Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Kjelda 

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane 

Nr. 3 November 2001 Årgang 10 

Steinkrossane i 

Eivindvik i Gulen er 

mellom dei mest 

kjende kulturminna frå 

Sogn og Fjordane. Dei 

symboliserer både 

kristninga og etableringa 

av Gulatinget. 

Det å setja opp merke 

til minne om hendingar, 

åndelege fenomen 

eller personar er ein 

skikk som tok til i 

fylket vårt faktisk før 

steinkrossane kom 

opp. I denne utgåva 

av Kjelda kan du lesa 

meir om minnesmerke 

i Sogn og Fjordane frå 

eldre tider til i dag. 

Kjelda set også særskilt 

lys på ei gruppe 

som aldri har fått reist 

noko minnesmerke 

etter seg, og som også 

i særs liten grad er 

nemnde i den lokale 

sogeskrivinga: dei 

fattige. 

50 kroner 

Kulturhistorisk Atlas Leksikon, side 4 

10 ÅR MED KJELDA! 

Stort dobbeltnummer 

med fotball, musikk og ølbrygging. Kjelda avsluttar 

jubileumsåret med eit fyldig og innhaldsrikt dobbeltnummer 

med nyskrivne historiske artiklar frå heile Sogn og 

Fjordane. Av innhaldet kan nemnast: reisinga av Mjømna 

kyrkje, fleire gode oppskrifter for brygging av øl og portrett 

av spelemannen Klemet Espeset frå Fjaler og fotografen 

Nils Olsen Reppen frå Sogndal. Frå vernearbeidet til Fylkesarkivet 

finn me interessante innhogg i arkiva etter Sogn og 

Fjordane fotballkrets og Eids kommunale elektricitetsverk. 

Minne og gløymsle i Sogn og Fjordane

2 


Arbeidet med Kulturhistorisk Atlas og Leksikon nærmar 

seg slutten. Etter planen skal prosjektet avsluttast 31 desember 

i år. 

Det vart starta opp sommaren 1999 som eit breitt samarbeid 

mellom kommunane i fylket, fylkeskommunen, fylkesmannen, 

Statens Kartverk m. fl. Fylkeskommunen har hatt 

ansvaret for prosjektet. 

29. september same år opna internett-tenesta. Tilbodet er 

svært mangearta og vidtfemnande. Vi kan nemne: kulturminne-artiklar 

frå alle kommunar, digitale kart der brukaren 

sjølv kan velje kva for data som skal leggjast inn, stadnamn 

kartfesta digitalt, gardsleksikon og stølsleksikon for Sogn 

og Fjordane, reiselivsinformasjon og mykje, mykje meir. 

Atlas-leksikonet skil seg ut frå andre tilsvarande tenester på 

nettet. Det viktigaste er at ein koplar saman databasar og 

digitale kart, og gjev brukaren ein heilt ny innfallsvinkel til 

historiske data. Tenesta er gratis for alle, og du kan sjølv 

gjere deg kjend med tilbodet på nettadressa: 

http://www.sffarkiv.no/atlasleksikon 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Kulturhistorisk Atlas og Leksikon for Sogn og Fjordane 

- i sluttspurten, og mot nye mål 

Bladet du no sit med i handa, er unikt på fleire måtar. Det 

er det einaste fylkesomfemnande bladet i sitt slag i Sogn 

og Fjordane. Denne utgåva er dessutan ein nyskaping: Vi 

har laga eit dobbeltnummer for å få plass til fleire større 

artiklar, pluss alt det andre som er i eit vanleg Kjeldanummer. 

Gjennom å slå saman haust- og julenummeret har 

vi nå fått spalteplass for stoffområde og artiklar som vi 

ikkje hadde før. 

I 1892 var det 289 personar i Sogn og Fjordane som fekk 

stønad frå fattigstellet for første gong. Kven desse personane 

var og kva for tilhøve dei levde under er lite kjent. Det 

har vore skrive lite om emnet lokalt. I ein lengre artikkel 

inne i bladet fortel Gunnar Yttri meir frå den gløymde soga 

til fattigstellet. 

Det finst i dag kring 300 minnesmerke i fylket vårt. Eit 

minnesmerke kan vere alt frå enkle steinar til kunstnerisk 

utførte skulpturar. Dei er plassert rundt ikring langs vegar 

Innhald 

Kjelda nr. 3 & 4 - 2001 

Leiar, side 2 

Ølbrygging med tradisjonar, s. 3 

Kulturhistorisk atlas og leksikon, s. 4 

Verdfulle arkiv i private heimar, s. 6 

Sogn og Fjordane fotballkrets, s. 8 

Mjømna kyrkje 1901 - 2001, s. 11 

Ruglesteinen i Angedalen, s. 14 

Eit så stort prosjekt, og med så mange viktige data, må 

drivast vidare, også etter at prosjektet formelt er avslutta. 

Det same gjeld for Kulturnett Sogn og Fjordane, som 

allereie eksisterer på “overtid”. Nett-tenestene må drivast 

vidare, men ikkje som prosjekt, men som eit fast arbeidsfelt, 

eit fast innslag i vår arbeidsdag. Fylkesarkivet ser på 

Kulturhistorisk Atlas og Leksikon og Kulturnettet som 

våre viktigaste formidlingskanalar i åra som kjem. Vi kan 

ikkje la slike tiltak langsamt forvitre og døy. 

Infrastrukturen ligg der, og innhaldet har begynt å strøyme 

inn. Det er etablert kontaktar med kommunane, musé, bibliotek, 

kulturinstitusjonar og lag/organisasjonar. Arbeidet 

har kome svært langt; vi har synt resten av landet korleis 

det skal gjerast. 

Men alt må vedlikehaldast og utviklast vidare. Det må skaffast 

ressursar til eit kontinuerleg arbeid med nettverka. Det 

må skapast rom for at Sogn og Fjordane skal vere leiande 

på kultur og IKT også i åra som kjem. 

Kjelda - sogebladet for Sogn og Fjordane 

Sentralt fotografregister 

på Internett, s. 15 

Speletradisjonar i Breim, s. 16 

Spelemannsportrett, s. 17 

Vokal folkemusikk, s. 18 

Slektstemne, s. 19 

Glimt frå fotoarkivet, s. 20 

Historiske fotografar, s. 21 

Amerikanar med bilete frå fylket, s. 22 

Landskonferanse for fotobevaring, s. 24 

Minnesmerke, s. 25 

og på samlingsplassar. Felles for dei alle at dei på ein eller 

annan måte skal minne oss om personar og hendingar i 

fortida. Over 95 % av minnesmerka er frå 1900-talet. I 

ein artikkel samanfattar Hermund Kleppa særtrekk og kjenneteikn 

ved minnesmerka i Sogn og Fjordane. 

Begge artiklane har eit fylkesperspektiv, og dei syner kor 

viktig, relevant og interessant fylkesperspektivet er i sogearbeidet. 

Fylkesarkivet meiner det er trong for ein arena 

der historie frå heile fylket kjem fram. Kjelda ønskjer å 

vere den arenaen. Men dette skal ikkje verta eit blad skrive 

av Fylkesarkivet. Vi inviterer no forfattarar som er svangre 

med stoff om å komme til oss med det. 

Målet med Kjelda er å formidle kunnskap om historie og 

arkiv. Vi vonar at vi kan ha eit slikt utvida nummer kvar 

haust framover, med rom for fordjuping i spanande område 

i vår historie, som til no har vore lite granska. Det er mykje 

å ta av. 

Snorre D. Øverbø 

Eids kommunale elektricitetsverk, s. 26 

Motteken litteratur og musikkinnspelingar, 

s. 28 - 29 

Siste utveg, s. 62 

Brynjulv Østerbø, s. 63 

Sjå på Jølster, s. 64 

Større artiklar 

Fattigstellet i 1890-åra, s. 30 

Minnesmerke i Sogn og Fjordane, s. 44 

Tingbøker frå Nordfjord, s. 59

Årgang 10, nr 3 - 2001 Kjelda 3 

Ølet har lange tradisjonar som 

folkedrikk her til lands, lenge 

før kaffien blei innført. Det 

var ein sjølskreven drikk til fest 

og høgtid, og sidan det no 

nærmar seg jul tek vi med 2 

oppskrifter på øl frå samlinga 

“Mat og matskikkar”. Den fyrste 

oppskrifta er på “eineøl” slik det 

vert laga på Arnestad i Gloppen, 

vi har fått denne frå Ragna B. 

Rygg og Gloppen pensjonistlag. 

Den andre oppskrifta har vi motteke 

frå Stryn og Hornindal pensjonistlag. 

Denne skildrar korleis 

ein går fram for å lage “kornøl”, 

og har før vore prenta i heftet 

“Matoppskrifter frå eldre tid i 

Indre Nordfjord” som er utgjeve 

av Stryn Bondekvinnelag. 

Av Maren Feyling 

Eineøl 

Til 30 liter øl 

2 1⁄2 - 3 kg sukker 

1,5 kg gjær 

Ca 2 nevar humle 

Einer, grøne fine toppar 

Spyl einen godt i rennande vatn. Kok vatn 

og einer til det vert brunt. For å få farge på, 

tilset 1 eller 2 flasker Tomtebrygg. Når det 

er kokt så silar ein frå einen og humla. Så 

tilset ein sukker og Tomtebrygg. Når det er 

passe varmt ca 30° C tilset ein gjær, dekker 

godt til og let det stå og gjære i 2 døgn. Bruk 

hevert og tapp ølet på flasker eller norgesglass. 

Etter ei veke er det ferdig til bruk. 

Dette er ei oppskrift som er i bruk til alle 

tider på året. 

Kornøl 

50 kg bygg deler ein i to jutesekkar. Dette 

legg ein i rennande vatn i 3 dagar. Når ein 

har teke det opp av vatnet, skal det ligge i 

sekkane 2-3 dagar på ein lun stad i ca 10-15º 

C til det spirer. Då legg ein det i grokarm i 

eit ca 8 cm tjukt lag. Dette måler ein med 

“langestanga”. Ein må sjå jamt etter det så 

kimen ikkje blir meir enn 2/3 av lengda på 

kornet. Blir kimen for lang, blir det grassmak. 

No riv ein opp dette så det blir heilt 

laust og tørkar det bort, ellers kan det mugne 

og då kastar ein opp av ølet. 

Når ein har fått det så tørt at ein kan knuse 

det mellom neglene, kan ein lagre det i 

lengre tid slik. 

No er det ferdig til maling, men når ein mel 

det må ein bryggje det med det same. Ein 

skal male det grovt. Blir det finmale, blir det 

Ølbrygging med tradisjonar 

graut og ikkje øl. 

No startar brygginga. Ein må ha god plass 

for det er mange store “trekjørel” ein skal 

bruke. Ein må ha gil (jil), ruste, meiskero, 

humlesil, temperaturmålar og bryggjekjel 

som tek 50-60 l. Rikeleg eine må ein ha og 

han må vere grøn og frisk. Alle “kjørela” må 

ein vaske med “einelog”. 

Ein kokar opp reint vatn. Maltet har ein i 

gilen og bløyter det med det kokande vatnet. 

Ein rotar forsiktig med “meiskerona” til alt 

er bløytt, men ikkje blautare enn at “meiskerona 

kan stå. No skal det over i “rusten” 

som har krane nær botnen. I botnen legg 

ein “rustesko” inn til kranen. (Rustesko er ei 

tjukk fjøl med mange hol i). Ein legg eine på 

botnen i rusten, så eit lag malt, eine og malt 

lagvis. Ein slær på kokande vatn til det står 

om lag 10 cm over. Rusten bør ta 150 l. 

No byrjar ein å tappe. Ein set ei 20 l spann 

under kranen og let det renne ein stråle så 

tjukk som ein ulltråd. No kan ein smake på 

vørteret og finne ut om resultatet er godt. 

Ein legg no 1⁄4 kg pressa humle i humlesilen 

og set han på plass over gilen. No slår ein 

vørterølet over humla. Av 50 kg korn skal 

det bli om lag 125 l øl. Ein må alltid passe 

på at vatnet står over maltet i rusten medan 

ein tappar øl. Ølet skal no stå til det får ein 

temperatur på knapt 27º C. 

Som gjær brukar ein “kveik” som ein har 

lagra frå tidlegare brygging. Kveiken er då 

tørka. Dette har ein opp i ølet. No skal ølet 

stå tildekka med eit laken og elles så mykje 

klede at det held ein temperatur på ca 20-25º 

C. 

Slik står det då 2-3 dagar til kveika flyt 

opp. Ein fløyter då av kveika og tørker ho 

til ein annan gong. No tappar ein opp ølet 

og har det på mindre kjerald (øltynner på 

Brødrene Per, Ragnvald og Hans 

Bringeland tappar heimebrygga øl ein fin 

sumardag på Akse i Hyllestad år 1935. 

(SFFf-94127.0001). 

40-50 l) som ein korkar til. Dette kallar ein 

“oppskaking”. Etter ei veke skal det vere 

blankt og godt på smak. 

På meiskerona er det vanleg å setje merke 

for kvar spann som ein slår over i gilen. 

Difor er skaftet på meiskerona oftast svært 

ujamnt. 

Tradisjon rundt ølbollar 

Ølet skulle drikkast og , gjerne frå spesielle 

ølbollar eller ølkjegler. Ein ølbolle er ei 

treskål med ein låg stett og som er rikt 

utsmykka og gjerne prega med ein tekst - 

eit såkalla ølbollerim. Det finst eit utal slike 

rim, her er nokre frå arkivet etter Per Tang: 

Før stod jeg i Lunden grøn 

nu er jeg en skaal saa skiøn. 

(1837) 

Bær mig under den bedste tønde 

Lad godt Øl i mig rinde 

Drik saa baade mand og kvinde 

(1805) 

Drikke, Dandse og Qvæde 

Det sømmer Folk i Drik, 

Men Bande, Skiende og Græde 

Det er en Fandens skik. 

(1623) 

Kjelder: 

Norvald, Tveit. Norsk heimebrygg - ølet 

som Gud elskar. 

Arkivet etter Per Tang: Ølbollerim, 

avskrive av oberstløytnant Øyen 1937, 

etter oppteikning av gardbrukar 

Gunnstein T. Gjøveland, Åmli.

4 


Kulturhistorisk atlas og leksikon 

er namnet på eit prosjekt som 

Fylkesarkivet starta opp i 1999. 

Alle dei 26 kommunane i fylket 

fekk høve til å koma med framlegg 

til tema for artiklar vedkommande 

kulturhistoriske 

minnesmerke, bygningar, personar 

og anna. I tillegg har ein 

del institusjonar, som t.d. Statens 

Vegvesen, kome med sine framlegg. 

Fylkesarkivet har plukka ut ein 

del tema som kommunane ikkje 

har teke med. Mellom anna har 

me som mål å få laga artiklar om 

alle minnesteinane som er reiste 

i fylket. 

Kulturhistoriske artiklar 

Den fyrste tida gjekk med til å henta inn 

dei ovannemnde tema til artiklar og til 

å skaffa forfattarar til å skriva artiklane. 

Det siste har vist seg å vera lett for visse 

kommunar, men vanskelegare i andre. 

Nokre av forfattarane har lagt ned eit 

stort arbeid og skrive mange artiklar. 

For dei kommunane som er så heldige 

å ha ivrige forfattarar er talet på 

artiklar vorte høgt. Fylkesarkivet har 

sett som mål at det skal lagast minst 

20 artiklar for kvar kommune før prosjektet 

er ferdig. Elles har fleire av Fylkesarkivet 

sine medarbeidarar bidrege 

med ei rekkje artiklar. I tillegg til at 

artiklane skal skrivast med kjeldetilvisingar 

m.m., skal dei også ha illustrasjonar 

som bilete, teikningar, faksimilar 

frå bøker og aviser o.l 

Artiklane finn ein på hovudsida til 

Kuturhistorisk atlas og leksikon under 

overskrifta Kulturminne / attraksjonar. 

På statistikken som er nytta som illustrasjon 

til denne artikkelen ser me at 

nokre av kommunane som t.d. Flora og 

Førde står med svært få eller ingen ferdige 

artiklar. Men for desse, og fleire 

andre kommunar, er det mange artiklar 

under produksjon. Nokre av dei er 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Kulturhistorisk atlas og leksikon 

Av Anders Gjerde 

Feb. Mars April Mai Juni Aug. Sept. Okt. 

