Stendx.pdf - Hordaland fylkeskommune

HORDALAND FYLKESKOMMIJNE * STEND HOVEDGÅRJ) - HAGEPROSJEKT 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. / LANDSKAPSARKITEKT MNLA 

0’ ‘ROSJE 

g 

T 

I

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT 

‘I 

I~Çi4i~tq 

P~nfc’rsvu~ne 4~~e.~p4 3t~n~ side 

Ein godt bevart løyndom, innleiing og historikk 1—3 

7 PLANAR 

Hovedplan 4 

Deiplan parterret og landskapshagen 5 

Perspektivteikning parterret 6 

Alléen frå sjøen 7 

Deloppgåver, inndeling 8 

BESKRIVELSE TIL PLANEN 

Planmaterialet og Forprosjekt 9 

Framdriftsplan 10 

KARTDOKUMENTASJON eldre kart 11-15 

DOKUMENTASJON OG REKONSTRUKSJON 

AV EINSKILDELEMENT 

Generelt 16 

Blomsterparterre 17 

Lauvgang 18 

Nyttehage 19 

Steingjerde 20 

Landskapshage / landskapspark 21-22 

Dammar og kanalar 23-24 

Hagehus og orangeri 25-26 

Hageskulpturar 27 

Allé frå sjøen 28-29 

LITTERATUR OG ANDRE KJELDER 30 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LANDSKAPSARKITEKT MNLA

7 

- 

I». ~\ 

•~. ~. ~.• 

i — 

I//II 

—. 

/. ____ —~— 

___,_ — F-. - / i— 

f_ ~— F t~ 

r I. - ~ 

— . . . — 

— 


DEN FORSVUNNE HAGEN ~Å STEND 

Ein godt bevart løyndom. 

Mange kjenner til Rosendal, Damsgård og Alvøen, 

men Stend? Finnest det ein historisk hage på 

Stend? 

Ikkje mange, sjølv i eigen landsdel har kjennskap 

til denne hagen, som vi i dag kan kalle den 

forsvunne renessansehagen på Stend. Hagen som 

vi så gjerne vil ha tilbake frå gløymsla og fram i 

dagen. 

At ein i dag kan ta opp arbeidet med å restaurere 

eller rekonstruere den hagehistoriske «godbiten» 

skuldast skriftiege kjelder og plandokument som er 

tekne vare på i fleire arkiv fram til vår tid. 

/ 

- — -- -~ 

~1 

i 

~1 

~ ;.~ 

/—~__j ~ — 

-I~1”, 

( 

/ / ~ 

/ 

— 

i 

—4————— 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LAN])SKAPSARKITEKT MNLA 

/ 

Garden Stend høyrde i mellomalderen til 

Nonneseter kloster i Bergen. Seinare, etter 

Reformasjonen kom garden i eiga til Vincent 

Lunge fram til 1680. Då overtok Hans 

Christoffersen Hjorth eigedomen. Ved at Hjort i 

1682 vart adla, fekk garden Stend status som 

«adeleg setegard». Hovudbygningen vart truleg 

oppført på same tida, i 1681-82 

1~uleg var det hage ved hovudbygningen alt i Hans 

Christoffersen Hjorth si tid, men mykje tyder på at 

hagen fekk si grunnform på midten av 1700-talet. 

Etter eit par ti-år, står hagen ferdig og i full prakt 

i perioden 1771 til 1792, i brørne Dankert og 

Wollert Krohn si eigartid. Dci høyrde til dci 

rikaste kjopmennene i Bergen på den tid, og 

etatsråd Wollert Krohn budde sjølv på Stend i 

sommarhavåret. 

./,‘ ‘—>~~ ,, --,~ 

/ 

1- 

jij

Om det er Hofagent Danckert Krohn 

som her blir rodd i vengebåt over 

Nordåsvatnet, forbi Marmorholmen 

og med Løvstakken i bakgrunnen er 

usikkert. Men at det var ein tur i 

nær kontakt med noko av den 

vakraste og mest imponerande, vestnorske 

natur, det er sikkert. 

.~ ~ 

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEN]) HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT L21 

I det »Krohnske Famillearkiv» finn vi eit vakkert 

lite kart som syner at han kunne reise «på eigen 

grunn» heile vegen frå byen til Stend. Først med 

båt til Solheimsviken, så med hest og vogn til 

Fjøsanger og med «vengebåt» over Nordåsvatnet 

til Nordås, der han overnatta. Neste dag gjekk 

ferda vidare til Stend på kjøyreveg som han sjølv 

fekk bygd i åra 1770 — 1780 (Bleiklie 1950) 

Vi veit lite om hagen under dci tidlege eigarane. 

Det er først og fremst familien Krohn, som 

gjennom fire slektiedd (1741 — 1842) dyrka fram 

idéen til, og utvikla det storslagne hageanlegget, og 

ikkje minst held det vedlike gjennom fleire ti-år. 

Om hagen vart det i 1779 skreve, at den «i 

Størrelse og Smukhet neppe har sin Lige på disse 

Grændser» (Top.Saml.1817) 

Store mengder kostbare tre og andre planter vart 

kjøpte inn frå m.a. Holland og Tyskland. 

-~ —~-% 

4. 

• • 

- ~ ~ ~ ••~t -. — •“ ~-. •. . 

—~--- 

I . — 

—~ -~-‘— - 

(1. 

117 

•— ,__- 

— 

— 

.•- 

~— 

•-;~•_---_ — 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LANT)SKAPSARKITEKT MNLA 

—• 

.t~y 

~. :~ Jf~‘~, 

~ 

;~ ~; 4 

f,~d 

I 

~LJ 

i 

r 

-~ ,

I. 

I 

“3. ~ 

I. •.~ 

fl 

~ 

I;).. 

-~ ~t. 

~ 

•~ ? 

0. 

cc —I 

,,- _‘%~ t.~f ~ 

~!~4~) 

Eit anna sterkt sermerke ved Stend er er den lange 

alléen som fører opp frå sjøen. Den er avmerka på 

eit gardskart som vert tilskreve stadskonduktør 

Christie i Bergen frå året 1776 (ifig. Erdal 2004) 

i 

•• 

HO’ I ALAND FYLKESKOMMUNE * STEND 110VEDGÅRD - HAGEPROSJEKT r~i 

4 

— •r~, ~ 

li. ~ 

ILI!I — •~.__ — t~~j~llIll(t~j , ——~ 

~jUffhI~’ .:‘t ~j~jUI~ (((ii 

~ -— — --~-~ 

/i• 4 s~ 

:ç I ~ 

4/ ,v - 

Eigen skisse frå Generalife, Alhambra 

i Granada. 


• ~ 

4. 

\ 

At familien Krohn har vore tidleg ute med å hente 

idéar og kunnskap ut i Europe er tydeleg, og i fleire 

tiår omkring århundreskiftet hadde dci fleire 

velutdanna tyske gartnarer til å stå for drifta og 

vedleikehaldet av det imponerande hageanlegget. 

