfor alt vonar vi det kan vera til nytte for<br />
den som skal byggje, anten det gjeld nye bygg i eldre<br />
tradisjon eller det gjeld restaurering av eldre.<br />
Den levande tradisjonen<br />
Dei tradisjonsberarane som vi har hatt kontakt<br />
med <strong>og</strong> som har kunna formidle noko om den<br />
førindustrielle oppfatninga av material, har vore<br />
svært viktige, men dei er få <strong>og</strong> spreidde. Vi sit difor<br />
att med lausrivne bitar. Medan vi med nokon<br />
har vore så heldige at vi har fått dei med i sk<strong>og</strong>en<br />
eller i eit felles byggjearbeid, har andre formidla<br />
gjennom samtale. Vi er tradisjonsberarane stor<br />
takk skuldig.<br />
Som med mykje anna av kunnande som har<br />
levd utanfor dei formelle systema, er vi seint ute.<br />
Det er restar vi bergar. Det er ganske merkeleg.<br />
Samfunnet vårt har vore meir oppteken av å nne<br />
fram til ny kunnskap enn av å berge den som alt<br />
er vunnen. Dette gjeld ikkje overalt. Framleis er<br />
2 + 2 = 4 like eins som for tusen år sidan, men<br />
kunnskap knytt til ytringsformer i handverk,<br />
jordbruk <strong>og</strong> sk<strong>og</strong>bruk har langt på veg vore fråverande<br />
i merksemda til styresmaktene. Det nst<br />
Fig. 1.2 Erling Åøy var låvebyggjar i Romsdal. Han<br />
var av dei aller siste som kunne arbeide i den stavreiste<br />
tradisjonen der. Han føyer seg inn i ei lang liste over<br />
personar som hjelpte oss med å berge kunnskap vi var i<br />
ferd med å misse.<br />
Book Trekking <strong>og</strong> <strong>kleding</strong>.indb 15 04.09.12 15.03