Flora 1 2 2 2 2 2 2 2 

Gulen 2 3 5 5 5 6 6 8 

Solund 0 1 9 9 18 20 22 28 

Hyllestad 5 11 12 14 14 21 22 22 

Høyanger 6 8 11 13 13 13 14 14 

Vik 64 64 64 65 65 65 65 65 

Balestrand 3 3 3 6 6 6 7 7 

Leikanger 4 6 7 8 8 12 13 13 

Sogndal 3 7 11 13 13 14 14 14 

Aurland 3 7 7 7 7 7 7 9 

Lærdal 1 1 1 2 2 4 4 4 

Årdal 2 2 2 2 2 2 3 3 

Luster 6 7 7 7 8 10 11 12 

Askvoll 2 3 3 5 5 7 8 8 

Fjaler 1 1 1 3 3 3 3 3 

Gaular 0 0 0 0 0 2 3 3 

Jølster 1 2 3 3 3 3 3 3 

Førde 0 0 0 0 0 0 0 0 

Naustdal 0 1 1 1 1 6 6 6 

Bremanger 4 4 4 7 7 10 10 10 

Vågsøy 2 2 2 3 4 4 4 5 

Selje 2 2 2 2 2 4 4 4 

Eid 1 2 3 4 4 6 6 7 

Hornindal 0 0 0 0 0 0 5 7 

Gloppen 1 1 2 2 2 3 4 4 

Stryn 3 3 4 7 7 8 9 14 

Andre 5 9 9 

117 143 166 190 201 243 264 284 

+36 +23 +24 +11 +42 +21 

nesten ferdige, men manglar t.d. illustrasjonar. 

Gardsleksikon 

Fylkesarkivet har lagt inn alle matrikkelgardane 

i fylket - i alt 2674 - i 

ein eigen database og kartfesta desse på 

digitale kart. Av dette har me laga eit 

Gardsleksikon der det digitale kartet har 

funksjon som ein port inn til historisk 

informasjon om den einskilde garden. 

Frå markeringa på kartet kan ein klikka 

seg inn til databasane og henta ut informasjonen 

som er samla om dei ulike 

gardane. Her finn ein - mellom anna - 

folketeljingar, matriklar, foto, stadnamn 

og omtale av gjenstandar som er leverte 

inn til dei lokale musea. 

Stølsleksikon 

På 1930-talet stod Bonde- 

safunnsavdelinga ved Institutt for 

samanliknande kulturforsking i Oslo - 

Sætrar og Sæterbruk i Noreg for ei 

omfattande registrering av stølane i 

Noreg. Denne registreringa har Fylkesarkivet 

nytta seg av i arbeidet 

med å laga eit stølsleksikon. 

Denne registreringa tok føre seg 

både stølar som då var i drift 

og stølar som for lengst var 

nedlagde. Men i arbeidet med 

stølsleksikonet fann me ut at 

denne registreringa ikkje var 

fullstendig dekkjande. Ein del 

stølar var utelatne, men var med 

i bøker som var skrivne om 

stølar her i fylket. Ikkje minst 

stølsboka for Luster hadde med 

mange fleire stølar enn dei som 

var nemnde i stølsregistreringa 

frå 1930-talet. Også Statens 

Kartverk har vore til hjelp 

med å finna fram til fleire 

stølar og Fylkesarkivet har nytta 

deira godkjende skrivemåtar 

både i arbeidet med Gards- og 

Stølsleksikonet. Alle stølane er 

kartfesta, men nokre av dei som 

vart nedlagde for svært lenge 

sidan har det vore tvil om 

nøyaktig plassering på kartet. 

Kulturminneartiklar utlagde på 

Internett fram til 18. oktober 

2001, i alt 284 artiklar.


Informasjonen om stølane ligg også 

knytt opp til Gardsleksikonet. 

Under overskrifta Tematurar finn ein tre 

tema, det eine er stølar. Her finn ein 94 

artiklar om stølar i Gloppen kommune. 

Stadnamn 

Arbeidet med å samla inn stadnamn 

frå alle kommunane i fylket er stadig 

i gang. Til no er arbeidet ferdig i 

halvparten av dei 26 kommunane i 

fylket. Desse stadnamna vert registrerte 

og kartfesta av folk i kommunane. Fylkesarkivet 

legg dei inn i databasar og 

kartfestar dei på dei digitale karta på 

same måten som gardane og stølane. 

Stadnamn kan vera så mangt; namn på 

elvar og grøver, på jordlappar og åkrar, 

på haugar og lier, på vatn og tjørn, på 

gardsbruk og husmannsplassar. Og endå 

Kommune Tal stadnamn 

Askvoll 12 233 

Aurland 5 820 

Balestrand 7 960 

Bremanger 14 294 

Fjaler 13 375 

Hornindal 2 476 

Høyanger 13 042 

Jølster 3 415 

Leikanger 1 488 

Lærdal 9 161 

Naustdal 9 060 

Sogndal 9 941 

Årdal 2 756 

I alt 105 021 

fleire punkt på kartet. Eit døme på eit 

stadnamn frå Lærdal er Forsiktig Olsen, 

som er eit smalt punkt på stølsvegen 

mellom garden Stødno og stølen Åsen. 

Vik kommune er snart ferdig med innsamlinga 

av stadnamn og i Flora er dei 

i gang. 

For å koma inn i Gardsleksikon, 

Stølsleksikon og Stadnamn må ein 

klikka på overskrifta Kart på hovudsida 

til Kulturhistorisk atlas og leksikon. 

Andre overskrifter 

Under overskrifta Kommunar vil det 

koma artiklar med omtale av kommunane 

med kommunevåpenet. Desse skal 

dei tilsette ved kommunearkivordninga i 

Fylkesarkivet skriva. 

Går ein inn i Statistikk finst det der 

ulike statistiske data om Sogn og Fjordane 

fylke og kommunane der. 

Overskrifta Overnatting gjer det mogleg 

å finna ulike overnattingsverksemder 

Båten ‘Basholm’, som var 

på størjefiske frå 1951 

til 1980. Frå artikkelen 

‘Størjefisket - storfiske på 

1950-talet’. Artikkelen er 

utlagd på Internett. 

(KAL/SF-1412.018). 

i fylket ved å nytta 

søkesida som kjem fram. 

Treng ein reiseinformasjon 

om bussar, båtar og 

ferjer i fylket kan ein 

klikka på Transport. 

Overskrifta Tematurar 

har me vore inne på 

tidlegare under omtalen 

av artiklar om stølar. I 

tillegg til desse artiklane 

finn ein boka 

Steinskuggar av Herman 

Starheimsæter med bilete 

av Jens Hauge. Boka Steinskuggar er 

ei diktsamling med biletillustrasjonar. 

Det finst òg ein engelsk versjon. Under 

Tematurar kan ein òg ta ein tur gjennom 

artiklane i Kulturhistorisk Atlas og 

Leksikon som tek føre seg minnesmerka 

i fylket. 

Fylkesarkivet har eigen musikkavdeling 

som samlar inn både musikkopptak og 

nedskrivne tekstar og komposisjonar. 

Klikkar ein på overskrifta Lyd får ein 

sjansen til å høyra eit lite utdrag av ein 

melodi eller song frå Fylkesarkivet sin 

samling med musikkopptak. 

Overskrifta Video skal gje oss tilgang til 

videoopptak av ulike hendingar. Her er 

det ikkje lagt inn noko enno. 

Prosjektet Kulturhistorisk atlas og leksikon 

skal vera ferdig til utgangen av 

dette året, men Fylkesarkivet vonar me 

kan driva det vidare. Eit leksikon treng 

som kjent stadig nye oppdateringar. 

www.sffarkiv.no/atlasleksikon

6 


Verdfulle arkiv i private heimar 

Kvart einaste år kjem det til rette 

verdfullt arkivmateriale i Sogn 

og Fjordane. Rundt omkring i 

heimane finst det både private og 

offentlege dokument som er heilt 

vesentlege for ei god forståing 

av vår lokale og nasjonale historie. 

Dei bør difor vernast for 

ettertida. Fylkesarkivet i Sogn 

og Fjordane har vern av arkiv 

som si hovudoppgåve og hjelper 

både privatpersonar og kommunar 

med å tryggja kulturskattar. 

Av Gunnar Yttri 

Hausten 2001 var det i alt registrert 

om lag 1800 kommunale arkiv i Fylkesarkivet 

sine databasar, og om lag 1 600 

private arkiv. Alle dei 26 kommunane 

i Sogn og Fjordane er bra representert 

med arkiv. Til grunn for registreringane 

ligg eit medvite vernearbeid heilt frå 

1980-talet. Men framleis dukkar det opp 

materiale som ikkje er verna og som kan 

stå i fare for å verta øydelagt eller koma 

vekk. 

I dette Kjelda-nummeret presenterer me 

nokre døme der materiale frå private 

heimar er kome inn i vernearbeidet til 

Fylkesarkivet det siste året. Har du som 

lesar kjennskap til slikt materiale - ta 

gjerne kontakt med Fylkesarkivet slik at 

me kan hjelpa til med å få tryggja det 

for ettertida. 

Arkivskattar i 

Stryn kommune 

I Stryn kommune vart Fylkesarkivet i 

sommar kontakta i samband med to 

ulike arkivskattar. Først melde Jon R 

Langseth Vik frå om at han og slekta 

sat på mykje gamle papir etter Arne 

Olsson Tonning (1834 -1892) og Peder 

L. Sunde. Langeseth Vik ønskte rettleiing 

i handsaming av materialet og også 

å få tryggja det for ettertida. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Jon R Langseth Vik frå Stryn i arbeid 

med gamalt og verdfullt arkivmateriale. 

(Foto: Gunnar Yttri), 

Materialet inneheld ei rekkje særs interessante 

element. Her finst mellom anna 

utskrifter av tingbøker, originaldokumenta 

for byggjenemnd for Tonning 

skule og her finst også mykje privat korrespondanse. 

Særleg må likevcel nemnast 

papir etter Arne Olsson Tonning 

(1834 - 1892). Ved sidan av ei rekkje 

lokale tillitsverv var han Stortingrepresentant 

i ei årrekkje. Tonning var i 

høgste grad eit skrivande menneske og 

arkivet etter han vil vera viktig for 

forståing av både lokale og nasjonale 

hendingar i siste halvdel av 1800-talet. 

I august fekk Fylkesarkivet så melding 

om at ytterlegare materiale hadde kome 

fram i dagen i Stryn. No gjaldt det arkiv 

etter kyrkjesongar og lærar Johan Lyslo 

(1886 - 1978) frå Innvik. 

Arkivet inneheld mellom anna eldre 

materiale etter presten i Innvik, 

lærardagbøker og anna papir frå dei 

gamle skulane, protokoll for avhaldslaget 

i Innvik frå siste halvdel av 

1800-talet og også arkiv etter Innvik 

skoglagArvingane har gjeve Magne 

Dragesæt fullmakt til å ta seg av arkivet 

etter Lyslo og vidare vern og registrering 

vil skje i samarbeid mellom Fylkesarkivet 

og Stryn kommune. 

Faksimile frå Fjordingen, onsdag 29. 

august 2001. “Ein kulturskatt til 

Stryn kommune.


Vanskeleg oppdrag i Gulen kommune: 

‘Men trong er den porten og 

smal er den vegen som fører til 

livet, og få er dei som nn han’ 

Fylkesarkivet sin utsending vart 

for brei over herdane då han var 

i Gulen for å henta inn arkivmarteriale 

som var funne i prestegarden 

i Eivindvik. Sjølv om 

underteikna låg på magen og freista 

å åla seg inn den tronge 

opninga på kvistloftet i prestegarden, 

var det berre stubbar av det 

gamle prestearkivet som var råd å 

få tak i. 

Godt gøymt 

Kan hende at han tenkte på arkivet i 

skattkammeret i Babel han som gøymde 

det gamle arkivet etter Eivindivik presteembete, 

for her var det ikkje lett å 

koma seg inn. På lemmen i eit holrom 

over eine arken i prestegarden i Eivindvik 

ligg det flolagt med gamle papir. 

Kor lenge dette arkivet har lege slik 

og kven som har valt å løyna det på 

denne måten veit me ikkje, men her er 

i alle høve brev som er dagsett attende 

til kring 1900. 

På oppmoding frå Gulen kommune var 

Fylkesarkivet i september i år i Eivindvik 

for å henta inn dette arkivmaterialet. 

Me gjorde avtale med noverande 

eigar av prestegarden, Kristofer Tveit, 

og fekk samstundes ei åtvaring om at 

det ikkje var lett å få tak i desse 

papira. Like fullt tok underteikna turen 

til Eivindvik med ei viss von om det 

nok skulle verta ei 

råd med å koma 

seg inn, men det 

vart liten fangst. 

Det var såleis berre 

stubbar av det 

gamle arkivet som 

vart henta fram i 

denne omgangen. 

På lemmen i eit 

holrom over eine 

arken i prestegarden 

i Eivindvik ligg 

det flolagt med 

gamle papir. (Foto: 

Kristofer Tveit). 

Av Ole Stian Hovland 

Etter arkivlova er det bevaringspåbod 

for offentlege arkiv. Arkivmateriale etter 

offentlege tenestemenn og personar med 

offentlege verv er dessutan verdfulle og 

unike som kjelder til lokalhistoria. Det 

er difor ikkje berre med omsyn til lova 

at ein vernar slike arkiv. Presten var til 

dømes ein svært sentral person i samfunnslivet 

før i tida. Han hadde mange 

verv og fekk kome til ordet i dei fleste 

samanhengar. Som døme kan nemnast 

at soknepresten sat som sjølvskriven 

ordførar i skulestyret fram til 1889 og 

som sjølvskriven medlem heilt fram til 

1959. 

Det ser ut til at det kan verta ei berging 

for resten av dette arkivet i Eivindvik. 

Eigaren av 

prestegarden har 

kontaktar som han 

meiner har dei 

rette 

proporsjonane til å 

ta seg inn mellom 

takbjelkane og 

han har sagt at han 

vil prøve å få til 

ein aksjon i haust. 

Fylkesarkivet har 

difor ei von om at 

desse papira snart 

skal vera komne 

i trygg forvaring 

og at dei skal 

verte ordna og 

gjort tilgjengelege for ålmenta. 

Korleis vert arkiva 

handsama av 

Fylkesarkivet? 

Vernearbeidet skjer alltid i nært 

samarbeid med arkiveigar eller 

den som måtte ha arkivet i si 

varetekt. Hovudpunkt i eit slikt 

vernearbeid vil vera: 

· Innplassering av materiale i 

trygge arkivrom. 

· Reinsing og ordning av materiale 

etter arkivfaglege prinsipp. 

· Sikring av dokumentasjon som 

er viktig for forståinga av arkivet. 

· Dataregistrering. 

· Publisering av arkivkatalogar på 

Internett. 

· Opning av arkivet for publikum. 

Innsyn i offentlege arkiv er regulert 

av offentlegheitslova. Innsynsreglar 

for private arkiv må 

avtalast i samråd mellom arkiveigar 

og Fylkesarkivet. 

Prestegarden i Eivindvik. 

(Foto: Kristofer Tveit).

8 


Frå starten i 1922 med åtte lag 

har det skjedd store endringar 

i fotballen i Sogn og Fjordane. 

Men den fyrste tida var mager, 

med få aktive klubbar. Kretsen 

kom endeleg med i det ordinære 

seriesystemet i 1963. På 

1970-talet fekk fylket eit lag som 

yppa seg med dei beste i landet. 

I september 2001 ligg Sogndal IL 

sitt fotballag på 8. plassen i Eliteserien. 

Dei seinare åra har klubbane 

i fylket levert fleire spelarar 

og trenarar til fotballandslaga i 

Norge. 

Skipa i Florø 

Søndag 30. april 1922 møttest seks 

menn på Victoria Hotell i Florø: Peder 

Berg frå Stryn Fotballklubb, Olav Jenssen 

frå Eids Fotballklubb, Alfred 

Edvardsen frå Florø Fotballklubb, Svein 

Sunde frå Falken i Høyanger, Halvd. 