Det er historisk interessant at hagen på Stend fekk 

ei grunnform og fleire einskildelement som peikar 

attende til Renessansen ut i Europa. Hagen er 

strengt rettlina, men utan gjennomført aksial eller 

arkitektonisk komposisjon. Grunnforma var 

rektangulær med hovudbygningen ved enden av 

hagens søndre langside. På fleire måtar føyer den 

seg inn i den same stilgruppe som fleire av dci 

«bergenske hagane» på den tid, omgitt av solid 

steinmur med grasdekt topp. 

I sør-aust går den geometriske hageforma over i eit 

mjukare formspråk som er meir i slekt med «den 

engelske landskapsstilen. Her er terrenget meir 

kupert og byr på andre kvalitetar. Det innbyr til ei 

friare form, og dci rette linene er borte. Ein slik 

klar overgang mellom stilartane finn vi også sers 

tydeleg i hagen ved Baroniet i Rosendal. 

CarI W. Schnitlers: 

«Omtrentlig rekostruktion av haven» 

l~ Li~g. L tk,~i. ____ 

r~~ — 

~~ 

__ 

[iffi ~ __ __ 

Oj~ ~:-i~~~ 

~ ~ ____~ 

~V:ii~~ 

: ~ 

:~~ng• ~

M~L~ÇTO~k~ 

i 

4’.. 

L i _ 

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅ - HAGEPROSJEKT 

Inngangsparti 

—~ 

;~, - 

. 

. 

TEGNFORKLA1UNG 

Kanal/dam 

Steingjerde 

Glasvegg 

Frukttre og 

andre tre 

— ————~—— i— // / L ti! II I • — 

--. 

~.i. ~ ~ LÇ~Ç~~~~ ~ - — 

• • • • . •..• •‘ ~ 

o ~io 20 30 40 60 M~Tt~. 

I 

— ~• ‘—~•,., 

~! ‘~.. 

) i 

II ~ g ti 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. / LANDSKÀPSARKITEKT MNLA 

-~ ~~ ~ -~ 

~ 5.. ~. 

I. 

--i 

• 

— 

‘•:~~_ ~ 

III: • 

• ~. .. 

~ •••.•:~‘~:.~ 

~,— 

• 

0 •~ 

. 

•C_ 

‘~~Y ~ .~‘~••• 

~1 ~.., .• 

~ i ti ij~ i 

~ 

• i. 

-J4_h 

~rr~’r~ 

~~ Klipt hekk 

[MII i iT~ 

Lauvgang 

Plen 

Orangeri 

— ~

41~— ydF__~• 

A 4 /‘ 

‘~ fl~ ,.• ~-; 

,9 h~ / 

I’ 

•:~ 

.—• 

L’’! ~ •~ ‘2~’~ fl~D~ 

$ ~ 

• :: ~:.~:• • : •/ J_ • -~‘:~ 2,;. 

12 1fr~. •.‘.~•• —. 

/ - 

.•••t~ 

—:~.2, 

,.~ 

~~j_~N~ 

b ö,~ 

liii!;! 

—4 -. 

d 

~:,ri ç;j 

~ ~:: ~ 

• 

2; :,. •.•.. 

,~t’L%~ ,, • • • • ,• :•3 

•1..I • •• 

•t , 

•J t 

•••••I 

• • • • •. - : 

4 •.. • . • 

• 

0 

TEGNFORKLARING 

Glasvegg 

~ Klipt hekk 

~ ~--~ Lauvgang 

‘~_ ‘L2’ 

Lauvtre og bartre 

I ~ J Hagehus I lysthus 

‘~‘~ j 

[~i 

Stauder og blomsterplante 

~ j Benk 

Plen I grasbakke 

HORDALAND 

FYLKESKOMMUNE 

Kuktur- og idrettsavdelinga 

STEND HOVEDGÅRD - 

HAGEPROSJEKT 

(HFK-09-1 12) 

Historisk dokumentasjon, 

dagens situasjon, analyse. 

•. • «Forprosjekt» 

~ —~>--~---. hagetiltak og tilrettelegging 

i 

b ~ 10 15 20 30!4ET~. 

IL 

Dato Målestokk Tegning nr. 

SVEINUNG SKJOLD 

Professor ein. I Landskapsarkitekt MNLA 

Parallellen 20, 1430 ÅS 

Telefonar: 64943895 I 481 83044 

e-post: sveinung_skjold®bluezone.no

\\ 

I’] 

HORDALAND 

FYLKESKOMMUNE 



HAGEPROSJEKT 

(HFK-09- 112) 

— Historisk dokumentasjon, 

dagens situasjon, analyse. - 

«Forprosjekt» 

for hagetiltak og tilrettelegging 



Professor em. I Landskapsarkitekt MNLA 

Parallellen 20, 1430 Ås 

Telefonar: 64 94 38 95 I 481 83 044 

e-post: sveinung_skjo1d~b1uezone.no

~&L~VI~ 

fl 

c. 

0~ 

i: 

‘G, 

c: 

a 

0 ~ 10 20 50 ~0 yo 400 METtR 

5T~ND 

HOV€DGA~D 

HORDALAND 

FYLKESKOMMUNE 



HAGEPROSJEKT 

(HFK-09- 112) 



«Forprosjekt» 


on 0 Dato Målestokk Tegning nr. 




Telefonar: 64 94 38 95 I 481 83 044 

e-post: sveinung_skjo1d@b1uezone.no

M~ L~.ÇrOKI< 

o 5 10 20 30 40 ~0 60M~T~k 


SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LANDSKAPSARKITEKT MNLA 

Deloppgåver 

i «Landskapshagen» i engelsk landskapssil 

«Trekanten» i 1940-50 stil 

2 Parterret ved hovedhuset. Hovedelement 

i renessanshagen 

3 Nyttehagen med dammar, lauvgang, 

frukttre, grønsaker og orangeri 

4 Ytre park omkring renessansehagen 

Steingjerde, glasvegg, tilkomstvegen 

5 «Sjøvegen» Gangveg og ailé mot sjøen 

‘[8 j~

11ORI~ALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT L~J:~ 

PLANMATERIALET 

Ved utarbeiding av forprosjektet som her ligg føre, har ein 

vesentleg del av målsettinga vore, på bakgrunn av historisk 

dokumentasjon, å konkretisere og synleggjere korleis 

renessansehagen på Stend kan restaurerast eller 

rekonstruerast i vår tid. 

Fram til i dag har det vore lagt ned eit stort og omfattande 

arbeid med å samle og systematisere skriftlege kjelder, kart 

og foto, og på den måten påvise og sansynleggjere korleis 

hagen ein gong var. Carl W. Schnitler sitt bidrag til dette i 

hans bokverk, «Norske Haver i gammel og ny tid», som 

utkom i 1916 og Magne Bruun si «Norske hager gjennom 

tusen år» (2007) er grunnstammen i dette bakgrunnsstoffet. 