Bøthun frå Fotballaget Motig i Fresvik 

og Trygve Sæbø frå Høyanger Idrettsforening. 

Møtet gjaldt skiping av eigen 

fotballkrets for Sogn og Fjordane. 

På skipingsmøtet vart det vedteke at 

Sogn og Fjordane fotballkrets skulle 

ha sete i Florø. Bjarne Vasbotten vart 

valt til formann for fotballkretsen med 

Alfred Edvardsen som nestformann og 

R. Angell-Jacobsen som sekretær, - alle 

tre frå Florø. Ein frå Falken og ein frå 

Eid utgjorde resten av styret som i alt 

var på fem personar. 

Åtte lag var tilslutta fotballkretsen frå 

starten av. Det var dei klubbane som er 

nemnde ovanfor pluss Hjelle Idrettslag 

og Flaams Idretts- og Fotballag. 

Dei fyrste vedtaka 

Det fyrste styremøtet vart halde 7. mai 

same året. På dette møtet vart Norges 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Sogn og Fjordane fotballkrets 

- dei fyrste 15 åra 


Florø Fotballklubb i 1923. Klubben vart 

skipa i 1912 og er av dei eldste i fylket. 

I 1925 og 1927 vart klubben krinsmeister. 

På 1930-talet låg klubben nede og 

vart seinare slegen saman med Florø- 

Varg og Atgeir til Florø Sportsklubb. I 

år spelar klubben i 2. divisjon, men ligg 

nest sist og kjem til å rykka ned ein 

divisjon. (Foto: side 38 i SFFK 75 år 

1922-1997 av Frode Fretland). 

Fotballforbund sine lover og reglar gjort 

gjeldande for fotballkretsen. Her vart 

det òg sett opp kampprogram for sesongen. 

Trongen for dommarar vart teken 

opp, og det måtte sendast folk på kurs. 

Laga som var tilslutta fotballkretsen 

måtte også melda seg inn i fotballforbundet, 

og melda inn fargane på 

draktene dei nytta. Det vart vedteke å 

senda søknad om å få pengestønad frå 

forbundet til utdanning av dommarar. 

Eit framlegg om ein førebels medlemskontingent 

for klubbane til fotballkretsen 

på inntil 50 øre per spelar vart 

vedteke. 

Falken vart kretsmeister 

Av dei åtte klubbane som var med 

frå starten av var to av dei frå 

Høyanger. Fyrste møtet mellom Falken 

og Høyanger enda med siger 3-2 til 

Falken. Fotballkretsen mottok protest 

frå Høyanger etter kampen. Det går 

ikkje fram kva som var grunnlaget for 

protesten. Protesten vart ikkje teken til 

følgje. Kretsmeisterskapen vart arrangert 

som cup-turnering. Det vart ikkje 

spelt nokon finale grunna vanskar med


å få avvikla semifinalekampen mellom 

Eid og Florø. Kampen vart til slutt 

avlyst og då Falken vann den andre 

semifinalen var dei utropt til kretsmeistrar 

for 1922. 

Fotballkretsen sende ikkje nokon representant 

til forbundstinget i Bergen. 

Fyrste årsmelding 

og kretsting 

I årsmeldinga for det fyrste året går det 

fram at det var gjort ei seeding av laga. 

A-klubbane var Falken, Høyanger, Eid 

og Florø. Desse var dei same klubbane 

som hadde spelt semifinalane fyrste 

året. B-klubbane var Flaam, Motig, 

Hjelle og Stryn. B-klubbane hadde ikkje 

fått delta i kretsmeisterskapen. Hjelle 

valde å melda seg ut av kretsen då dei 

mangla fotballbane. 

Rekneskapen for fyrste driftsår synte eit 

overskot på 55 kr og 60 øre. 

På kretstinget den 3. desember på Victoria 

hotell i Florø vart nokre av vedtektene 

til fotballkretsen endra. Det vart 

også vedteke at kretsmeisterskapen for 

sesongen 1923 skulle avgjerast som 

poengserie i staden for cup. 

Alfred Edvardsen vart valt til ny formann 

med Lars Sætre som nestformann 

og sekretær, R. Angell-Jacobsen som 

kasserar - alle frå Florø, og i tillegg 

to styremedlemer. Frå 7. april overtok 

Bjarne Vasbotten vervet som nestformann 

og sekretær. 

Nye lag 

Våren 1923 melde Sandane Fotballag 

seg inn i kretsen og vart godkjent 

som medlem av fotballforbundet. Laget 

måtte gjera nokre justeringar av fargevalet 

på draktene sine, men elles var lover 

og anna i orden. I juni månad same året 

melde Stangfjordens Idrætslag seg inn. 

Høyanger Idrætsforening vann kretsmeisterskapen 

for 1923, medan Sandane 

vann klasse B. Det hadde vore visse 

vanskar med å få avvikla nokre av kampane 

grunna problem med å få løyve til 

å køyra bil gjennom Gaular kommune. 

Men alle kampane hadde vorte spelt og 

ingen protestar var komne inn. 

Dette året vart dei tre fyrste kretsdommarane 

godkjente: Johan Madsen, 

Alfred Edvardsen og herr Hermansen 

frå Eid. 

Litt opp og ned 

Dei neste åra var det fleire av klubbane 

som hadde vanskar med å stilla lag. 

Både utgiftene med reisene til kampane 

og det at det var dårleg med fotballbaner 

gjorde at nokre av laga ikkje kunne 

delta. Laga frå Nordfjord arbeidde for å 

få kretsen delt i tre; ein for Nordfjord, 

ein for Sunnfjord og ein for Sogn. Men 

dette gjekk Sogn og Sunnfjord imot. 

I 1925 var det ingen av dei tre Nordfjord-laga 

som stilte opp, og heller ikkje 

Flaam såg seg råd til å stilla lag. 

Kretsmeisteren vart kåra av laga i klasse 

A, men det varierte kor mange lag som 

stilte opp i denne klassen. Eit år var 

det berre to lag med, dei to Høyangerklubbane. 

Falken kom difor med framlegg 

om at det skulle vera fire lag i 

klassen. I klasse B stilte fleire klubbar 

opp, klubbane i klasse A stilte her med 

B-lag. 

I 1927 stilte berre tre klubbar i med lag, 

- HIF, Falken og Florø. Desse stilte til 

gjengjeld med to lag kvar. Dei andre 

laga var suspenderte på grunn av manglande 

innbetaling av kontingent. Etter 

ei rekkje utmeldingar, som ofte skuldast 

nedlegging av klubbar, var det berre dei 

tre nemnde laga att. Men i 1929 vart ein 

ny klubb teken opp som medlem, - Fotballklubben 

Varg frå Florø. Slik at kretsen 

ved inngangen til dette året hadde to 

klubbar frå Florø og to frå Høyanger. 

Høyanger Idrettsforening var det store 

laget på 1920- og 1930-talet. Her ser 

me kretsmeistrane frå 1923. I perioden 

som er omtalt i artikkelen vart laget 

krinsmeistrar 11 gonger. 1956 var siste 

sesongen HIF spelte i serien. Året etter 

finn me Høyang IL, ei samanslutning 

mellom HIF og Falken, i terminlistene. 

Høyang vart i år nr. 6 i 3. divisjon 

avdeling 16 med 31 poeng, - 19 bak 

vinnaren Stryn. (Foto: side 51 i SFFK 75 

år 1922-1997 av Frode Fretland). 

Propagandafotball 

Sommaren og hausten 1929 sende 

fotballkretsen eit samansett lag frå 

Høyanger - Propagandalaget - rundt i 

distriktet for å driva propaganda for fotballen. 

Laget hadde spela kamp mot 

Gaupne ski- og fotballag i Gaupne - 

resultat 3-1 til Propagandalaget. Denne 

kampanjen synte seg å bera frukter, 

for i februar 1930 kom det søknad 

om innmelding i kretsen frå Gaupne. 

Men samstundes melde Fotballklubben 

Falken seg inn i arbeideridretten og ut 

av fotballkretsen. 

For fyrste gong deltok eit lag frå Sogn 

og Fjordane i noregsmeisterskapen, - 

mest kjent som cupen. Laget var 

Høyanger IF. Noko resultat vert ikkje 

nemnd i årsmeldinga, berre at dei hadde 

klart seg så bra at dei sikkert vart invitert 

også neste år. 

(framhald neste side)

10 Kjelda 

I 1931 hadde Florø FK turnert i Nordfjord 

for å drive propaganda for fotballen. 

Turneen vart omtalt som ein stor 

suksess. Kretsen rekna med at dette 

ville vekka ei større interesse for fotballen 

i dei bygdene som vart vitja. Både 

Florø, Høyanger og Varg spelte oppvisningskampar 

i distrikt som ikkje hadde 

eigne organiserte lag. Dette for å skapa 

interesse for sporten ved at folk fekk 

oppleva han på nært hald. 

Fire nye lag 

Eit problem som gjekk att i denne 

perioden var mangelen på kvalifiserte/ 

autoriserte fotballtrenarar. Fotballkretsen 

gjorde mange forsøk på å få hjelp 

frå fotballforbundet til å få utdanna trenarar, 

men det synte seg vanskeleg å 

få arrangert kurs. Difor vart det innført 

ei ordning der fotballforbundet betalte 

trenarar frå Bergen som reiste rundt til 

klubbane og hadde ein kort treningsperiode 

med spelarane. 

Eit nytt kampreglement for Sogn og 

Fjordane fotballkrets vart vedteke på 

årsmøtet i 1932. Dette året hadde Førde 

Idrettslag meldt seg inn i fotballkretsen 

og fekk delta i B-klassen dette året. 

Fire nye lag - Sandane Turn- og IL, 

Stongfjorden IL, Stryn Turn- og IL 

og Vik Turn og IL, - kom med i sesongen 

1933. No hadde kretsen ni aktive 

medlemslag. Same året søkte Nordfjordeid 

Fotballklubb om å få melda seg 

inn i Sunnmøre fotballkrets. Dette sette 

Sogn og Fjordane fotballkrets seg sterkt 

imot sjølv om Nordfjordeid ikkje hadde 

vore medlem av kretsen dei siste åra. 

Setet for kretsen vart flytta 

Fotballkretsen hadde frå starten av hatt 

sete i Florø og alle formenn, nestformenn, 

kasserarar og sekretærar hadde 

vore frå Florø. På kretstinget i desember 

1933 vart det, etter framlegg frå HIF, 

vedteke å flytta setet til Sandane. 

Malvin Sletten frå Sandane vart valt til 

formann. Han var formann i åra 1934, 

-35 og -36. I 1937 vart setet flytta til 

Høyanger og der vart det verande fram 

til 1970. Jan Rolland frå Høyanger IF 

overtok som formann i åra 1937 og -38. 

I 1934 kom det berre eitt nytt lag med 

i kretsen, Stardalen IL frå Jølster. Eid 

Fotballklubb melde seg inn så seint på 

året at dei ikkje kunne få delta denne 

sesongen. Eid fekk året etter starta i 

klasse A, saman med dei beste laga. 

Laget frå Nordfjordeid hadde den beste 

fotballbana i kretsen. Dei fleste av 

laga spelte kampane sine på grusbaner, 

medan Eid hadde ei flott grasbane. Heilt 

fram til slutten av 1950-talet var det 

ingen som hadde så fin fotballbane her i 

kretsen som Eid. 

Indre Sogn får eigen serie 

Ved årsskiftet 1934/35 var 14 lag, med 

i alt 368 medlemer, tilslutta fotballkretsen. 

Gaupne kunne ikkje delta i åra 

1934 til 1937 då dei ikkje hadde bane 

å spela kampar på. Heller ikkje Vik, 

Førde eller Florø hadde delteke i sesongen 

1934. Stongfjorden vann klasse B, 

medan HIF, som så mange gonger før, 

vann klasse A. Eitt år seinare var det 

berre 9 lag med i alt 248 medlemer i 

kretsen. 

Men i årsmeldinga går det fram at seks 

lag hadde meldt sin interesse i å delta i 

ein ny underkrets-serie for indre Sogn. 

Desse var Aurland, Modig, Kaupanger, 

Jotun, Sogndal og Luster. Luster vart 

Formann Krinsmeister: 

1922: Bjarne Vasbotten, Florø TAK Falken, Høyanger 

1923: Alfred Edvardsen, Florø Høyanger IF 


1925: Ole Rye, Florø Florø FK 

1926: Ole Rye, Florø Høyanger IF 

1927: Ole Rye, Florø Florø FK 

1928: Alfred Edvardsen, Florø SK Falken, Høyanger 


1930: Bjarne Sunde, Florø Høyanger IF 




1934: Malvin Sletten, Sandane Høyanger IF 

1935: Malvin Sletten, Sandane Høyanger IF (10. meisterskap) 

1936: Malvin Sletten, Sandane Florø-Varg 

1937: Jan Rolland, Høyanger Høyanger IF 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

medlem av krinsen men deltok ikkje i 

serien dette året. Kaupanger vart ikkje 

medlem før året etter. Det vart sett opp 

eigne statuttar for denne serien. Jotun 

vart dei fyrste meistrane i denne serien 

med Aurland og Modig hakk i hel. 

Sogndal kom heilt sist med berre eitt 

poeng. 

Inndeling i fire soner 

Fotballkrinsen hadde ved utgangen av 

året 1936 fått signal frå Dale IL, Holmedal 

IL, Balestrand IL og Fjærland IL 

om at desse ville melda seg inn. Det vart 

vedteke å dela klasse B inn i fire spelesoner 

- Sunnfjord, Nordfjord, indre 

og ytre Sogn, - etter at fleire lag no 

hadde meldt seg inn i krinsen. Hornindal 

IL og Indre Breim IL vart tekne 

opp som medlemer frå 1. januar 1937. 

Stryn kunne ikkje stilla lag denne sesongen. 

Bergen Aftenblad sette opp pokal til 

vinnaren i klasse B, sone Sunnfjord. 

I møteboka er statuttane for å vinna 

pokalen sette opp. 

På styremøtet 23. november 1937 går 

det fram at det er sendt brev til Lærdal 

om dei ikkje vil slutta seg til kretsen 

og forbundet. Lærdal Fotballklubb vart 

skipa dette året og melde seg inn året 

etter. I tillegg hadde kretsen sendt brev 

til Selje og Årdalstangen. 

I sesongen 1937 var 22 lag med til 

saman 635 medlemer med i fotballkrinsen. 

Åtte nye lag hadde meldt seg inn 

dette året. I tillegg til dei som alt er 

nemnt kjem Askvoll IL. Klasse A vart 

for 11. gong vunnen av HIF. Sonevinnarar 

i klasse B vart Eid i Nordjord, 

Florø-Varg i Sunnfjord, HIF i ytre Sogn 

og Jotun i indre Sogn. 

Etter ein litt treg start med få lag var no 

fotballkretsen i ferd med å få lag frå det 

meste av fylket. Men framleis vart Sogn 

og Fjordane sett på som ein svart flekk 

på fotballkartet. 

Denne artikkelen er skriven med 

utgangspunkt i den fyrste møteboka for 

Sogn og Fjordane fotballkrets 1922 - 

1937. I tillegg er jubileumsboka til 

Frode Fretland nytta som kjelde. 

Tabellen i boka hans på side 67 stemmer 

ikkje overeins med opplysningane i 

møteboka.


Då Øyfolket bygde kyrkje 

- Mjømna kyrkje 1901 - 2001 

Av Aud Randal 

Før øyfolket i Gulen fekk si eiga 

kyrkje på Mjømna i 1901, hadde 

dei i hundrevis av år hatt ein både 

lang og sjøhard kyrkjeveg. Dei 

måtte like til Eivindvik for å 

lyde messa, og dit inn var det 

heile to mil frå dei ytste øyane. 

Det vart fire mil fram og attende 

på kyrkjesøndagen med robåt og 

segl når det var bør til det. 

Folket frå Byrknesøy måtte t.d. ta ut alt 

i 0700 tida om morgonen for å nå 

fram til høgmesse kl 1100, og dei kom 

ikkje heim att før langt på ettermiddagen. 