I tillegg har samrådingsgruppe Stend gitt eit sers interessant 

bidrag til å klargjere og presentere det historiske stofftilfanget 

etter gjennomgang av arkivstoff og andre kjelder. 

Det er no hundreogfemti år sidan landbruksskulen vart 

grunnlagt på Stend. Vi veit at forfallet av renessansehagen 

var kome langt på den tid skulen starta, og etter den tid har 

hagens mange detaljar blitt stadig mindre tydelege. 

Men om det meste av fysiske spor er viska ut, finnest likevel 

eit så betydeleg tilfang av dokumentasjon i form av kart og 

skriftlege kjelder, at ei restaurering eller rettare, ein 

rekonstruksjon vil la seg gjennomføre. Ein viktig føresetnad 

er likevel at det vert gjennomført ei grundig undersøking av 

grunnforholda og dei spor som gjøymer seg «under torva» 

Geo-radar er eit viktig instrument i den samanhengen, men 

også andre former for graving etter såvel botaniske som 

arkeologiske spor. Dette arbeidt bør få første prioritet i det 

vidare planarbeidet. 

Med tanke på den eineståande kulturhistoriske og 

hagekunstneriske verdien anlegget vil ha for Bergen og vårt 

land, er det helst på høg tid at dette arbeidet kjem inn i en ny 

fase, der den fysiske gjennomføringa er prioritert målsetting. 


FORPROSJEKT 

«Åpne døra på gløtt» 

Det historiske kartmaterialet, som strekker seg over meir enn 

to hundre år, gjev ikkje noko eintydig svar på hagen si 

hovudform eller detalj ar. Det er betydelege avvik, som dels 

kan vere vanskeleg å finne klare svar på. 

I forprosjektet har ein i stor grad teke utgangspunkt i Carl 

W. Schnitler si hageskisse og hans vurderingar, presentert i 

1916 i det store bokverket «Norske haver i gammel og ny tid». 

Ein legg til grunn at Schnitler var godt kjend med heile det 

historiske kjeldematerialet, og at han gjorde sine vurderinger 

ut frå sin bakgrunn som kunsthistorikar, og sitt omfattande 

kjennskap til hagekunst generelt, og til anlegg av liknande 

karakter. 

Det hindrar likevel ikke at ein i det vidare planarbeidet må 

vere open for endringar, når nye, og gjerne avvikande funn 

gjer det klart at løysinga som er vald ikkje er den beste. 

Etter så mange år med omfattande forfall må ein likevel ha 

klart for seg at ikkje alt vil kunne dokumenterast like 

grundig. 

Når ein skal gå vidare med prosjektet på ein forsvarleg og god 

måte, er viktig å etablere god kontakt mellom den ansvarleg 

prosjekterande person eller firma og ei styringsgruppe der 

eit relevant forskningsmiljø vert representert, og kan bidra 

med kunnskap ut over den som alt er kjend og tilgjengeleg. 

Forprosjektet rår til å strukturere oppgåva i fem deiprosjekt, 

som kan sjåast kvar for seg, men som også grip sterkt inn i 

kvarandre. 

«pÅ STADEN INVENTERING» 

Som prioritert oppgåve bør det utførast ei grundig 

«På staden inventering» av alle relevante fysiske spor etter det 

historiske, nær tre hundre år gamle hageanlegget. Det gjeld 

såvel botaniske spor som mogeleg lokalisering av dammar, 

kanalar, steingjerde, stiar, vegar og plantebed. Dei funn som 

vert gjort bør så, så godt det let seg gjere, innarbeidast i den 

endelege planen.

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT — 


FORSLAG TIL FRAMDRIFTSPLAN 

i BLOMSTERPARTERRET. For å gje eit klart signal om 

målsettinga som ligg til grunn for prosjektet, vil det vere bra å 

ta tak i området aust for hovedhuset med blomsterparterret 

som første delpian. Inngangspartiet til hovedhuset bør også 

koma tidleg i prosjektet. Det er lite bra at vestsida til 

hovedhuset ofte vert nytta til parkeringsplass. 

2 ALLÉEN FRÅ SJØEN. Dette anlegget kan startast opp 

straks. Med tanke på at alléen treng tid å vekse, vil det vere 

bra å starte dette arbeidet tidleg. 

3 STEINGJERDET står heilt sentralt og bør, sman med 

førebuing til flytting, event. riving av «internatet» førebuast 

tidleg i prosjektet. Samstundes med at parterret vert bygd, 

bør omfanget av hagen markerast klart. Gangvegnetter bør 

koma tidleg i prosjektet 

4 «LANDSKAPSHAGEN» OG «TREKANTEN» Desse to 

delane har minst innverknad på renessansehagen, og kan 

koma seinare. Det vil vere lite heldig å konsentrere nyanlegget 

om dei meir perifere delane av hagen i starten. 

5 NYTTEHAGEN med damanlegg og orangeri bør 

førebuast tidleg, men kan byggast og utviklast når 

parterredelen er klar. Glasveggen mot vegen i aust, hagehus 

og lysthus kan koma stegvis når hagen er i ferd med å ta form. 

6 YTRE PARK For det historiske hageanlegget er det 

sers viktig med ei god rame omkring. Det ytre parkområdet 

ligg heilt klart vel til rette for å gje renessansehagen ei verdig 

og roleg innraming, samstundes med at den er nyttig for 

gangtrafikken til og frå busshaldeplassane.

i 

fÅiJAVE4~ —I 

v 

— ~ 

—— ~- ~ ~ 

i 

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STENI) HOVEDG: I I HAGEPROSJEKT 

:~ ~ ~ 

ll’~ 

I’ ~ 

Christe sin plan, lagt inn på dagens kart 

Graden av nøyaktigheit er sjolvsagt relativt svak. Men 

det er likevel klart at denne hageskissa kjem i sterk 

konflikt med m.a. dagens parkeringsplass og litt 

mindre med «internatet», som i dag vert nytta som 

kontorbygg. Saman med nyare kart og andre kjelder 

vil dette kartet alltid vere ekstra verdifult og 

interessant ved gjenskaping av renessansehagen. 

veg 

0 

— 

.4 

~- -:~ 

ar 

~4~Å ~J~”(AR~t it’Ç UUS5 


A 

A 

-r 

~ c~yu\A. 

i •~33~~ 

~3J• 

Pa Werner Hosewinkel Christie sitt kart, datert 

1776 finn ein m.a. hagen og «sjøvegen» med alléen 

klart markert. Hagen har her ei tydeleg rektangulær 

form, og detaljane elles har også rette vinklar. Ein 

langsgåande veg, midt gjennom hagen er også sterkt 

markert. 

p Y 

2 

Li/I

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT I iz j 

SVEINUNG SKJOLD — PROFESSOR EM. I LAN])SKAPSARKITEKT MNLA 

G.A.Wilson, første styraren på landbrukssskulen, fekk 

i 1860-åra utarbeidd eit gardskart som i tillegg til 

landbruksareala også har med hagen. Kartet syner 

m.a. ei omlegging av tilkomstvegen til skulen og vegen 

med alléen mellom tunet og sjøen. 

Hagen hadde på den tid vore i forfall, trule i fleire tiår, 

og detalj rikdomen i hage er begrensa. Kanal- og 

damanlegga er likevel tekne med. Nokre gangvegar og 

grensemuren er også svakt markerte. 

Det hadde gått lang tid sidan Werner Hosewinkel 

Christi laga sitt kart (1776) og sidan Dreier malte sin 

akvarell (1816). Wilson sitt kart har betydelege avvik 

frå desse to dokumenta. Carl W.Schnitler si 

grunnform på hagen er også vesentleg stramare enn 

den meir avrunda forma som kjem fram i Wilson sitt 

kart. 

Ein må tru at Schnitler kjende vel til alt dette 

kartmaterialet. 

- 

— 

~- ~.-‘4 

~ ~ I 

I — -~ 

f~_, .~— 

‘.I~. ~ g 

— 

. ~ ‘~ £ji~ 

.~I.

/ ~ 

,1~1 ~ ~ 

~ ~ 11i~. 

I. 

/ 

•5 

N /N 

~6)WO~KLÅRIKÇ ~ ~‘2.~” 

I~ ~rt*Mb~ ~y6~ iP4~, 

I ~ ‘~ I.y~TuVS 

OC~ AND~ .~‘4t R~VA~r 

I(:E) f 

I I /1 

I&~’J~ i 67~JNc14W 

j~7/~ 4Vc~.L~N~ ~.OÇTAp 

N—I~~%3I. 


- - 

~-, r ~ 

-~ 

‘.5..’.- 

jè’ 1B4, .- - 

~ — ... -5;. 

4 

5- 

I •~ 

I 

I I 

Utsnitt av Wilsons gardskart, som vart laga på ei tid då hagen 

lenge hadde vore i forfall, omkring 186o, lagt inn på dagens kart. 

Dette syner vesentlege avvik frå Cari W Schitler sin «omtrentlig 

rekonstruksjon av haven», noko som gjer restaureringsarbeidet 

ekstra utfordrande og interessant. Hovudforma er mindre 

rektangulær, og steingjerdet er ført fram i rett line vestover mot 

huset. 

Ein kan ikkje sjå bort frå at Wilsons kart kan ha vore ei blanding 

av situasjonskart og plan for framtida. 


I 

il 

I ri 

I ~ 

I ~I 

I ~ i 

~ I’.~ i 

i Is 

I~ I 

I. -5 

/ 

/ 

I I 

G. 

i 

-~ -~ : 

/N 

~LL 

I 

~~ - 5’ %- ‘;: ~z-~-~-~-~ 

— - 5.’ .1 •~ .5- 

-~ :4 

‘5 I 5’ 

v-.. 

~5’- ---.5-.----. ~ 

:-:~ ~1~i’ 

5. 

‘— 

--5

Hovedbygget 

/ N~. 

0 0 

e 

+ 

0 

Parkeringsplass 

Fanavegen kryssar 

hagen si austgrense 

\-~- 

—Internat, bygd i 1931, 

idag brukt som kontorbygg 

M~Lt~TOkK 

0 5 10 20 30 ‘40 ~0 60I1~TfP~ 

Ii1i1,.[~l 

~414] 

Carl W. Schnitler si 

planskisse lagt inn 

på dagens kart av 

planområdet på 

Stend. 

HORDALAND 

FYLKESKOMMUNE 



HAGEPROSJEKT 

(I-IFK-09- 112) 



— «Forprosjekt» 






Telefonar: 64 94 38 95 I 481 83 044 

e-post: sveinung_skjold~bluezone.no

~OPJ ÅV ‘31c(JRD LILAI4D 

-1~. JULI 4938 

4Ç1 lçÅ~r~Kk5~ 

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEN]) HOVEDGÅRI) - HAGEPROSJEKT Llf i 

£~O1i AV Å~JÇIT~çT ~NAL ~r~Ti 

A~.T5~Çi~ ~~UAz 1939 


I 

I. 

Utsnitt av kart frà nyare tid. 

Sigurd Liland og E.Tryti har laga kart over delar av 

tunet på Stend. Desse har mest interesse for den vesle 

hagen som var tilknytt ein bustad i huset, og som ligg i 

sør-vestre hjørne av planomradet. 

Det kan vere inieressant og naturleg å restaurere 

denné vesle treka’n~en tilbake til 1930-40-talet

Stend sett frå Fanavegen. Slik vi kjenner 

situasjonen i dag, med gamal, velvaksen 

tre- og buskvegetasjon og den sermerkte, 

vakre hovudbygningen i bakgrunnen 

Magne Bruun si skisse av vegen og alléen 

frå sjøen og fram til hovudbygningen. 

HORDALAND FYLKESKOMMUN * STEN]) HOVEDGÅRI) - 

n~ 

DOKLJMENTASJON I REKONSTRUKSJON 

Tek ein turen til Stend i dag, er det diverre lite å 

finne som minner om hagen si storheitstid for 

knappe to hundre år sidan. 

Eit dramatisk forfall har funne stad. På overfiata, 

som til dels er sterk forandra, finnest ein 

trevegetasjon og mindre restar av annan vegetasjon, 

som nok har vore med i det gamle hageanlegget. 

Restar av ein steinmur finnest også i den søndre, 

kuperte delen. Men renessansehagen er borte. 

Med moderne utstyr og teknikk kan ein likevel 

finne fysiske spor under overfiata, av hagegangar, 

grensemuren og damanlegg. 

Kombinasjonen av eldre kart og arkivmateriale og 

vår tids «geo-radar teknikk» vil kunne sette oss i 

stand til å rekonstruere dette viktige historiske 

hageanlegget, og gje det eit «ankerfeste» i det 

storslagne anlegget som ein gong var. 

Gamle kart har, naturleg nok, ikkje dagens 

nøyaktighet, og ikkje alle kart samstemmer heilt 

med kvarandre. Eit sers viktig arbeid ligg difor 

mellom forprosjektet og endeleg plan fram mot 

arbeid i marka. 

Mykje er kjend om hagen si form og innhaldet 

gjennom game skrifter og bergenskunstnaren 

J.F.L.Dreier sin akvarell frå 1816. I vestlandsk 

hagetradisjon må difor «den forsvunne hagen» pa 

Stend bli gitt ein viktig plass. 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LANI)SKAPSARKITEKT MNLA 

-‘. 

AGEPROSJEKT ~ j 

Den som først samla, og utgav i bokfom soga om 

hagen på Stend er Cari W. Schnitler med: «Norske 

Haver i gammel og ny tid» (1916), eit bokverk, 

som for alle kunstinteresserte, og ikkje minst for 

norske landskapsarkitektar har fungert som 

grunnpilar i den norske hagekunsten si soge. 