Det var denne lange og strevsame 

Arkivet til Sogn og Fjordane fotballkrets 


Fylkesarkivet har i haust ordna arkivet til Sogn og Fjordane 

fotballkrets. Arkivet inneheld arkivmateriale heilt frå starten 

av og til 1990-talet. Her finn me den fyrste møteboka 

med referat frå skipingsmøtet på Victoria hotell i Florø 

30. april 1922. Denne møteboka går fram til 1937. Også 

den neste møteboka er med i arkivet. Bøkene som dekker 

perioden 1950 til 1970 er kalla møtebøker 

for arbeidsutvalet. 

Fotballkretsen har teke vare på det 

meste av korrespondansen dei har hatt 

med klubbane, fotballforbundet og 

idrettskretsen. Her er det brev og skriv 

frå slutten av 1930-talet og frametter, 

men heller ikkje her er alt med. Nokre 

periodar som til dømes deler av 1940- og 

1950-talet manglar. 

Mykje av arkivet inneheld saker som 

vedkjem dommarane. Her er referat 

frå møta til dommarkomiteen og ein 

del korrespondanse som vedkjem denne. 

Dommarrapportar om utviste spelarar og 

protestar frå klubbane på dommarar og 

motspelarar. Ei truleg komplett samling 

av dommarkort frå 1980-talet finn me i 

arkivet. Her kan me finna namna på alle 

som har vore med i alle kampar som 

har gått i fotballkretsen sin regi i denne 

perioden. 

kyrkjevegen som var hovudårsaka til at 

øyfolket mot slutten av 1800 talet tok til 

å arbeide for ei kyrkje lengre ute i prestegjeldet. 

Men det skulle ikkje bli lett. 

Kommuneleiinga sette seg hardt imot, 

og som vi skal sjå måtte øyfolket til sist 

ta saka i eigne hender for å få kyrkja 

reist. 

Ei tid såg det lyst ut 

Gjert J. Grinde som var ordførar i Gulen 

frå 1886 til 1889 støtta øyfolket i krava 

deira, og han skal ha mykje av æra for at 

det vart lagt ein kyrkjegard til Mjømna 

i 1893. Men han såg gjerne at det 

kom ei kyrkje på garden også, og 

kommunestyret var på hans side. Dette 

ser vi mellom anna av eit brev han 

sende til prostiet datert 11. september 

1889. Han skriv: “Herredsstyrelsens 

Formening har været og er... at der vil 

blive opført Kirke paa Mjømen...men 

Tiden da det vil ske er vanskelig at 

udtale noget bestemt Formening om, 

man maa derfor lade det være en Fremtidstanke”. 

Han understrekar vidare at 

“Mjømen er det cetrale Punkt for denne 

Del”. 

Stemninga snur seg 

I 1889 vart Anders Hantveit (Hanetveit) 

ordførar etter Grinde. Han skulle vise 

seg å bli ein dårleg mann for øyfolket 

i kyrkjesaka. Han sette kjeppar i hjula 

så godt han kunne. Som nemt hadde 

(framhald neste side) 

Kursmateriell finst det òg her, både for trenarkurs og 

dommarkurs. Ei rekkje årsmeldingar frå fotballkretsen er 

laga i trykte utgåver. Nokre av desse er tekne vare på. Også 

ein del årsmeldingar frå ein del klubbar er tekne vare, men 

fyrst og fremst frå Jotun IL frå Øvre Årdal. 

Ein liten bolk med avisutklipp om fotballen i Sogn og 

Fjordane er med. Her finst det både gamalt og nytt, men 

mest frå 1980-talet og byrjinga av 1990-talet. 

Av rekneskapsmateriale har me teke vare på protokollane 

som har vore nytta som kassabøker, 

portobøker o.l. Rekneskapsvedlegg av 

noko eldre dato finst ikkje her, men me 

har teke vare på alle vedlegga for året 

1990. Ein protokoll som har vorte nytta 

til å registrera medlemsklubbane er med. 

Fotballkretsen er framleis i aktivitet så 

nytt materiale vil etter kvart koma inn 

å bli lagt til i arkivet. Arkivet er stort 

og innhaldsrikt og har alt vore nytta 

under arbeidet med å skriva ei bok 

om fotballkretsen: Sogn og Fjordane 

Fotballkrets 75 år 1922 - 1997 av Frode 

Fretland. Det er stoff her som kan nyttast 

når laga skal skriva si historie, m.a. har 

Oppstryn IL vore å sett på ein del av 

materialet i samband med at dei skal gje 

ut eit jubileumshefte. 

Bjarne Vasbotten (1899 - 1990), fyrste 

formann i Sogn og Fjordane fotballkrets. 

(Foto: side 39 i SFFK 75 år 1922-1997 

av Frode Fretland).


Mjømna fått kyrkjegard i 1893 og 

øyfolket såg no tida inne for å gå aktivt 

inn for ei kyrkje også, og den 9. juni 

1894 fekk dei kyrkjesaka opp i kommunestyret 

for første gong som eiga 

sak. Men det gjekk ikkje så bra. Saka 

var for lite utgreidd vart det sagt og 

måtte såleis utsetjast til eit seinare 

møte. Dette hende gong etter gong 

og var sjølvsagt rein uthaling. Men 

ordføraren som no hadde fått fleirtalet 

i kommunestyret på si side, vart ikkje 

kvitt saka med denne framgangsmåten. 

Han måtte finne ein annan vri. Og då 

kommunestyret var samla på Skjerjehamn 

den 19. desember 1895, tok han 

til orde for at det skulle kallast inn til 

eit folkemøte i kyrkja i Eivindvik der 

alle røysteføre menn i kommunen kunne 

få høve til å røyste i saka. Møtet kom i 

stand på vårparten i 1896. 

Folkemøte i 

Eivindvikskyrkja 

Håkon Wergeland frå Byrknesøy som 

var ein ung mann då dette hende, 

har i sine Barneminne frå Byrknesøy 

i 1880-90 åra fortalt om korleis møtet 

i kyrkja arta seg og kva argument 

ordføraren hadde for å gå imot kyrkje 

på Mjømna. Han skal få komme til orde 

her: 

“Ordføraren...gjekk hardt i mot å 

byggje kyrkje på Mjømna. Det ville 

verte for kostesamt for heradet, ville 

auka skattane som var tunge nok før, 

og var elles ikkje turvande. Han gjorde 

framlegg om å røyste imot. Men då vart 

Byrknesingane so harme at dei reiste 

seg alle som ein og gjekk ut or kyrkja 

i protest. Far som sat i likningsstyret og 

kjende godt til den økonomiske stoda i 

heradet, gjekk imot alle argumenta frå 

ordføraren... Men alle hans argument 

nytta lite. Fjordingane gjorde vedtak 

om ikkje å la øyveringane få kyrkje 

på Mjømna. På heimvegen frå 

folkemøtet stansa båtane etter avtale 

i Kjeøysundet, både dei frå Ånnelandsundet, 

Mjømnesundet, Brimnes, 

Byrknesøy og Sør- og nordøyane. Dei 

vart samde om å møtast fyrstkomande 

sundag i løda hans Filpus i Mjømna”. 

Øyfolket kunne godt forlate kyrkja for 

dei var i stort mindretal og kunne ikkje 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Type: Langkyrkje i tre 

Vigsling: 5. november 1901 av biskop 

Johan Willoch Erichsen 

Arkitekt: Anders Korsvold, Gulen 

Byggmeister: Den same 

Skipet: 15.10 . 9.35m 

Koret: 6 . 6.35m 

Våpenhuset: 4.18 . 5.32m 

Sitjeplassar: 310 

Medlemer: 750 (1901) 

“ 443 (2001) 

Namnetyding: Av mjadm, stor 

hofte. 

Øyforma minner om ei hofte. 

(Foto: Hermund Kleppa). 

gjere noko korkje frå eller til med 

røystene sine. Det budde kring 750 

menneske på øyane, mot kring 3000 i 

heile kommunen på den tid. 

I løa til Filpus på 

Mjømna 

Øyingane møtte mannjamt fram 

i løa på søndagen, og her vart 

den såkalla Mjømnekomiteen til 

med lærar Hans Wergeland som 

formann. Kven andre som var 

i komiteen veit vi ikkje, men 

oppgåva deira var å arbeide for å 

Hans Wergeland (1842-1929) 

med klassen sin på Byrknesøy 

kring 1907. Han var lærar på 

øya frå 1876 til 1920. Utan hans 

pågangsmot og store innsats 

hadde nok øyfolket fått vente 

lenge på kyrkje. Wergeland var 

opprinneleg frå Verkland i Brekke. 

(Foto: Fylkesarkivet i 

Sogn og Fjordane ).


få reist ei kyrkje på Mjømna så snart 

som råd var. Der i løa vart dei samde 

om at heretter skulle dei ikkje krysse 

kommunen meir, men vende seg direkte 

til kyrkjelege instansar i von om å få 

saka løyst den vegen. 

Mjømnekomiteen i arbeid 

Det var ein handlekraftig komite, særleg 

var Hans Wergeland ei drivande kraft. 

Dei sette straks i gang med pengeinnsamling 

og innhenting av ymse statistiske 

data om folketal, matrikulerte 

gardar, inntekter osb. Vidare kontakta 

dei byggmeister Anders Korsvold som 

tok på seg å reise kyrkja. Til sist sette 

dei seg ned å lage eit framlegg til 

finansiering av kyrkjebygget etter kostnadsoverslag 

frå Korsvold, og den 6. 

desember 1896, vel eit halvt år etter det 

oppskakande møtet i Eivindvikskyrkja, 

hadde dei skaffa fram så mykje opplysning 

og dokumentasjon at søknaden til 

kyrkjedepartementet kunne sendast. Dei 

søkte om å få bli eit eige sokn under 

Gulen prestegjeld med eiga kyrkje. I tillegg 

søkte dei om eit statstilskot på kr. 

4000,-. Det var sokneprest Olaf Karenus 

Ottesen som hadde ført søknaden i 

pennen. Han var ein framifrå skribent 

og kom til å stå for alt det skriftlege 

mellom Mjømnekomiteen og departementet. 

Ottesen var heilt på øyfolket si 

side i kyrkjesaka. Søknaden kom for 

seint til budsjetthandsaminga i Stortinget 

det året, og måtte liggje over til 

neste år. 

Kyrkjeteikning, 

kostnader og finansiering 

Som nemt, hadde Anders Korsvold teke 

på seg byggmeisteroppgåva. Ein betre 

mann kunne dei knapt fått. Det var ikkje 

utan grunn han bar tilnamnet “Kirkebyggeren 

i Fonna”. Han teikna kyrkja, 

først med 350 sitjeplassar og ein kostnad 

på kr. 14.600,-. Seinare gjekk han 

ned til 300 sitjeplassar og ein kostnad på 

kr. 13.500,-. Departementet la teikninga 

fram for arkitekt Schirmer som då var 

bygningsinspektør i staten. Han var ein 

av dei fremste arkitektane i landet på 

den tid, og var svært nøye på ting. Korsvold 

måtte gjere visse endringar, men 

fekk så teikninga godkjent. 

Øyfolket tok djupt i pengepungen når 

det galdt kyrkja. På nokre månader 

samla Mjømnekomiteen inn over 

kr. 5000,-, meir enn tredjeparten av 

kostnadene. I tillegg søkte dei som 

nemt, Stortinget om ei statstilskott 

på kr. 4000,-. Dei 

fekk først innvilga 

kr. 3000,- som 

var den største 

summen 

Stortinget 

vanlegvis gjekk 

inn for til slike 

formål, men 

seinare fekk dei 

kr. 1000,- til med 

god hjelp av 

stortingsmann 

Lasse Trædal. Han 

var bonde på 

Tredal i Sogn og 

representerte 

Nordre Bergenhus 

på Stortinget fleire 

periodar, mellom 

anna frå 1900 til 

1903. Hans 

Wergeland hadde 

teke kontakt med 

han. Endeleg fekk 

dei innvilga eit lån 

på kr. 6000,- av 

Opplysningsvesenets fond. I samband 

med lånesøknaden hadde dei kontakta 

politikarane i kommunen med spørsmål 

om kommunegaranti for lånet, men det 

var tommelen ned. Det vart då til at 

desse mennene garanterte: 

Endre Trulsen, Birknes, Hans Wergeland, 

Ole L. Torvund, Gutorm Hansen, 

Kversø, Aslak Larsen, Bremnes og 

Hans F. Randal. 

Klarsignalet 

I kyrkjedepartementet møtte øyfolket 

full forståing for ønskjet sitt om ei 

eiga kyrkje frå første stund. I eit 

brev frå departementet datert 18. mai 

1897 til Gulen sokneprestembete, heiter 

det: “Efter hvad der er oplyst om de 

stedlige forhold i Gulen prestegjeld, 

må departementet...være enig i betimeligheden 

af den ansøgte foranstaltnings 

gjennomførelse”. Men det tok si tid 

likevel. Først på ettersommaren i 1900 

kom gladmeldinga. Departementet 

kunne då meddele at Mjømna sokn var 

oppretta ved kgl. res. av 23. juni 1900 

(anneks under Gulen hovudsokn), med 

verknad frå den tid kyrkja vart ferdig, 

og at desse gardane skulle høyre til det 

nye soknet: 

“Randal, Midbøen, Tunsberg, Aan- 

Anders O. Korsvold (1856-1912) frå 

Gulen var ein høgt respektert byggmeister 

i si tid, og han var meister for 

kyrkjer og hotell og andre hus frå 

ytst til inst i Sognefjorden. Forutan på 

Mjømna, bygde han Arnafjord kyrkje 

(1880), den engelske kyrkja i Balestarnd 

(1897), Sæle kyrkje på Kvamsøy (1903), 

Gaupne kyrkje (1907) og han restaurerte 

den gamle ærverdige Dale kyrkje 

i Lyster (1903). Av hotell som han 

bygde kan nemnast Mundal i Fjærland, 

Fretheim i Flåm, Maristuen i Lærdal, 

Nystuen på Filefjell og endelg Kvikne 

hotell i Balestrand. Han døydde av 

lungebetennelse i Balestrand under 

arbeidsoppdrag der i 1912. 

(Foto: Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane). 

neland, Mjømen, Nappen, Vikingevaag, 

Bremnes, Børtnes, Børholmen, 

Kversøen, Blomholmen, Grimen, 

Koksøen, Baarøen, Risøen, Kvernøen 

store og lille, Hille, Glavær nordre og 

søndre, og Vatnøen”. 

Øyfolket jubla. Dei hadde fått det som 

dei ønskte. Kyrkjevegen ville bli halvert 

og meir til for dei fleste. 

Kyrkja vert reist 

Alt i 1892 hadde kommunen kjøpt 

inn eit mål grunn ved gravplassen på 



Av Reidar Eide 

“Ruglesteinen” er eit kjent begrep i 

Angedalen. Mange er dei som har vore 

oppå den og laga musikk for folket på 

gardane på hi sida av dalen. 

På Angedalen skule går vi av og til 

opp der for å “rugle”. Steinen ligg 

om lag 100 m. frå den nye vegen til 

Ramstadstøylen og det tek om lag ein 

halv time frå fylkesvegen å gå dit. 

I “FIRDA” frå 1931 finn vi fenomenet 

utførleg skildra: 

“ En fin sommerdag jeg reiste oppover 

Angedalen, fikk jeg høre en underlig 

musik fra øvre Ramstadlien - i nogen 

likhed av en blandet musik av horn og 

tromme fra eksersisen på “Vikoira”. 

En mann jeg traff og spurte hvad slags 

musik dette var, fortalte at det er en sten 

Mjømna kyrkje..... 

(frå side 13) 

Mjømna som var øyremerka til kyrkjetomt. 

Dette var i Hantveit si første 

tid som ordførar, og tyder på at han på 

den tid ikkje hadde noko imot kyrkje på 

Mjømna, elles ville han vel ha sett seg 

imot kjøpet. 

Arbeidet på grunnmuren starta opp 

straks etter at gladmeldinga kom på 

hausten 1900. Det var dugnadsarbeid 

leia av kyndige menn, og var ferdig 

tidleg i mai 1901. Korsvold som berre 

hadde kontrakt på sjølve kyrkjebygget, 

var straks på plass med arbeidslaget sitt. 

Det var dyktige fagfolk han hadde med 

på laget, og han sette si ære i å finne 

dei i Gulen. Det tok dei knapt eit halvt 

år å gjere jobben. Så vidt vi veit hadde 

Korsvold skaffa materialen, som var av 

det aller beste slaget, frå Trøndelag. 

Synfaring på Mjømna 

Den 29. oktober 1901 drog kyrkjetilsynet 

til Mjømna på synfaring. Det var 

sokneprest Ottesen og ein bonde L. 

Follevaag frå Eivindvik som utgjorde 

kyrkjetilsynet, og oppgåva deira var å 

kontrollere og vurdere om byggjear- 

Ruglesteinen 

Eit merkeleg fenomen i Angedalen 

som beveger seg og fremkalder denne 

melodi når godveir er i vente. 

Ja saa! Om du vilde følge meg derop 

engang så jeg kunde få ta dette underlige 

“Fenomen” i nærmere betraktning? 

Med fornøielse. Vi kan godt ta turen i 

dag, det tar ikke lang tid derop, og netop 

I Angedalen, like ved Førde, starta dei for 2 år 

sidan opp med eit spennande samarbeid mellom 

barneskulen der og vaksne og eldre i bygda. 

Samarbeidet har mellom anna som mål å legge 

alle kjende namn i inn- og utmark inn på fotografi. 

Det er teke mange hundre foto som er kopierte 

i A3 -format. Arbeidet med registrering pågår for 

fullt. Skulen arrangerer kvart år 6 “stadnamnkaféar” 

med godt frammøte frå bygdefolket. I år konsentrerer 

dei seg mest om “soga bak namnet” og 

har m.a. tenkt å jobbe med namngjevne steinar i 

bygda. Dei har nett vore på tur til “Ruglesteinen” 

som KJELDA sine lesarar får lese meir om her. 

Seinare på hausten står soluret på “Skarsteinen” 

og “Gullgruva” for tur. 

beidet var utført i samsvar med “den 

aproberede plan”. Her skal vi koste på 

oss å sitere litt av det soknepresten 

skreiv i kyrkjetilsynsprotokollen etter 

synfaringa: 

“...Beskrivelse og Tegninger (er) i alle 

Dele nøiagtig befulgt ved Arbeidet, 

og dette omhyggelig og solid udført. 

Den eneste Anmerkning, man kan finde 

beføiet Grund til at gjøre, er den, at 

Bygmesteren i mange Stykker, specielt 

hvad angaar Snekker- og Malerarbeidet 

i Kirkens Indre, har udført alt langt 

finere og mer forsiggjort, end det kunde 

kræves eller ventes efter Beskrivelse, 

Tegning og Byggekontrakt... Det nye 

Sogn vil faa en vakker, hyggelig, rummelig, 

hensigtsmæssig og solid bygget 

Kirke. Og det offentlige har ikke 

Grund til andet end at godkjende 

og anerkjende den udmærkede Maade 

hvorpaa Byggearbeidet er udført i Henhold 

til Byggeplanen”. 

Den stor dagen 

Tirsdag den 5. november 1901, kl 1400, 

var øyfolket samla til vigslingshøgtid 

i kyrkja. Biskop Erichsen i Bjørgvin 

stod for vigslinga, men også andre 

geistlege var til stades og kasta glans 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

på en søndag i så fint veir som i dag, er 

stenen som regel i sit rette element. 

Komne fram til stenen som var i livlig 

bevegelse og gav fra seg vakre toner i 

sitt slags, blev jeg først oppmerksom 

på, at selve stenen ikke kunne greie 

dette, men at det var to gutter som 

benyttede stenen som sit instrument, 

idet de dansede både pols 

og vals på stenen, og 

derved bragte musikken 

frem. 

At det ikke var første gang 

de hadde gaaet denne 

dansen, var sikkert nok. 

De greidde at fremskaffe 

musikk av det mest utrolige, 

som var riktig en 

fornøyelse at lytte til, og 

hørtes i flere kilometers 

avstand. 

over høgtida. Prosten i Ytre Sogn var 

der, likeeins soknepresten i Hyllestad 

og sjølvsagt soknepresten i Gulen, Olaf 

Karenus Ottesen. 

For sokneborna var dette dagen dei 

hadde venta på lenge. Håkon Wergeland 

som hugsa dagen, fortel i sine Barneminne 

at trass i det sure novembervêret 

møtte det fram så mykje folk at dei 

310 sitjeplassane i kyrkja på langt 

nær strakk til. Folk stod over alt 

både inne i kyrkja og i våpenhuset 

men likevel var det mange som 

måtte ta til takke med kyrkjebakken. 

Korleis Hans Wergeland og dei andre 

i Mjømnekomiteen opplevde dagen kan 

vi berre tenkje oss. Sikkert er det, dei 

hadde nådd det målet dei sette seg i 

Filpusløa for vel fem år attende. 

Etter vigslingshøgtida bar det til Skjerjehamn 

til det vakre huset til landhandlar 

Schreuder som Korsvold hadde vore 

byggmeiser for 10 år før. Der venta ein 

velfortent festmiddag på dei geistlege 

og på dei som hadde kjempa mest 

for kyrkja. Det vanka lovord både til 

den eine og den andre i talane ved 

festbordet denne ettermiddagen. Ikkje 

minst fekk byggmeister Korsvold høyre 

rosande ord. 

4


Den består i en noget flat, stor, 

jordfast sten, med en mindre, 

flat sten ovenpå, der hviler på 

to avsatser av understenen. Overstenen 

kan “dyppes” ned mot 

understenen når og hvor man vil. 

Derved fremkommer musikken.” 

------ Det er også knytt eit 

gammalt segn til denne steinen. 

“For lang tid tilbake,- hundreder 

av år - skulde der være en gjetergutt 

som fant denne stenen, og 

som blev så indtat i denne sin 

opdagelse, at når han kom forbi 

der i skogen, måtte han alltid 

oppå stenen og ha en øvelse. 

Om søndagene var han altid ved 

Ruglestenen hvis været tillot det. 

Han holdt på med denne øvelse i 

mange år, til han var blitt voksen 

gut og var bleven meister. Siden 

fik han navnet Rugle. 

En søndag han var ved stenen, 

fik han høre nogen yndige toner 

fra en fjeldknaus på den andre side 

av dalen. Saa gav han nogre toner fra 

Ruglestenen, og straks svarte det tilbake 

fra knausen. Spillet fra begge sider av 

dalen blev gående i mange søndager 

fremover sommeren. Tilslut blev Rugle 

så overvældet av de vakre toner fra 

knausen, at han besluttet seg til på næste 

søndag, at ta turen dit for nærmere at 

baade se og høre. 

Om ikke lenge stod han like overfor en 

staut, kjekk jente med lur i hand. Han 

hilste. Spurte om det var hun som spiller 

så vakkert om søndagene her…….. 

…… Støylsjenta og Rugle vart samde 

om å møtast neste gong på den andre 

sida av dalen. Men før han gjekk, vart 

han beden “inn på sæterhytten på en 

fin rømmekolle til styrke til hjemveien. 

Det finst etter kvart mykje relevant 

og interessant stoff på 

området fotohistorie og fotovern 

på nettet. Eit slikt tilbod er Norsk 

Museumsutvikling sitt sentralregister 

over norske fotografar og 

fotosamlingar. Dersom ein er på 

leit etter bilete av ein bestemt 

fotograf, eller bilete generelt kan 

ein få god hjelp her. 

….. Men dit navn skulle jeg gjerne vite 

før jeg går? -Jeg heter Kari, og du? 

-Mit navn er Rugle. Takk for hyggelig 

samvær, Kari! Og neste søndag møtes 

vi på den andre side av dalen for at 

prøve og undersøke mit spill. - Skal så, 

sa Kari. Da Rugle var komt op til fjelds, 

sendte Kari ham en fin lurlåt til avsked. 

Han snudde seg, vinket med hatten og 

forsvant bak knausen. 

Næste søndag var Rugle tidlig ved 

stenen og spilte for at retlede Kari så 

hun ikke tok feil av veien. Ved middagstid 

var hun tilstede og betraktede 

det underlige instrument. 

-Kom skal vi forsøke spille og danse 

sammen, til gjensidig forståelse av 

hinanden ved hjelp av våre instrumenter! 

Spillet blev gående hver søndag resten 

av sommeren, og tonerne fik lidt 

Adressa til Norsk Museumsutvikling 

er www.museumsnett.no/ 

nmu/fotosek.html . Derifrå er det 

berre å klikke seg vidare til fotograf- 

/samlingsdatabasen. Pr. september 

2001 er 4193 fotografar registrert 

i basen. Det er og mogleg å søke 

på motiv, og få opp oversikt over 

registrerte motivområde i fotografsamlingane. 

Og ein kan søke blant 

eigarar og institusjonar. 

Ruglesteinen i Angedalen. 

(Foto: Reidar Eide). 

efter lidt mer og mer likhet med 

en brudeslått og bryllupstoner, som 

antagelig til slutt blev til virkelighet. 

Her slutter sagnet,- 

Sikkert er det, at navnene “Ruglestenen” 

og “Kariknausen”” er kjente navne 

blant folk i Angedalen den dag i dag. 

Ruglestenen burde vært fredet.” 

Her vert stykket i FIRDA frå 1931 avslutta. 

Sikkert er det og at desse namna 

lever også i 2001 og at Ruglesteinen 

framleis ligg der,- like god til å spele på 

som i Rugle si tid. 

(Segna er noko nedkorta i høve til det 

som stod i Firda.). 

Sentralt fotografregister på Internett 

Av Arild Reppen 

NMU har og andre tilbod på sine 

sider. Mellom anna kan ein få 

oversikt over og tinge NMU sine 

publikasjonar. Av interessante publikasjonar 

på området fotografi kan 

eg nemne; Rettigheter og fotografi 

(publisert i fulltekst på nettet), Fotokonserveringsprosjektet,Fotobevaringsboka. 

Det finst mange fleire i 

oversikten på nettet. 

(Meir fotostoff lengre bak i bladet).


Breim er eit sterk tradisjonsområde 

innanfor slåtte- 

musikken i fylket vårt. To av 

dei viktigaste tradisjonsberarane 

i slåttetradisjonen i Breim var 

Anders Reed og Per Støyva, og 

begge spelte vanleg fele, slik det 

var vanleg i Nordfjord tidlegare. 

ANDERS REED (1849-1924) 

Anders Reed var frå Breim og var meisterspelemann 

på vanleg fele, og var i si 

tid den mest nytta spelemann i bryllaup 

og ved andre høve, og spela i meir enn 

300 bryllaup i Nordfjordbygdene. Han 

spelte vanleg fele, slik det var tradisjon 

for i Nordfjord i tidlegare tider, og er 

framleis dominerande i Breim i dag. 

Han byrja spele fele i 15-års-alderen, 

og den fyrste læremeisteren hans var 

Gabriel G.Reed d.e. 

Småbrukar i Utvik 

Anders Reed tok til i skreddarlære 18 

år gamal, og dreiv i yrket i om lag 

20 år. Då han var 27 år gamal, gifte 

han seg med Rakel Larsdottir Myklebust 

i Breim. Dei var barnlause. På slutten 

av 1870-talet busette dei seg på eit 

småbruk i Utvik. Her tok Reed imot 

elevar i slåttespel. Dei betalte for seg 

med arbeid på bruket, og om kveldane 

vart det spel. Dei elevane som dugde 

til det, måtte vere med Anders og spele 

i eit visst tal bryllaup som betaling 

for læra. To av dei beste elevane som 

lærte slåttar hos Anders Reed var Moses 

Paulen i Jølster og Per Støyva i Breim. 

Begge fortalde at det var to måtar å lære 

slåttar på: anten å sitje ved sidan av 

læremeisteren og lære tak for tak, eller å 

“tjuvlære” slåttane ved å høyre slåttane 

ved ymse høve som bryllaup og festar. 

Anders trampa godt takten når han 

spela. Om ein elev hadde vanskar med 

takten, måtte han binde eine foten fast 

til Anders sin fot, som trampa takten. 

Ein var ikkje retteleg spelemann før ein 

kunne trampe takten rett med begge 

beina. Denne funksjonen var viktig, for 

takt-trampinga gjorde same nytten som 

rytmeinstrumenta i eit orkester. 

Hadde eit stort repertoar 

“Gamle-Reeden”, som han vart kalla, 

fekk i heimbygda opplæring i notar 

og felespel, og både slåttar og klassisk 

musikk i samspel. Den første 

læremeisteren til Anders var den fire år 

eldre Gabriel Reed d.e. (Nes-Gabriel). 

Han lærde slåttar uvanleg raskt, og 

han hadde eit uvanleg stort repertertoar, 

både av gamle og nyare melodiar, slike 

som han trong til dansemusikken. Allereie 

før han var konfirmert var han ein 

flink spelemann. “Eg trong berre høyre 

slåtten ein gong, så kunne eg spele han 

fritt med det same”, sa han. 

Reed bytte og slåttar med mange andre 

spelemenn på reisene sine. Historia om 

då Anders Reed møtte Loms-Jakob ved 

Vassenden på Breimsvatnet er velkjend: 

Loms-Jakob trengde skyss til Reed, og 

Anders Reed baud seg til å ro heile 

vegen, om lag 8 km., mot at Loms- 

Jakob spelte av dei beste slåttane sine 

heile tida. “Og eg sprengrodde no ikkje 

akkurat”, fortalde Anders. Då dei kom 

fram hadde Anders Reed skaffa seg eit 

slåtterepertoar som ingen andre i Breim 

hadde den gongen. 

Fleire kjelder som Anders Reed nytta 

på reisene sine var P. M. Bolstad 

(1833-1910) i Ålesund og Magne Maurset 

(1824-1916) i Stryn. Maurset var 

arvtakar etter Kroka-Lars i Hornindal. 

Lærar og kyrkjesongar Gabriel Reed 

d.y. fortalde at når Anders var utanbygds 

og høyrde slåttar han likte, la 

han vinn på å hugse dei. Komen heim 

prøvde han slåttane på fela. Var det 

noko han ikkje hugsa heilt, forma han 

det til som best han kunne. “Og som 

regel tapte ikkje slåttane noko på dei 

små endringane”, fortalde Gabriel Reed 

d.y. 

Anders Reed vert skildra som ein 

stuttvoren, traustvaksen og triveleg 

kar. Han hadde god bogeføring 

og klangrikt spel. Springarane 

spelte han knapt og nett, med 

jamne triolar og utan 

medklingande laus-strengar. 

Spelet var levande musikalsk, 

tonane reine og klåre. 

PER STØYVA 

(1896-1988) 

Per Støyva var det siste 

bindeleddet mellom den gamle 

Breimsmusikken og yngre 

spelemenn i indre Nordfjord. 

Han var ein av dei beste elevane 

til Gamle-Reeden, 

storspelemannen Anders Reed. 

Arvtakar etter 

Anders Reed 

Per Støyva gjekk i lære med 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Litt om speletradisjonar i Breim 

Av Liv Fridtun 

Anders Reed (1849-1924), og saman 

med Moses Paulen (1893-1979) er 

desse to dei viktigaste arvtakarane 

etter Anders Reed. Rolf Myklebust var 

mange gongar hjå Per Støyva og skreiv 

ned slåttar. Første gong var i 1941, og 

i 1949 vart dei første opptaka gjort 

for NRK med Per Støyva som spela 

slåttar etter Anders Reed. Myklebust 

kom att til Jølster og Breim fleire 

gongar og gjorde opptak av både Paulen 

og Støyva. 

Gode spelemannsvener 

Per Støyva hadde og ein god ven i 

Anders Viken, og desse to spelte mykje 

saman på festar og stemne. Per improviserte 

understemme til Anders Viken 

sine komposisjonar. Men når dei spelte 

gamle nordfjordslåttar, var det Støyva 

som spelte melodien, medan Viken 

sekunderte. 

Bindeledd til 

yngre spelemenn 

Per Støyva var det siste bindeleddet 

fram til vår tids spelemenn. Han 

fekk ein god elev i Peder Råd, som 

lenge var den einaste som tok etter 

slåttetradisjonen i Breim. 

I dag er Jon Oddvar Kandal ein av dei 

viktigaste tradisjonsberarane i Breim og 

har eit stort repertoar av slåttane i 

Breimstradisjonen både etter Reed, Per 

Støyva og Peder Råd. 