I vår eiga samtid er det Magne E. Bruun sitt 

bokverk: «Norske hager gjennom tusen år» som 

gjev eit omfattande oversyn, rikt illustrert, over 

den verdifulle arven som ligg i hagekunsten i vårt 

land. Ikkje minst den vestlandske hagetradisjonen. 

Ei samrådingsgruppe i nærområdet Stend med m.a. 

Jone Erdal har i seinare år gjort eit sers fortenstfult 

samlararbeid omkring den gamle hagen, med søk i 

arkiv og eit solid struktureringsarbeid og 

utarbeiding av informasjonspiansjar. 

Desse skriftiege kjeldene, saman med eigne 

arkivsøk, synfaringar og mange faglege kontaktar, 

utgjer fundamentet for forprosjektet som her ligg 

føre. 

«Det Krohnske Familiearkiv» ved UiB, 

Statsarkivet i Begen og Hordaland Fylkes eige arkiv 

står også heilt sentralt i arbeidet. 

EEF - I I I 

10 10 ~ 10 ~.4L

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEN]) HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT 

) ~ :. 

•~•— —~ : 

0 

~ 

« . •~ • •~ .~ •.b 

:.. 

. - ~• 2k— - 

- V- . 

-- ~ 

- 7 .~ 

I 

~ ~:: I 

— —- — ~ 

I~I 

— 

rciW ~.. 

~ 

~: ~ 

• ‘. 

Å. 

4 — - 

. I 

- 

.*‘ • • * •. 


* I 

sa 

BLOMSTERPARTERRE 

Ved hovedhuset sin østfløy, på sentralaksen, var det 

bygd eit blomsterparterre i stramt, rettvinkla og 

geometrisk mønster, ein ikkje ukjend tradisjon i 

større hage- og parkanlegg ute i Europa i samtida. 

Cari W. Schnitler si hageskisse (1916) syner klart at 

her har lege eit betydeleg stort parterre. Terrenget 

tyder likevel på at storleiken truleg må reduserast 

litt, serleg mot sør-aust, der den plane flaten går 

over i bratt skråning og eit høgare parti. Ein vil 

truleg få svar på dette ved bruk av geo-radar. 

Gjennom parterret, som ligg på ein plan flate, fører 

ein gangsti gjennom ein kort lauvgang, som endar i 

ein rund plass og ein paviljong nær grensemuren. 

Desse fire hovudelementa: parterret, lauvgangen, 

paviljongen (lysthus) og grensemuren står heilt 

sentralt i denne delen av hagen, og bør truleg også 

prioriterast høgt i det framtidige 

restaureringsarbeidet 

Parterret vil bli oppbygd av 12 plantebed, som alle 

er omkransa av låge hekkar av Buxbom, og med eit 

utval av stauder og blomsterplanter som vil gje eit 

frodig og variert inntrykk gjennom vekstsesongen. 

Som ved planteval i heile prosjektet er det ser viktig 

her, så langt råd er å nytte planter som var kjende, 

og var nytta på den tida. Det er såleis sers viktig 

å vektlegge relevant botanisk ekspertise i det 

framtidige utviklingsarbeidet. 

[171

‘:;~ 

Skisse som syner den korte lauvgangen austover i 

møte med den lange lauvgangen og hagehuset. 

Steingjerdet vert avbrote av Fanavegen og vert over 

omlag 45 meter erstatta av ein glasvegg, som vil gje 

forbipasserande eit glimt inn i hagen. 

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEN]) HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT 

0 

I ~ ~ 

I,’ ,,~( /,_ 

/ 

0~ 

1,.. 

4/’ 

i, I 

)~.~rrI 10.’ 

0I 

(c ~‘ 

“ . . 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. / LAN])SKAPSARKITEKT MNLA 

‘7 

‘i (i 

II 

~4 •p,. 

c , ~•% 0 

(i 

0,~. 

‘~, LI 

g... .~, 

ti 

/ 

LAUVGANG 

Lauvgangen i hagen på Stend har truleg vore eit 

sers vakkert, spesielt og storslagent innslag, og eit 

ekstra interessant hageelement. 

Lauvgangar var ikkje uvanleg i store hageanlegg på 

den tida, men denne har vore ekstra storslagen. 

Dreier sitt bilete frå 1816 syner detaljar frå hagen, 

der lauvgangen framstår som ein samanhengande 

grøn vegg. «Smukke Buegange» vert omtala alt i 

1779, og Biskop Pavel skriv i 1821: «Gud ved 

overalt, om det finnes en saadan Buegang i Norge, i 

Christiania, Bogstad, Ullevold, Frogner finnes den i 

det mindste ikke.» 

Lauvgangen vart frå først halden strengt klipt, som 

eit tett kvelv. Seinare voks den meir fritt. Biskop 

Neumann skriv: «en koselig — i lange Strekninger 

sig slyngende Buegang som ingen Solstraale 

gjennomtrenger» 

Det er ingen klare spor etter lauvgangen i dag. Å 

gjenskape dette sterke hageelementet bør likevel stå 

heilt sentralt i restaureringsarbeidet. 

Med dagens moderne klyppemaskiner er oppgåva 

klart gjennomførbar. 

~~ ~~~ 7~~~—___ 

~ ‘~__ 

~~EEØ~~ 

— — — ____ —- 

~~ 

fi~r~t (o,astube~a~r 

Foih.øi~rsg Lri~trkroi~tr) 

og ~ttu a~ 

—- _PopceLctnto1~isttr~ 

~ 

~ø7%.. 

JIB 1~-

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT J19] 

~ 

1/ 

/f,’~ 

L.itk~s. _________ — _____ —. 

~ __ __ 

[ __ 

~ II~11J 11111 ~flI~ ~ffl~’ ~ ~IIIF —_ = — ~ ~v—-~ 

0 ~Ill liii ~1~1 ~ ~ __ ___ 

~ 14 ftp~etcznsbLoi~ 

— - — ~ - 

Ey~ni.ng. 

‘~ \ ~L.ø,t 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LANT)SKAPSARKITEKT MNLA 

NYTTEHAGEN 

Eit etter måten stort areal var avsett til 

«nyftehage», slik C.W.Schnitler ser det i 1916. 

Fruktre og bærbuskar var truleg innførde frå 

Holland og Tyskland og planta i rader og samla felt 

i den nordre delen av hagen. Også grønsaker vart 

dyrka, truleg for eige bruk, og kanskje også for 

salg. Familien Krohn var kjende for at dei nytta 

mykje grønsaker i kosten. 

Dette var før del norske hagebruksskulane vart 

oppretta, og familien Krohn søkte kvalifisert 

gartnarhjelp i utlandet. Det vart difor tyske 

gartnarane som med stor autoritet gjennom fleire 

tiår sto for anlegg, drift og vedlikehald av hagen. 