Per Støyva, Breim, 1961. 

(Foto: Rolf Myklebust).


Klemet Espeset (1828-1915) 

Spelemannsportrett 

Spelemannen Klemet Pederson 

Espeset var opprinneleg frå Høydal 

i Øen sokn, Hyllestad. Klemet var 

nr. 11 av 13 syskjen, foreldra heitte 

Peder Olsen Høydal og Marte 

Pedersdotter. Klemet vart gift i 

1850 med Mari Eilefsdtr. f. Gil frå 

Øen i Hyllestad (1818-1890). Dei 

fekk 5 born: Peder, Eilef, Martinus, 

Andreas, Brithe. 

Kona hans heitte Mari og 

var dotter til Randi Olsdtr. Og 

Eilef Nilsson frå husmanns-plassen 

Gilshaugen under Gil. Mari og 

Klemet overtok denne garden i 

1850. “Klemet og Mari fekk plassen 

på livstid som vanleg var. Men leige 

og pliktarbeid til eigaren av plassen 

og kår til dei gamle vart i sum så 

tyngjande, at dei valde å flytte.” 

(Hyllestad Bygdebok I). Vi finn 

dei så att i Fjaler, der dei bygsla 

garden Espeset. Espeset var ein 

husmannsplass under garden Holt i 

Holmedal. 

Vi har berre få opplysningar 

elles om spelemannen Klemet 

Espeset. Arne Bjørndal nemner han 

i sine kjelder, han fortel m.a. at 

Klemet Espeset var ein kjend spelemann 

som spela mykje i bryllaup. 

Han var og av dei som reiste på 

Lærdalsmarknaden. Espeset lærde 

mykje av ein eldre spelemann, 

Kristoffer Andalsvik i Holmedal 

(d. kr. 1875 omlag 60 år gamal). 

Andalsvik var den fyrste som kom 

til Fjaler med vals og polka. Espeset 

spela ein slått han kalla, “Kniplaren” (Klunkaren), på 

trollstillt, same slåtten som Gjeitaslåtten. 

Ein av dei som lærde mest av Klemet Espeset 

var slektningen Edvard Brendehaug (1873-1936). Han 

var frå Brendehaug, og flytte seinare til Hellevik i 

Holmedal. Han var bygningsmann og møbelsnikkar. 

Frå Edvard Brendehaug går tradisjonsgreina vidare til 

Portrettfoto av Klemet Espeset, Fjaler. Her er han kledd i 

svart dress og hatt, og med fela i handa. Eit flott skrin står 

på bakken ved sidan av. 

Biletet er frå kring 1900-1910, og fotograf er Arnor Bakke. 

Bilete nr. SFFf-95089.0005. 

Kristoffer Teige (1887-1967) frå Hyllestad, som og 

lærte slåttar direkte frå Espeset. Teige har spela inn 

ein god del av slåttane på opptak for Arne Bjørndals 

Samling i Bergen.


Variasjonar i vokal folkemusikk 

Folkemusikkarkivet innheld ei 

mengde med ulike songar og vers 

frå folkeleg songtradisjon, alt frå 

småstubbar og regler til slåttestev 

og skjemteviser. Ofte har dei 

fått ulike variantar både i tekst 

og tone i ulike distrikt, og nettopp 

dette gjer folkemusikken 

spennande. Nedanfor kjem nokre 

døme på slike variantar. Kanskje 

lesarane kjenner dei att i ein 

liknande variant frå si eiga heimbygd? 

Ta gjerne kontakt og tips 

oss! 

Av Liv Fridtun 

Den bakvende visa 

Den første vi tek med er nokre versjonar 

av skjemtevisa “Den bakvende 

visa”, som ein finn i norsk folkevisetradisjon: 

“Eg veitsla min støvel, eg sala 

mitt sverd” osv. er den mest kjende varianten. 

Denne forma er etter Johan Lyslo 

(1896-1978), lærar og klokkar i Innvik: 

I fjor føre jol då griste mi ku, 

og kalven han drukna i solskina. 

Ja det er so sant so folungen gol, 

og kjuklingen saug si mor. 

Eg låg og eg datt, 

eg drøymde i natt, 

eg tykte den visa var bakvendt radt. 

I Selje finn ein denne songen i tradisjon 

etter Paul Berstad. Teksten er tilknytta 

Selje med at det t.d. er nemnt nokre 

lokale stadnamn frå Selje. Visa var 

delvis gløymd, men Berstad fekk leita 

fram att versa og såleis berga visa. 

Delvis er ho etter bestemor hans, og 

delvis etter andre kjelder i Selje. Her 

finst heile 23 vers! Vi tek med dei 2 

første: 

1. 

Dar va ein alur so da fanst ikkje ro. 

før konene song oppå kviste. 

Og moldmakkjen låg ned i tångja og lo, 

og blabra om alt det han visste. 

Eg låg og eg datt, eg drøymde i natt, 

eg tykte den visa var bakvende ratt. 

2. 

Stormen han såg på sin breide bak, 

han vart så trøytte i fota, 

og svart stilla raste med dønn og brak, 

og reiv opp skjera med rota. 

Eg låg og eg datt, eg drøymde i natt, 

eg tykte den visa var bakvende ratt. 

Paul Berstad har elles ei litt anna regle, 

og sjølv om temaet i regla kan minne litt 

om “Den bakvende visa”, er verset heilt 

ulikt elles. 

Eg sto opp sju-åtte føre dag 

sette bytte i ein stav, 

lagde slede under eit drag 

og kjaurde sju lass med regn 

før konnet kom. 

Eg hengde merra på veggjen 

og jagde selet te skogs, 

drog båten i skylet, 

og lånte sleden te fjords. 

Eg språng eit hav og siglde eit land, 

gjekk eit vatn og rodde ei strand, 

og dar kom det ein kvite bit og ville 

hunde meg. 

Men eg knytte haudet og 

gav ‘nå i neven, 

så markja for hundane 

bort over 

trilljen. 

Voggeviser 

Voggesongen “Ro ro … 

osv.” har mange ulike 

variantar. Her har vi 

plukka ut nokre av 

versjonane av verset. 

Først ein liten voggesull 

etter Jenny Færøyvik, 

Solund: 

Ro ro rugga, 

gje barnet tugga 

nye stakk, trøye god, 

so ska’ barnet 

heimatte ro 

te’ si gamle bestemor. 

Berta Storåker, Hyllestad 

har denne versjonen: 

Ro, ro relte, 

kjøpe barnet belte, 

nye sokka, nye sko, 

so ska barnet heimatte ro, 

te si gamle bestemor, 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

og fao seg enkott i handa. 

Jonas Åsnes i Fjaler 

har denne varianten: 

Ro ro til Baltanskjer, 

drag opp seien og salt han vel. 

Salt han både med isel og rogn, 

før han te Sogn, 

og kjøpe barnet reine konn. 

På Sandane finn vi fleire ulike former. 

Først ein versjon frå Johanna Henden 

Ellertsson, Sandane: 

Ro ro rikke, 

båten e’ ei stikke, 

mastra e’ ein pølsepinn, 

seglet e’ eit kurveskinn, 

so går båten ut og inn, 

ka han ve åleine. 

Til slutt tek vi med to av variantane 

til Lars Ryssdal, Sandane: 

Ro ro riske, 

ut på Sandane og fiske. 

Fisk ein fiske med isel og rogn, 

salta ‘nå i tynnje og føre ‘nå te 

Sogn, 

so ska’ vi bryggje og bake. 

4


Leikevise 

Barneleikar og vers til leikane er ein 

annan type songar som ein finn mange 

variasjonar på. Her er eit barnevers som 

vi har etter Målfrid Igelkjøn og Kristina 

Skarstein i Flekke (ulike variantar i 

nokre av strofene). Leiken til verset er 

omtrent slik leiken er til det meir kjende 

verset “Bjørnen sover”, men tonen til 

verset er ulik. 

Plukke plukke bjørnebær, 

bjørnen er ‘kje heime. 

Bjørnen er i kongens slott/ gard, 

der kan han ete mykje godt/ ete’ 

både kjøt og kål, 

og bjørnen kan ‘kje ta oss. 

Dette biletet handlar ikkje om bjørnebær, 

derimot blåbærplukking på Seljeset i 

Hornindal, kring 1914. Ungane har det 

kjekt på blåbærplukking, og alle er smilande 

og glade! 

Bak f.v.: Elisa Ottosd. Seljeset (f.1905), 

Olava Ottosd. Seljeset (f.1903), Samuline 

Ellingsd. Seljeset (f. 1906). Framme 

f.v.: Marta Ellingsd. Seljeset (f.1909), 

Oline Ellingsd. Seljeset (f.1904), Otto 

Iversen Seljeset (f.1908). 

Fotograf er Arthur Edvartsen og eigar 

av biletet er Ivar O. Seljeset. 

SFFf-94111.0034. 

Ro ro riske, 

ut på sjønen og fiske. 

Fisk en fiske og salta ‘nå vel, 

oppi ei lita kråkeskjel, 

so får ‘kje makkane bite ‘nå ihel. 

Slektsstemne 

på Monsegarden Nese, 

Bruk 3, Arnafjorden, Vik i Sogn 

Den 13. juli 2003 vert det slektsstemne på Nese, bruk 3, i Arnafjorden. 

Tilskiparane ønskjer å nå fram til flest mogleg av dei som 

ættar frå denne garden. 

Her nokre av personane med opphav på Nese, bruk 3, i Arnafjorden: 

Elling Lasseson, f. 1723, g.m. Siri Rognaldsdotter 

Born: Lasse, Ola, Rognald, Jon, Kristi, Gjertrud 

Lasse Ellingson, f. 1747, g.m. Ingrid Steffensdotter 

Born: Steffen, Elling, Kristen, Barbara 

Kristen Lasseson, f. 1789, g.m. Gjertrud Bjørnsdotter 

Born: Steffen, Synnøve, Bjørn, Anna, Berthe, Lasse, Brita, Sigrid 

Lasse Kristenson, f. 1813, g.m. Gjøa Monsdotter 

Born: Ragnhild, Gjertrud, Ingebjørg, Kristen, Mons, Gjørond, Jensina 

Mons Lasseson, f. 1851, g.m. Berta Markusdotter 

Born: Jensina, Gjertrud, Lovisa, Lasse, Thea 

Lasse Monsson; f. 1887, g.m. Gjertrud Olsdotter 

Born: Mons, Ola, Einar, Kristen, Berta, Svanhild 

Mons Lasseson, f. 1914, g.m. Kari Eilivsdotter 

Born: Jorunn, Gudny, Gjertrud Heggnes (som i dag har bruket) 

Leirpoll/Smilden i Hyllestad: 

Rognald Ellingson, f. 1752, g.m. Bothilde Monsdotter, f. 1735 

Born: Siri, g.m. Clement J. Holten, Synnøve, g.m. Søren Rasmusson Smilden, 

Elling, g.m. Olaug Rasmusdotter Lekva, Mons, g.m. Synnøve Colbeinsdotter 

Trausdalen/Christi Andersdotter Stigedal, Gjertrud, g.m. Rasmus Gunderson 

Øn, Peder g.m. Anna Bertilsdotter Hatlem. 

Peder Rognaldson, f. 1798, g.m. Anna Bertilsdotter Hatlem 

Born: Brita, Rasmus, Guri, Hendrik 

Familien budde på Kråkevåg, Solund 

Hendrik Pederson, f. 1838, g.m. Synnøve Bertilsdotter Hatlem 

Born: Peder, Olai, Ludvik, Bertha, Brita, Petrine 

Bustad: Sandvik/Skarenagle 

Ludvik Hendrikson Sandvik, f. 1871, g.m. Elisabeth Andersdotter Netteland 

Losneli 

Born: Harald, Einar, Leif, Alida Sunde (Bergen) 

Bustad: Sandvik/Skarenaglen 

Tilskiparane vil som nemnt kome i kontakt med etterkomarar etter desse 

familiane, og ha påmeldingar til slektsstemnet. Påmeldingsfrist er 27.07.2002. 

For spørsmål om slekt og anna, ta kontakt med: 

Gjertrud Heggnes Nese, tlf. 57 69 62 04 

Ansgar Sunde, tlf. 55 26 96 77 

Otto Leif Sandvik, tlf. 33 11 46 97 

Adresse: 

Otto Leif Sandvik 

Granev. 8, Hovland 

3274 Larvik


“Her står jeg i butikken og skal 

kjøpe no til mor, får lov å gå 

alene for nå er jeg blitt så stor... 

og de som står bak disken kan’ke 

se meg her jeg står, og alle andre 

får det de skal ha, og så betaler 

de og går.” 

Slik kunne det være å for ein liten 

kar å på sin første handletur aleine, 

skal vi tru Øystein Sunde si vise. 

No er disken borte, og erstatta av 

sjølvbetjening. 

I glimt frå arkivet denne gongen har 

vi valt å syne eit bilete frå butikken 

frå tida før den vart sjølvbetjent. 

Glimt frå fotoarkivet 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Arild Reppen 

I denne spalta vil me visa fram bilete frå den rikhaldige fotosamlinga til Fylkesarkivet 

På butikken i ‘gamle dagar’ 

Frå den gongen ein måtte lese opp 

hugselappen til den som stod bak 

disken. Så vart varene målt og vegde 

- eit kilo mjøl, og eit halvt kilo smør 

- og pakka inn. Det er noko sjarmerande 

med dette no når alt skal gå så 

fort og effektivt, med sjølvbetjening 

og strek-kodar. Det nytta ikkje å ha 

dårleg tid når mjølet skulle vegast og 

pakkast før ein fekk betale og gå. 

Men ein skal passe seg for å romantisere 

fortida. Det hadde nok sine 

baksider med små butikkar, lite 

utval, og ingen sjølvbetjening. Men 

at fortida kan være både eksotisk og 

framand, sjølv om den ikkje er så 

veldig mange år gamal, det er sikkert. 

Og der ligg spaninga i mange 

av dei gamle bileta - for oss som 

ikkje har opplevd denne tida, vert 

dei eit vindauge, eller ein liten 

glugge, der vi kan få eit glimt inn i 

ei anna verd. For dei som kjenner att 

motivet frå sitt eige liv, hentar biletet 

fram eigne minne frå gløymsla. 

Frå butikken til Olav K. Osnes i 

Eidsgata på Nordfjordeid. Det er 

Olav sjølv som står bak disken, og 

kunden er Jenny Årnes. Olav og 

Jenny gifta seg seinare. 

Butikken var i drift til kring 1980. 

(SFFf-98172.0026).


Fotograf Nils Olsen Reppen 

I serien om dei historiske fotografane 

frå fylket vårt, er vi 

denne gongen komen til fotograf 

Nils Olsen Reppen frå Sogndal. 

Nils Olsen vart fødd på garden 

Reppen i Sogndal i 1856, og 

døydde i 1925. 

Nils Olsen Reppen var gardbrukar og 

fotograf. Det var mange fotografar på 

den tida som hadde fotograferinga som 

ekstrainntekt ved sida av gardsbruk eller 

anna næring. Og slik som mange andre, 

reiste Nils til Amerika. Det gjorde han 

i 1895, men han kom tilbake nokre år 

seinare. 

350 glasplatenegativ etter fotografen er 

sikra i Fylkesarkivet sine fotomagasin. 

Desse negativa er no digitaliserte. Etter 

kvart skal dei og verte tilgjengelege 

i databasen vår på internett. I første 

omgang skal dei nyttast til identifisering 

av motiva. 

Berre nokre få bilete i samlinga er registrerte 

til no. Digitalisering av samlingar 

har kome til som eit særs nyttig 

verkty i arbeidet med identifisering og 

registrering. Med utgangspunkt i desse 

bileta, er det mogleg å lage katalogar 

som kjentfolk kan bla i. 

Bileta i samlinga er frå ulike stader. 

Mange frå Sogn, men det ser ut til at 

Nils Olsen Reppen hadde kamera med 

seg ute på reiser og. Mellom anna 

Historiske 

fotografar 


finst nokre bilete av ei stor 

kyrkje eller ein katedral som vi 

enno ikkje har identifisert. Det 

finst nokre perler i samlinga, 

i kategorien folkelivsskildringar. 

Eit slikt bilete er det vi 

presenterer ovanfor med ein okse 

i framgrunnen. I kva høve biletet 

er teke veit vi ikkje, men motivet 

er i alle høve flott fanga inn av 

fotografen. 

Kan hende nokon av 

lesarane veit noko om dette 

biletet ovanfor, og det fine 

gruppebiletet til venstre? 

Ta kontakt med meg: 

Arild Reppen, 

tlf. 57 86 51 24.


I 1958 kom det ut ei bok med 

tittelen “Captured by The Norwegians”. 

Boka var fylt med bilete 

frå folkeliv i Noreg, mellom anna 

ein del bilete frå kysten med 

Sogn og Fjordane. Bileta var 

Robert A. Robinson sitt fotografiske 

inntrykk frå sine reiser kring 

i landet. 

Fotografen Robert A. Robinson vart fødd i 

California i 1927. I 1952 kom han til Noreg, 

24 år gammal. Her fekk Robinson i oppdrag 

å lage ei bok om den norske fiskeindustrien. 

Men silda forsvann, og boka kom aldri ut. I 

over fire år reiste Robinson langs kysten, og 

fotograferte fiskarar og bønder frå Bergen 

og nordover. På veg gjennom Sogn og Fjordane 

var han mellom anna innom Florø, 

Askvoll og delar av Sogn. Bileta er gripande 

skildringar av livet på Vestlandet på godt og 

vondt. Ei personleg skildring av fotografen 

sitt møte med denne landsdelen. Eit møte 

som må ha gjort sterkt inntrykk på Robinson. 

Eit utval av bileta Robinson tok kom på 

trykk i boka “Captured by The Norvegians” 

i 1958. Ei bok som vakte sterkt inntrykk 

då den kom. I 1995 vart bilete frå denne 

boka igjen tilgjengeleg i ei ny bok. Denne 

gongen med tittelen “Captured”. Dan Young, 

fotograf og tidlegare kollega av Robinson, 

sto bak denne boka, der og andre sider av 

Robinson sitt fotografiske virke vert presen- 

tert.. Young skildrar Robert A. Robinson sine 

bilete frå Noreg og kysten på denne måten 

I “Captured”: “Hans bilder av det norske 

landskapet og menneskene han møtte er vidunderlig 

troskyldige. For å se et motiv på 

troskyldig vis, må man være troskyldig selv, 

hvilket han nettopp var. Men samtidig kjente 

han til livets mørkere sider […..] Og den 

mørke siden av den norske sjelen er også 

synlig i Bobs (Robert A. Robinson, red.) 

bilder fra den tid. Det er imidlertid en følelse 

av undring i bildene hans, en mann bergtatt 

av det han ser; uskyldig - det var slik han 

opplevde landet.” 

På eit tidspunkt slutta Robinson å fotografere, 

og drog attende til USA, der han 

vart buande. Men bileta frå 50- og 60-talet 

står attende som eit flott kapittel i fotohistoria. 

Og dei heldt ein høg internasjonal 

standard. I ein katalog frå ei retrospektiv 

utstilling om gruppa Manitè, som mellom 

andre Robinson og Young var medlem i, vert 

dette understreka gjennom ei samanstilling 

av eit bilete Robinson tok av garntørke i 

Florø, og eit bilete den legendariske fotografen 

Eugene Smith tok i Minamata i Japan 

fleire år seinare. Robert A. Robinson sine 

bilete står seg godt i den store fotohistoriske 

samanhangen. 

Den opprinnelege boka “Captured by The 

Norwegians” er ikkje enkel å få tak i lenger. 

Men Dan Young si nyutgjeving av bileta i 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Amerikanar med fengslande bilete frå fylket 

Utanfor Kinn 1956. 

“Captured” kan anbefalast på det varmaste. 

I tillegg til bileta, presenterer Young historia 

om fotografen og venen Robert A. Robinson. 

Kjelder: Dan Young, “Captured”. Utstillingskatalogen 

“Manitè”. 

Bilettekstane på desse sidene er henta 

frå boka “Captured”. Alle bilete: Foto 

Robert A. Robinson. Robert A.Robinson 

/ Dan Young. 

Garntørk, Florø 1953.


Sauetransport utanfor Florø 1953. 

Krabbefiske nær Askvoll 1956. 

Om biletet til venstre seier 

Bob: “Jeg ble fortalt av lokalbefolkningen 

at ideen til V-form 

båtkonstruksjonen opprinnelig 

kom fra kyst-Norge. Det ble også 

sagt at de som brukte denne 

V-formete båttypen over lang tid 

også måtte bygge seg to hus 

for å kunne sitte komfortabelt 

hjemme - og når man så folk 

med V-fomete rumper på tettsteder 

og i byene, visste man med 

en gang at de var fra Vestlandet. 

Tro det om du vil!” Askvoll 1956.



Ein gong i året vert det arrangert 

landskonferanse for fotobevaring, 

der dei ulike institusjonane som 

arbeider med dette fagområdet 

samlar seg for å lære og utveksle 

erfaringar. I år var konferansen 

lagt til Horten, byen der Norsk 

Museum For Fotografi - Preus 

Fotomuseum opna i nye lokale i 

mai i år. 

Vi er inne i ei teknologisk brytningstid 

for fotografiet. Alle som arbeider med 

fotografiske bilete må ta stilling til “den 

digitale revolusjonen” som enkelte har 

kalla det. Overgang til digitale bilete byr 

på mange nye mulegheiter og utfordringar. 

Og dette var eit sentralt diskusjonstema 

i innlegga under konferansen, og 

i dei viktige uformelle samtalane innimellom. 

Mange spørsmål vart reist på konferanse. 

Som til dømes - kva kostar det 

å digitalisere ei samling? Og kor lang 

tid tek det? Det var Siri Slettevåg frå 

Norsk Museumsutvikling som la fram 

desse i sitt innlegg, som eksempel på 

kva type spørsmål dei som arbeider 

med fotobevaring får. Og det finst 

ingen fasitsvar. Kva det kostar 

avheng av mellom anna av val av 

teknologi og kvalitet. 

Kor lang tid det tek er og særs 

avhengig av kva teknologisk 

løysing ein vel, og kva kvalitet 

ein vil akseptere. For å ta eit 

døme; Det tek nokre få sekund å 

avfotografere eit glasplatenegativ 

i nokolunde bra kvalitet med eit 

digitalt kamera, medan det tek 

5-10 minutt å skanne tilsvarande 

negativ med ein god skannar til 

særs høg kvalitet. 

Med andre ord kan tidsbruken 

mangedoblast gjennom val av 

teknologi og kvalitet. 

Landskonferanse 

for fotobevaring 2001 

Då må ein spørje seg; Kva er det vi 

er ute etter? Er det berre å kunne syne 

eit bilete på ein dataskjerm? Då er dei 

fleste løysingar tilfredsstillande. Men 

skal vi kunne bruke det digitale biletet 

til andre formål, som å lage kopiar 

av bileta, levere til bøker, og ikkje 

minst for å sikre motivet og redusere 

bruksslitasje på originalen, då vert det 

med ein gong stilt heilt andre krav. Men 

kva krav? 

For å hjelpe på denne situasjonen 

har Norsk Museumsutvikling (NMU) 

sett ned ei arbeidsgruppe som skal utarbeide 

forslag til standardar og krav, 

og tekniske løysingar. Arbeidsgruppa er 

sett saman av tre fotografar og ein 

førstekonsulent. Resultatet skal verte 

ein vegleiar for digitaliseringsprosjekt. 

Mellom anna er det ønskje om å 

etablere ein nasjonal standard som skal 

sikre ein minimumskvalitet. Det er ei 

stor utfordring å nå fram til ein slik 

standard på eit felt som er i så hurtig 

endring som digital teknologi. 

Val av databasar for registrering av 

bileta var og eit tema på konferansen. 

To prosjekt som har gått over fleire år 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

er no komne i mål, og kan tilby registreringsprogram 

tilpassa museum og 

arkiv. Det eine er Primus (Museenes 

datateneste). Det andre er museumsprosjektet. 

Meir informasjon om desse 

er å finne på internett: www.mdt.no/ 

primus/ og www.muspro.uio.no/ 

index.shtml . Elles er Fylkesarkivet tilgjengeleg 

for dei som har spørsmål 

kring registrering og digitalisering. 

Fylkesarkivet har hatt sin fotodatabase 

tilgjengeleg på internett i tid no, og 

fleire institusjonar kjem etter. Ein som 

er av stor interesse er Norsk Folkemuseum 

sin base. Dette er ein omfattande 

base, der ein kan søke etter bilete og 

gjenstandar i Noregs største museum. 

www.norskfolke.museum.no/primusweb/ 

soek.html 

Norsk Folkemuseum har registrert sine 

samlingar i Primus - og har nytta webmodulen 

i Primus til å legge basen ut 

på internett. Sidene deira er vel verd eit 

besøk. 

Direktør ved Norsk Museum for 

Fotografi, Øivind Storm Bjerke, talar til ei 

lydhøyr forsamling. 

(Foto: Arild Reppen).


Minnesmerket 

Av Hermund Kleppa 

I haust tok avisa Ytre Sogn (30.10) 

til orde for å flytta minnestøtta over 

dei falne i Høyanger. Avisa meiner 

ho vil gjera seg betre på Bytorget, 

enn på plassen ho står no, i gata 

ned mot kaien på plassen ved det 

gamle posthuset. Då støtta vart reist 

i 1947, var dette ein god plass, men 

ikkje no lenger når posten er flytta 

og rutebåten borte. 

Sommaren 2000 blei Landmark-steinen 

i Fjaler flytta frå den opphaveleg plassen 

på Leitet til Lillingston-heimen. Det 

var folk frå bondelaget som stod for flyttinga, 

og som eigar av steinen meinte 

dei at flyttinga var ei sak for dei. Det 

kom straks arge reaksjonar frå folk som 

slett ikkje var samde med flyttarane. 

Dei meinte at ein ikkje berre kunne 

fara avgarde med ein minnestein som 

tilhøyrde ei bygd, ei grend, som bygdefolk 

og utflyttarar kjende seg knytta til. 

I Askvoll kom det opp eit flyttespørsmål 

i 1999. Ordføraren kasta fram ein tanke 

om at minnesteinen over kunstmålaren 

Anders Askevold kanskje ville få 

ei betre plassering på ein påtenkt 

tusenårsstad i bygda. Protestane let 

ikkje venta på seg. Kjell Ask, medlem i 

Askvoll Sogenemnd, gjekk sterkt imot. 

Han meinte staden (Korseberget), fundamentet 

(ein oppmura fot) og utstyret 

kring steinen (lekkjer mellom 4 kvadratisk 

plasserte steinar) er viktige deler 

av minnesmerket. Han var og redd for 

at minnesteinen kunne varta skadd i ein 

flytteoperasjon og viste til at ein minnestein 

i Holmedal hadde brotna i to. 

(Det vart ikkje noko av flyttinga i 

Askvoll). 

Å flytta på minnesmerke er ei alvorleg 

sak. Erfaring syner at det i mange høve 

kjem sterke og til dels kjensleladde 

reaksjonar, ofte av negativ karakter, og 

då særleg når flytteoperasjonen kjem 

brått og bardust på folk. 

På bakgrunn av til dels bitre erfaringar, 

tykkjest det klokt å leggja opp til ein 

heller omfattande flytte-prosedyre der 

Om flytting av minnesteinar 

brei førehandsinformasjon 

og 

innhenting av 

synspunkt kjem 

med. Kva med 

pålagt offentleg 

varsling i avisene 

og ved oppslag, 

nokolunde på same 

måte som ved 

buoppgjer? Eller 

opne møte? 

I ei kvar flytte- 

prosedyre bør det 

og vera med som 

obligatorisk punkt 

å klårleggja kva 

som eventuelt 

måtte vera tenkt og 

sagt og skrive om 

den opphavelege 

staden. Nett det 

kan vera vanskeleg 

i mange høve. 

Det er gjerne lite å 

finna i 

minnesmerkemappa, 

om ei slik mappe i det heile teke 

finst. 

Difor vil eit minnesmerke-arkiv, 

slik det er skissert i minnesmerke-stykka 

lenger bak i bladet, 

koma til stor nytte. 

Sommaren 2000 flytte Fjaler 

Bondelag Landmark-steinen frå 

den opphavlege staden på Leite 

til Lillingstonheimen på Tysse. 

Steinen burde stått på Leitet, 

meinte somme. Det var rett å 

flytta han, meinte andre. 

(Foto: Firda). 

“Steinen skal vera ein varde ved vegen” 

Minnesteinen over Andreas Askevold vart avduka 1. juledag 1934. 

Mellom 7 og 800 menneske var tilstades. I avdukingstalen sa Abraham 

Strømmen også noko som understrekar stadvalet, ved vegen på Korseberget, 

at nett denne staden var den beste. Sjølv er eg overtydd om 

at Abraham Strømmen ville slutta seg Kjell Ask og andre som ikkje 

ville høyra snakk om flytting i 1999, ja, kanskje stilt seg i spissen for 

nei-til-flytting-folka. 

“Det er sagt ved liknande høve”, sa Strømmen i talen sin, “at steinane 

talar. Ja, steinane talar. Og det er um Anders Askevolds liv og yrke, hans 

kunst, denne steinen skal minna oss og ættene som kjem etter. Men det 

er ikkje berre for å vyrdsla og verna om minnet åt Askevold at steinen er 

rest. den skal ogso vera ein v a r d e ved vegen her, - ein varde som 

både me og dei som etter oss kjem skal vilja nå fram til og sjå upp til.” 

Me ønskjer opplysningar om minnesteinar! 

Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 5756402. Epost: hermundk@sffarkiv.no


“Elektriciteten gaar jo sin seiersgang 

over landet til glæde 

og velsignelse for dets 

borgere.” 

Tidleg på 1900-talet gjekk tanken om å 

nytta vasskraft til elektrisk straum som 

ein farsott over landet. Store og små 

fossefall vart utbygde som kommunale 

eller private verk. Også i Eid var det 

framsynte menn som såg seg om etter 

nye kraftkjelder. Ei nemnd på 5 medlemer 

vart sett ned i februar 1911 til å 

greia ut spørsmålet om eit kommunalt 

elektrisitetsverk. Formann i nemnda var 

ordføraren, kaptein J. Myklebust. 

Men soga tek til tidlegare. Alt i 1906 

kom tanken opp om å skaffa strandstaden 

elektrisk lys. Fargarelva var det 

første alternativet, og ei evt. oppdemming 

av Storevatnet og Kringlevatnet. 

Leidning skulle førast frå setrane og 

heim. Ein kom til at elva ikkje var 

heldig for eit slikt anlegg. Det vart for 

lite kraft til for høg pris. Fleire småelvar 

vart undersøkte dei komande åra, og det 

enda med at ein festa seg ved Leivdøla 

og Kviefossen. Den siste vart oppgjeven 

då eigarane hadde alt for store krav 

til verdsetjing. Arbeidet med Leivdøla 

heldt fram, planar og vilkår vart framlagde 

for leiaren av eit større elektrisk 

firma, som frårådde dette då det vart for 

dyrt og for lite kraft. 

Myklebust gav ikkje opp. Sist i 

1908 vart det på nytt teke opp forhandlingar 

med eigarane av Kviefossen, 

og semje kom i stand med eigarane 

på nordsida, den siste i 1911. Halve 

fossen var sikra, men med mange vilkår. 

I kommunestyremøtet 25.febr. same år 

gjorde ordføraren greie for det som var 

gjort og overlet kontraktar, kart og berekningar 

han hadde til kommunen sitt 

rådvelde. Han vart samrøystes vald til 

formann i “Elektricitetskomiteen”. 

Lova om tvungen avståing av vassfall 

til kommunane, av 15.08.1911, kom 

same året. Ein vart då samde om at 

heile Kviefossen burde sikrast for kom- 

munen. Alt i september sende nemnda 

inn melding om arbeidet sitt og kom 

med framlegg om oreigning av fossen. 

Eid kommune vart slik den første i 

landet som nytta seg av denne lova. 