På landbruksskulen, som vart skipa i 1860, har det i 

alle år, i tillegg til landbrnksfag, vore lagt vekt på 

hagebruk. Mange dyktige hagebrukslærarar har 

vore med på å gje skulen sitt allsidige preg, der 

hagebruket gjekk inn som ein naturleg del av drifta 

og undervisninga. Dette gjeld for det aller meste 

det økonomiske hagebruket med vekt på dyrking av 

grønsker, frukt, bær og blomster. 

At den historiske hagen gjennom årtider, som i stor 

grad fell saman med den positive oppbyggingstida 

ved skulen, vart vesentleg mindre påakta, kan vi i 

dag berre beklage. Men slik er det. Då Hordaland 

Fylke tok over eigedomen var forfallet av hagen 

truleg langt kome, og ingen har på den tid sett 

verdien av, eller sett seg råd med å gjenskape hagen 

slik den ein gong var.

— — -. 

* ____ ___ ___ 

“~E-~~ Zzt~Y~~ 

‘:~.;~ 

-,,z 

— 

HORDALAND FYLKESKOMMIJNE * STENI) HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT 

-,~‘- ~:~—-— — 

- -- —— 

4~Ç~ ) 

Vi kan tenke oss at Etatsråd Krohn, som 

iflg. Schnitler «synes først at ha utvidet og 

forskjønnet haven i stor stil» hadde glede 

av å få hagen inngjerda med solid 

steingj erde. 

Skisse til grensemur. 

Murhøgda bør vere 

minst 150 cm 

rCk~~rc~.e.r) 

Rah~ttei~ ax — 

~c.eLcensbto,,~Sttt. — 

~t.= 


STEINGJERDE 

Hagen var inngjerda med solid, torvtekt steingjerde 

på vestlandsk vis. Vi kjenner ikkje sikkert til kvar 

del store mengdene stein kom frå, og heller ikkje 

har vi opplysninger om steinkvalitet og storleik. 

Det er rimeleg å tru at steinen var rydningsstein, og 

kanskje noko kom frå steinbrot i nærleiken. Alle 

spor etter steingarden har gått tapt, kanskje vil ein 

kunne finne stein frå muren i grøfter på åkrane og 

bøane på Stend, eller i grunnmurar til driftsbygg på 

garden? 

Ein ny mur bør erstatte dette viktige og 

karaktergjevande hageelementet. I full lengde vert 

muren 350 meter, og vil gje ei praktisk innhegning 

som samstundes vert solid og karaktergjevande. 

Få ein einskildelement kan betre enn eit godt 

murverk gje karakter og styrke til eit anlegg som 

dette. 

Murararbeidet vert sers viktig, og må ufførast av 

dyktige fagfolk. Det finnest spesialistar på 

tørrmuring, som har kunnskap om og røynsle med 

korleis murverk vart utført i tidlegare tider. 

,:~ ~ 

1y~ 70Q1. 15(~~. 

t+— -t1~ 

I II 

~,—_.—. ~~1 

t ,.% 

v; 4,j- 

I 100 (14. —1— 

-450CM

o~ ~ 

i 

~ ‘~4;~_. .~ 

LANDSKAPSPARK 

[. ~ ~ 

— ~_~4,__ 

•~~.‘•~‘ ~ — 

v — FanaVOgOfl 

4 

HORDALAND FYLKESKOMMIJNE * STEN]) HOVEDGÅRD - HÅGEPROSJEKT 

(i, 

LANDSKAPSIIAGE / LANDSKAPSPARK 

Mellom hagen si austre kortside (med 

parterredelen) og skuletunet ligg eit kupert areal på 

omlag 1,5 dekar. I Carl W. Schnitler si bok av 1916 

heiter der: «-et skogholt av løn og lind og det rike 

for av keiserkroner, som endnu vokser mellom 

stammene, levninger av en oprindelig liten 

landskapspark på kupert terræn nednfor den 

regelmæssige have. Her skal ha været en oppmuret 

forhøyning med bed av keierkroner og rabatter av 

porcelænsblomster.» 

Denne vesle landskapsparken er i dag rett nok 

prega av store, velvaksne lønn- og lindetre, men 

også fleire store eksemplar av hestekastanje. Ein 

finn også spor etter ein sirkeirund plass, omgitt av 

ein mur, og noko nedsenka i terrenget. Det er også 

ein interessant undervegetasjon, som kan ha røter 

langt tilbake i tida. 

7/ 

/ 

/ 

ti __~~_ 

v 

-7- 

—I 

1~w ~ 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. / LANI)SKAPSARKITEKT MNLA 

) ( 

~1’ 

‘1 

/ 

/ 

Dette parkarealet er eit vesentleg og sers interessant 

tilskot til hovudanlegget. Det ligg lagleg til, nær 

huset sin hageutgang, og kan såleis nyttast saman 

med parterret. 

Med ein enkel gangveg gjennom den kuperte 

parken knyter ein dci to avdelingane bruksmessig 

saman. Samstundes vil del to avdelingane stå fram 

som representantar for kvar sin stilretning i 

hagekunsten, og på den måten gje anlegget ein ny 

og sterk dimensjon. 

Slik har det etter alt å døme fungert tidlegare. 

Landskapsparken blir såleis ein eigen klart 

avgrensa utviklingsdel, samstundes som den høyrer 

med i det samla biletet. 

Det interessant å merke seg at også i parken ved 

baroniet i Rosendal har desse to ulike stilartane 

fungert side om side fram til vår tid. 

i 

t 

—/ 

• fr 

Skisse av området i ~ust, 

«Landskapsparken» slik den ér i dag, 

med terrenget og trevegetasj9nensom 

gjev eit fint grunnlag for 

utvikling av eit lite parkom’råde~ i. 

engelsk landskapsstil 

[1]

— 

(1 1~ 

~ \ 

‘I, 

v 

.[ (~•• — 

/1~ / - /(q/(f (7/1” ~, v 

fr I 

/ 

HORDALAND FYLKESKOMMLJNE * STEND HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT [2jZ~]~ 

~// 

- 

• ~IIIv 

~f//f f/ 

1’” 


- 

‘i 

~~j’;j 1~~(VL~ 

i 

N 

I 

il’ 

fl 

w 

«Landskapshagen», kupert område lengst i sør har 

kvalitetar til å bli eit sers interessant tillegg til 

renessansehagen. Her kan publikum rusle på 

gangstiar som slyngar seg etter terrenget, og 

understrekar den mjuke landskapsforma. Denne 

kontrasten til renessanseanlegget sine stramare linjer 

vil gje heile hageanlegget ein ny og verdifull 

dimensjon. Publikum vil her også få sjå parterret, som 

ligg på tilnærma flatt terreng, frå eit høgare nivå, 

noko som gjev ei spesiell og fin oppleving. 

Det er heldig at berre mindre inngrep er gjort i dette 

området. Ein står etter måten fritt her til å anlegge eit 

både funksjonelt og vakkert, lite parkanlegg, som vil 

støtte opp under renessansehagen og gjere opplevinga 

for publikum rikare. 

Her er mange flotte tre som enno truleg har mange år 

framfor seg. Ei svak tynning, og fornying kan likevel 

kome på tale. Her er også mykje verneverdig 

undervegetasjon som vil gje anlegget karakter heilt frå 

starten. Hagen kan bli utstyrt med sitteplassar og 

benker, skulpturar, fontene og gjerne eit lysthus. 

Ved å vektlegge eit variert utval av nye tre og buskar, 

kan hagen stå fram som eit «miniarboret» der plantene 

er systematisk ordna og merka 

4 

_~i ‘•,, 

0 

• . I 0 

• 06 

i 

~J) 

A 

I,

7 

4 tAMMA~ 


,~,s.a .._,,r’,—v.~ 

DAMMÅR OG KANALAR 

Mykje av den gamle hagen låg på fuktig jord, og eit 

hovudtiltak var kanalen som «strama opp» den 

nordre delen av hageanlegget og gjorde jorda 

brukbar til dyrking. 

Cari W. Schnitler syner til miniatyrplanen til 

Stadskonduktør W.H.Christi (1776) og til Dreiers 

prosjekt 1816 når han skriv: «Fordi den laa paa 

fuktig grund, var den på tre sider omgitt av en 

snorrett kanal, som løp i rett vinkel innenfor muren, 

og som på eiendommelig vis minder om hollandske 

havemotiver. Dessuten laa i dens ene ende fire 

rektangulære bassiner for karper og karusser. 

Kanaler og bassiner var meget dype med steile 

skråninger, som var beplantet med en 

gulblomstrende slyngvekst, som nu vokser vildt i 

omegnen» 

- 

:‘ 

~ . 

~I. 

Eit heilt sentralt tema ved restaureringsarbeidet 

blir å lokalisere kanalen og dammane, og ta stilling 

til korleis ein vil gjenskape dette spesielle biletet og 

miljøet. 

Det er vanskeleg i dag, å tenke seg å bygge djupe 

basseng med bratte, skrå sider og så invitere 

publikum, små og store til å besøke hagen. 

Det er likevel mogeleg, og sterkt øskeleg å 

gjenskape dette spesielle biletet på overfiata, gjerne 

med grunnare dammar og liknande plantingar. 

Arealet er i dag sterkt endra frå den tid, med 

effektiv grøfting og skiftande bruk av jorda, og 

truleg ei ganske omfattande planering. I dag er 

området nytta til eit internatbygg, som også har 

andre funksjonar. Ein asfaltert parkeringsplass 

— for skulen og andre brukarar dominerar eit 

betydeleg og sentralt parti. 

0’ 

1


[i 

,u 

., 

is. 

3. 

r r 

i~• ~.. ~ :~_ 

- ~ ~ 

• 

..r~ ~ 

- — 

— I~ 

r ~ 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LAN])SKAPSARKITEKT MNLA 

~ 

i 

Huset, som vart bygd i 1931 kan truleg flyttast, slik 

planforslaget syner, eller med tida erstattast av 

nybygg på annan tomt. Å fjerne, og erstatte den 

store parkeringsplassen, gjerne med fleire og 

mindre plassar i nærområdet, er realistisk og 

gjennomforbart. 

Det er realistisk å sjå oppbygging av heile den 

nordre delen av hagen som ei viktig deloppgåve, 

med fire vesentleg element: Grensemuren, kanalen 

og dammane, lauvgangen og orangeriet med ein 

praktisk avdeling. 

[24J

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅ1U) - HAGEPROSJEKT r~~I 

,‘-~. ‘I . 

- ‘kl 

: Dreier sin akvarell frå 1816, da hagen 

: på Stend framleis var halden i god 

stand, er blitt «ein klassikar» for 

skulen og av stor interesse og nytte 

for alle som er interessert i soga om 

u hagen på Stend. Etter alt å døme 

også for Cari W.Schnitler, som skeiv 

omhagenil9l6. 

Av detaljar av særskild interesse er 

hagehuset som ligg aksialt på 

hovedhuset og orangeriet som ligg 

heilt til høgre, i nordre enden av 

hagen. Steingjerdet er også klart med 

her. 


••. 

HAGEHUS OG ORANGERI 

Deiers akvarell frå 1816 syner klart tre forskjellige 

hagehus og Cari W.Schnitler nemner kort «et 

vakkert orangeri, hvor Vindruerne stundom 

modnes - beliggende lengst nord i hagen.» Dette 

bygget har ein spesiell konstruksjon og ei form som 

tilkjennegir forbindelse til andre land i Europa, 

m.a. Sverige. 

•••. 

Ei heilt spesiell oppgåve i vidare planlegging , blir å 

gjenskape ei truverdig form og ein storleik på dette 

karaktergjevande elementet, som elles er lite kjent i 

vårt land. Av andre bygg er to mindre paviljongar 

eller lysthus aktuelle å oppføre på nytt. Del hadde 

truleg lette konstruksjonar og ei form som delvis vil 

være mogeleg å spore frå eldre foto. 

•.

-J 

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STENI) HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT 

~- 

i 

lit 

% ,11• 

(5 

i 

Skisse av det nord-austre hagejørne, der eit orangeri 

saman med karpedammane vil stå fram som heilt 

sentrale deler av anlegget. 

Steingjerdet vi gje ei klar grense mot nord og mot 

Fanavegen i aust. Den store lauvgangen vil munne 

ut her ved orangeriet. 


/ 

‘~~1 

,_ 7j~ ~, il. 

TV f~’ 

0 

8 

:~ ~‘ 

I 

— 

N 

i .4 i-. , ‘—•‘ 6 

00 

:_. —~ 

-. fl 

• is 

•1%~ 

.4 ., ~-s. 

h,~1/ i»-•, ~;; r~ç 

~•i4 

1/ 1’ 

‘i :~ 

1/~ 

~frfr 

Denne skissa gjev først og fremst eit bilete av 

storleiken, og den strame oppbygginga. 

Først når vidare granskingar med m.a. geo-radar er 

utført, og resultat av studier av orangeriet ligg føre, 

kan ein med nokolunne sikkerheit rå til ei utbygging 

• ~ 

~Wr / 

J26 i

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEND HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT L271 

I — 

Bacchusfigur frå «Fortunens» hage 

(UiB, Bergen Museum, fotoseksjonen) 

SVEINUNG SKJOLD - PROFESSOR EM. I LANDSKAPSARMTEKT MNLA 

•1 

HAGESKULPTURAR 

Hagen hadde fleire hageskulpturar, truleg laga i 

København, ved Holmens Skipsverft av 

profesjonelle kunstnarar. 

Det er dokumentert at desse arbeida vart sende til 

Wollert Krohn på Stend i 1784: 

«2 liggende løver på «pidestal» 

3 hageskulpturer — to danske husarer samt 

Minerva på fotstykke 

4 Krokdukker malet på Bræder, to figurer 

som forestiller Ceres og Diana, en gartner 

og en jeger, malt i «bontede Coleurer» 

Konsul Wollert D.Krohn fortalte i 1889 om 

plasseringen av utsmykkingen (Rogstad 1940): 

«Løvefigurene sto ved foten av trappen inne i 

borggården. Minerva sto ved enden av en løvgang, 

og de danske husarene sto utenfor et 

sprinkellysthus i hagen når været var bra.» 

Skulpturane var alle av tre, og er desverre gått tapt. 

Ei spesiell oppgåve vert å sjå nærere på korleis 

desse skulpturane, kan og bør erstattast med 

tilsvarande kunstverk. Dci må ha gitt hageanlegget 

eit ekstra høgtidssamt og «karaktergjevende» preg. 

Skal restaureringsabeidet ha ei meining, bør også 

dette finne si løysing med fagleg tyngde. 

Magne Bruun skriv i «Norske hager gjennom tusen 

år» at ein Bacchusfigur, skåren i furu, malt i grått 

og kvitt, gult og grønt, truleg er den eldste 

hagefiguren som er bevart i Norge. Den l~lhøyrde 

vertshuset Fortunen i Bergen, og vitnar klart om at 

i alle fall nokre av Bergenshagane hadde fått ei 

kunstnerisk uttrykksform i løpet av 1600-åra.

I 

) 

I 

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STENI) HOVEDGÅRD - HAGEPROSJEKT 

~ 

I~. 

4 4: ~ 

, ,2) qI, ~j94 

~•;~& ~ 

Utsnitt av Werner Hosewinkel Christies 

Situasjonskart over Stend, 1776 

~ 

1~ - 

4 

~ ft4~ ~ 

4 

4 

/4 

4 + 

4 

~1•W 

~ 

— .dff 

-~ 

fr 

i;:;: 


ALLÉEN FRÅ SJØEN 

— «i nærheten førte en lang, bugtet allé av asp, 

ek og bjerk, som hist og her hadde græsbenker som 

hvilepladser, ned til bryggen og sjøbodene. Den 

krydses øverst opp av en lang allé av løn og 

kastanje som fra landeveien førte frem til gaarden.» 

Vi finn den nedteikna på Stadskonduktør Werner 

Christie Hosewinkels gardskart frå 1776, og på 

seinare utarbeidde kart. 

Den vanlegaste, og mest brukte tilkomsten fram til 

Stend frå byen, var lenge sjøvegen. Og det er heilt 

naturleg at ein veg førte opp frå sjøen fram til 

hovudbygningen. Såleis er denne vegen med allé 

blitt ei naturleg deloppgåve i prosjektet. Ein ser 

spor av vegen i terrenget og på eit tidleg svart/kvitt 

ortofotokart ser ein delvis kvar denne vegen har 

gått over det som no er beite. Store delar av vegen 

let seg såleis rimeleg lett rekonstruere. 

Ei utfordring vert det å føre den heilt fram til huset 

gjennom drifts- og øvingsområdet. Terrenget har 

gjennomgått store endringar her i samband med 

bygging av fleire driftsbygningar. Om alléen kan 

førast heilt opp til hovedbygningen, og i så fall 

korleis terrenget bør rekonstruerast, vert ei spesiell 

utfordring. Alléen bør gjerne, i første omgang 

stoppast i det den kjem inn på det asfalterte 

driftsområdet, omlag 80 meter frå hovudbygningen 

sitt inngangsparti mot vest. 

Det nære naboskapet til Hordamuséet gjer denne 

vegen og alléen sers interessant og viktig for både 

muséet, renessansehagen og skulen. Vegen blir 

brattare enn normal gangveg-standard i dag.. Eit 

par kvileplassar med benker høyrer med, slik det 

også var tidlegare. Det vil klart markere at dette 

er ein gangveg. 

~28j

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEN]) HOVEDGÅRI) - HAGEPROSJEKT 

— - - -• 

N~ 

~ ~/‘-~- ~- 

~ 

Det øvre partiet, der terrenget er endra mest 

i- ~ ved utbygging av driftsbygningar og 

-~ ;;-:“ omlegging av vegen 

- --.~ ~ ~ 

- 

-~ -~ — : 

I 

2 Midtpartiet, der vegen må .etablerast på nytt 

over marka, fram mot eksisterande veg ved 

Hordamuséet 

Hordamuséet og vegen, som truleg ligg i den 

gamle trcéen 

4 Naustet er nytt, men staden er truleg der 

båtane i tidlegare tider la til lands 

4 

Et._ _ 

~ r 


v 

2 0 0 

• .--..~ ~ - • 3 

I ~~ 

,_ 

ù 

0 

2 

0 

‘L291~ 

\, \ 

I ri—..j’ i’ 

‘.4 /1

HORDALAND FYLKESKOMMUNE * STEN]) HOVEDGÅR]) - HAGEPROSJEKT ~- —~ [3o 

LITTERATUR I KJELDER I FAGL. KONTAKTAR 

LITTERATUR 

Nils Georg Brekke: Kulturhistoris vegbok Hordaland (1993) 

Magne Bruun: Norske hager gjennom tusen år (2007) 

Annegreth Dietze: Bevaring av historiske hager, noen 

innfalisvinkler til en diskusjon 

J.F.L. Dreier: Prospekt Stend (1816) 

Unni Dahl Grue m.fl.: Ta vare på gamle hager 

Karin Haligren: Kulturhistorisk utredning Linnés jordbruk 

på Hammarby 

Knut Ægri, Dagfinn 

Moe, Per M.Jørgensen, 

Sven Ingvar Andersson m.fl. Damsgård have 

John Ragnar Myking: Fana Bygdebok 2 

Carl W. Schnitler: Norske haver i gammel og ny tid (1916) 

Cari W. Schnitler: Norske haver i det 18. og 19.århundrede(1916) 

Asbjorn øye: Stend jordbruksskule 1866 — 1966 

Samrådingsgruppe Stend 

v/Jone Erdal: Renessansehagen på Stend, utfordringar m.m. 

ARKIVS0K 

Statsarkivet i Bergen 

vlYngve Nedrebø div. oppi. Og kjelder 

Universitetsbiblioteket i 

Begen, v/Rune Kyrkjebø «Det Krohnske Familiearkivet» 

Hordaland fylkes arkiv 

v/Sedal I Signe Hvoslef kart og planar 

FAGLEGE KONTAKTAR 

Institutt for 

landskapsplanlegging 

UMB, landskapsarkitektur 

vfKarsten Jørgensen studentprosjekt Stend, videopresentasjon 

Magne Brunn 

Mette Eggen 

Dagfinn Moe 


Hordamuseet 

vi Espen Kutjera 

INTERNT SAMARBEID 

Gunnbj ørg Austreim 

Inger Lena Gåsemyr 

Erling Kjosås gardsstyrar, Stend 

Tone Mosebo rektor, Stend 

David Aasen Sandved 

Ragnhild Aak Skajaa prosjektleiar 

h

Stendx.pdf - Hordaland fylkeskommune

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?