Det vart kravd skjøn, og dette vart 

beramma til 26.juli 1912. Det vart teke 

med berre naudsynt vassrett og rett til 

vegar, tomter, oppdemming m.m. Difor 

vart innløysingssummen liten, om lag 

10.000 kr. Det vart så kravd overskjøn. 

Denne tok plass sommaren etter, i juni 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Eids kommunale elektricitetsverk 

Av Berit Selseng 

Kviefossen i Nordfjordeid, før utbygginga 

(øvst) og etter (nedst). SFFf-901100013. 

Eitt arkiv - ei soge 

1913. No vart retten til alt vatn teke 

med, og samtlege andre rettar, som 

t.d. fiskerettar og alle innretningar ved 

fossen, som sagbruk, kvernbruk og laksegardar. 

Prisen vart sett til 25.000 kr. 

I august 1913 gav nemnda si innstilling 

til kommunen, ei sterk tilråding om å 

overta fossen. Dette vart einstemmig 

vedteke. Eit lån på 100.000 kr. skulle 

opptakast. “Bergens Tidende” skreiv 

(framhald neste side) 

4


Av Berit Selseng 

På Fylkesarkivet har me fleire 

magasin til oppbevaring av 

arkivmateriale, og eit såkalla 

ordningsrom til ordning og 

registrering av dette. Dei ulike 

arkiva vert henta inn frå ymse 

hald, også kommunale saker 

Det hender at det går ei tid 

mellom innhenting og ordning, 

men imedan står papira trygt 

hjå oss. 

Så kjem dagen at no skal det skje. Endeleg 

er timen komen for å ordna dette 

ofte unike materialet som er henta inn 

i sekker, kartongar, mapper, ringpermar 

og rullar. Det kan vera eit kaldsleg syn 

å sjå for ein registrator korleis arkiv har 

vorte handsama, stua hulter til bulter i 

kassar og kartongar, med rusk og rask 

blanda innimellom. Eg har funne murpuss, 

glasbitar, daude insekt, turt lauv, 

mugg og sopp og mykje anna herleg i 

slike kassar. 

Materialet denne gongen var henta frå 

Eid e-verk for ei tid sidan. Sommaren 

2001 vart det henta fram for ordning 

og registrering. Ole Stian Hovland og 

underteikna tok fatt og fekk eit oversyn 

over det store materialet. Hipp hurra!, 

det var i alle høve reint og fint, men 

02.09.1913: “Dette er vistnok den 

største bevilgningssak som har været 

behandlet i Eids herredstyre, men det 

er neppe tvil om, at det er av de 

beslutninger, som vil faa indgribende 

indflytelse paa bygdens utvikling og 

fremgang. ..... De andre kommuner 

kommer nok efter. Elektriciteten gaar jo 

sin seiersgang over landet til glæde og 

velsignelse for dets borgere.” 

No vart det ikkje så enkelt å koma i 

gang likevel. Ymse grunneigarar laga 

vanskar, også verdskrigen valda problem, 

men trass i dette var verket klart til 

prøvekøyring og oppstart 27.november 

1915, som det første høgspente anlegg 

Arkivordning 

- eit ork og ei gleda 

Eids kommunale..... (frå førre side) 

uoversiktleg og med mange ulike ingrediensar. 

Arkivet vart ordna i ulike mellombelse 

seriar og grovsortert. Som ofte 

før var det innblanda både privat og 

anna kommunalt arkivmateriale, også 

frå andre små e-verk som har gått inn 

i Eid. 

Arkivet er no for det meste ordna, men 

i skrivande stund ikkje ferdigregistrert. 

Det er nokså komplett når det gjeld det 

eldre materialet, heilt frå “elektricitetskomiteens 

forhandlinger” frå 1912 og 

utover. Også litt eldre skriv er tekne 

vare på. Her er ei stor samling protokollar 

og kort over tingingar, installasjon 

og målaravlesingar. 

Me finn korrespondanse, reklamemateriell 

og rekneskap, ulike anbod og 

søknadar. Møtebøker, kopibøker og 

journalar gjev eit godt bilete av soga til 

verket. Det er også journal frå kraftstasjonen 

over drifta frå dag til dag. 

Spesielt for eit slikt arkiv er mengda 

av teikningar, kart og luftfoto som mellombels 

vert lagra i store skuffer, til 

meir høveleg arkivemballasje kan skaffast. 

Dette siste har me enno ikkje oversikt 

over. 

Så er det grøvste unnagjort. Protokollar 

er “vaska”, med fuktig klut, no ventar 

dei på ein etikett som syner innhaldet. 

i Nordfjord. Den opphavlege planen om 

150 hk. for 100.000 kr vart undervegs 

endra til ei utbygging på 220 hk. og 

gjort i stand til endå 220, med kostnad 

fullt ferdig 170.000 kr. 

På opningsfesten 4. desember 1915 var 

det fest for alle i kommunelokalet, i 

stråleskinet frå dei elektriske lampene. 

“Elles straala heile Eidsdalen nedetter 

og strandstaden like ut til Skaarhaug i 

elektrisk ljos”. Det vart referert i ei avis 

etterpå at “ den vakre og stilfulle fest 

slutta ved 3-tidi..” 

Frå først var krafta tenkt nytta til lys, 

med mogelegheit til å kjøpa ekstra til 

Det same gjer alle arkivboksane som 

står lina opp og nesten fyller ein vegg 

på ordningsromet. Dei er fulle av dokument 

eller kort som er gjennomsett, har 

fått fjerna stiftar og binders, og er lagde 

i legg og mapper, vonleg tydeleg merkte 

for seinare brukarar. Det er så ein ergrar 

seg at det ikkje vert meir tid til å gå inn 

i arkivet og sjå nærare på dokumenta, 

men det tek for lang tid. 

Arkivet har fått eit arkivnummer, 

K-14430.782. No står att å registrera alt 

inn i eit dataprogram, slik at ein kan ha 

ein ferdig katalog i Fylkesarkivet sine 

databasar. Denne kan så skrivast ut som 

ein papirkatalog. 

I kvantum har me ikkje heilt oversikt 

enno, men det dreiar seg om opp mot 12 

hyllemeter i tillegg til kart og teikningar.. 

Det vil seia at arkivet er putta i 

arkivboksar som er ca 10 cm djupe i A4 

eller folio storleik, av desse går det så 

10 på meteren i reolane våre. Protokollar 

vert lagra ståande, og det er vanskeleg 

å seia noko om hm-mengde før dei 

er ferdighandsama og oppsette. 

Men når alt er ferdig, klar til utkøyring 

til kommunen, i dette høvet Eid, då er 

arkivaren og registratoren tilfredse og 

lukkelege. Ein har gjort eit arbeid som 

syner, som er gagnleg og viktig for 

notid og framtid. 

anna bruk. Det vart snøgt bruk for meir 

straum. I eit “Nordfjordbrev” i 1916 les 

me:” Den nye kraft er straks tat i industriens 

og haandverkets tjeneste. I Eid 

har man allerede en større tøndefabrikk, 

2 bakerier, en smie og elektrisk forretning 

som alle faar sin kraft fra det kommunale 

elektricitetsverk. En række nye 

virksomheter vil snart følge efter....”. I 

1920 vart kapasiteten auka til 300 hk. 

Då kom det veglys og kyrkja fekk elektrisk 

oppvarming. 

Alt i 1918 hadde Eid vedteke å slutta seg 

til Ålfotselskapet. Dette kom til å farga 

soga til kraftforsyninga i Sogn og Fjordane 

mykje, og er ei heil soge for seg.


Litteratur motteken av Fylkesarkivet 

frå 15. mai 2001 til 15. oktober 2001 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Mai 2001 

u Bragstad, Jakob, oberst II. Fjordane infanteriregiment nr 10: i gamal og ny tid. 1996. Elanders Forlag. 

u Smidt, Johannes, Ursin, Jonny, Hopen, Bjarne Mund, Frivold, Leif, Barnes, Michael. Vår arv: streif fra norsk kirke- og 

ukulturhistorie i London. Red. av Frivold. 1967. Den Norske Sjømannsmisjons Forlag. 

u Storbekken, Egil. Bygdeviser og songer: historikk omkring sæterliv og instrumenter. 1999. Norsk Musikkforlag A/S. 

u Red: Prøysen, Elin, Dramstad, Leif A. Det er så vemodig mange viser: 129 viser av Alf Prøysen. 1997. Tiden Norsk Forlag 

uAS i samarbeid med Norsk Musikkforlag A/S. 

u Kvifte, Tellef. Musikkteori for folkemusikk: en innføring, Fele. 2000. Norsk Musikkforlag A/S. 

u Norsk Folkemusikklag, Red. Thedens, Hans-Hinrich. Nasjonal avdeling av ICTM, skrift nr. 14-2000: Genre, Familier, Begrep. 

u2001. Norsk Folkemusikklag. 

Juni 2001 

u Losnegård, Gaute, Losnegård, Rolf. Peter Andreas Blix - I strid for vern og vekst. 2001. Selja Forlag og Skald. 

u Organ for Landslaget for lokalhistorie siden 1922. Heimen, lokalhistorisk tidsskrift 2-2001. 2001. Landslaget for lokalhistorie. 

u Red: Eriksen, Halvorsen, Hansen, Hegna, Jensen, Langengen, Terjesen. Arbeiderhistorie 2000, samhold må til. Tema: 

uArbeiderbevegelsen og andre sosiale bevegelser. 2000. Arbeiderbevegelsens Arkiv og Bibliotek. 

u Førde sokneråd. Førde kyrkje 1885 - 100 år - 1985. 1985. Førde sokneråd. 

u Thue, Johs. B. Fjella skal bera fred til folket. Eit historisk essay om ei kyrkje og ei kvinne. uå. Ingvald Husabø Prenteverk. 

Juli 2001 

u Red: Niemi, Einar, Balsvik, Randi Rønning, Hansen, Lars Ivar. Den norske 

uhistoriske forening. Historisk tidsskrift. Bind 80 unr. 2-2001. Universitetsforlaget. 

u Katalog Wingaards ovnsstøperi & Fabrik. Bergen 1914. 

u Voss Rotary Klubb. Minnesmerke, skulpturar og relieff i Voss kommune. 2001. 

uVoss prenteverk AS. 

u Farstad, Arnold. Kjøplaget, Felleskjøpet på Vestlandet 1900-2000. 2001. 

uFelleskjøpet Øst Vest. 

August 2001 

u Nes, Otto. M.B. Landstad, Fra salmer til Skjemteviser. 1997. 

uJ.W. Cappelens Forlag as. 

u Otto, Olaf North. Hans Paludan Smith - A short history of his forebears 

uand relations. 1999. 

u Ruff, Ellen, Will, Tracy. Forward - A history of Dane: the Capital County. 2000. 

uWoodhenge press. 

u Red. Linneberg, Torunn. Matguide for Oppland: en guide til spesielle 

umatopplevelser. 2001. Fylkesmannen i Oppland, Landbruksavdelingen. 

u Seip, Anne-Lise. Sosialhjelpstaten blir til: norsk sosialpolitikk 1740-1920. 

uAndre utgåve 1994. Gyldendal Norsk Forlag, Oslo. 

u Førsund, Finn Borgen. Skipsverftet ved Sognefjorden. 1993. 

uVerbum Grafiske A/S, Stavanger. 

u Amblie, Svein. Elektronisk databehandling. 2001. Kommuneforlaget AS, Oslo. 

u Os, Audvar, Overå, Oddvar, Pedersen, Odd Jarl. Forvaltningsloven og kommunane. 

u4. utgåve 2001. Kommuneforlaget, AS uOslo. 

September 2001 

u Hopland, Sølvi Helén. Blome i guds hage, songbok. 2001. Gilead. 

u Seip, Anne-Lise. Veiene til velferdsstaten: norsk sosialpolitikk 1920-75. 1994. Gyldendal Norsk Forlag A/S. 

u Opheim, Berit. Solè mi sæla: Folkesongar frå Vossabygdene. 1995. Ole Bull Akademiet, Voss. 

u Storbekken, Eli. Nattergalen - folkesang i Østerdalen. 2000. Ole Bull Akademiet, Voss. 

u Berulfsen, Bjarne. Den gode vise. Den norske bokklubben. 

u Bisgaard, J. Chr. Fra musikkens verden: Nogen moderne kunstnerportretter. 1929. Forlagt av H. Aschehoug & Co. (W. 

uNygaard), Oslo. 

u Aune, Hermann. Viser i vårkvelden. 1984. Nidaros Forlag. 

u Liestöl, Knut. Moltke Moe. 1949. Forlagt av H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard), Oslo. 

u Klausen mekaniske verksted AS 1948-1998. 50 år - frå lita hytte til høge hallar. Vårdal 1998. 

u Randal, Aud. Mjømna kyrkje 100 år, sogeskrift. 2001. Mjømna sokneråd. 

Oversikt over litteratur og musikk som kjem inn til Fylkesarkivet. Send oss 

publikasjonar som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket. Kontakt for denne spalta er 

Gunnar Yttri, tlf. 57 65 64 08. E-post: gunnary@sffarkiv.no


u Solem, Susanna Lomheim, Lomheim, Johannes, Lomheim, Olav Kjell. Hafsloalbumet, daglegliv i Hafslo gjennom 100 år. 

uHafslo/Sogndal 2001. Sogne-Prent AS. 

u Red: Borge, Magnus, Sirevåg, Trond. Norsk Arkivforum nr.1. Norsk Arkivseminar 1976. Oslo1980. Arkivarforeningen. 



u Red: Gjerdåker, Brynjulf, Jacobsen, Elin. Norsk Arkivforum nr.4. Norsk Arkivseminar 1982. Oslo1983. Arkivarforeningen. 

u Red: Isaksen, Larsen, Marthinsen, Sirevåg. Norsk Arkivforum nr.5. Metodeutvikling i arkivarbeidet, festskrift til Carlo Larsen. 

uOslo 1985. Arkivarforeningen. 

u Red: Johannessen, Opheim, Myking. Norsk Arkivforum nr.6. Norsk Arkivseminar 1984. Oslo 1985. Arkivarforeningen. 

u Red: Øverland, Thime, Bols. Norsk Arkivforum nr.7. Norsk Arkivseminar 1986. Oslo 1986. Arkivarforeningen. 

u Red: Skistad, Knut. Norsk Arkivforum nr.8. Medisinalvesenets sentraladministrasjon 1809-1940, Helsevesenet 1940-1983, 

u Landbruksdepartementet 1940-1983. Administrasjonshistoriske oversikter. Oslo 1988. Arkivarforeningen. 

u Stoa, Nils Johan. Norsk Arkivforum nr.9. Arkivmateriale fra dansk-norske sivile sentralinstitusjoner før 1814. Oslo 1989. 

u Arkivarforeningen. 

u Red: Martinsen, Olstad, Sandberg. Norsk Arkivforum nr.10. Norsk Arkivseminar 1988. Oslo 1990. Arkivarforeningen. 

u Red: Lange, Skistad, Stang. Norsk Arkivforum nr.11. Norsk Arkivseminar 1990. Oslo 1993. Arkivarforeningen. 

u Red: Madsen, Per, Marhinsen, Jørgen H. Norsk Arkivforum nr.12. Festskrift til Helge Paulsen 30. januar 1996. Oslo 1996. 

u Arkivarforeningen. 

u Red: Lange, Vilhelm, Låg , Torbjørn. Norsk Arkivforum nr.13. Innlegg fra Norsk 

u Arkivseminar: Tromsø 1993, Hurdal 1995. Oslo 1998. Arkivarforeningen. 

u Red: Tronstad, Roger, Lian, Oddleif. Norsk Arkivforum nr.14. 

u Norsk Arkivseminar 1998. Kristiansand 2000. Arkivarforeningen. 

u Red: Tronstad, Roger, Lian, Oddleif. Norsk Arkivforum nr.15. Artikler og 

u seminarinnlegg . Kristiansand 2001. Arkivarforeningen. 

Oktober 2001 

u Skriftstyre: Foss, Gjertsen, Mjøs, Øgaard. Bjørgvin, kyrkjehistorisk årbok. 1991. 

u Kyrkjesogelaget. 

u Straume, Trygve. Folkemusikk frå Sykkylven. Bent Høgset hefte Nr. I og II. 1981. 

u Sykkylven sogenemnd. 

u Straume, Trygve. Folkemusikk frå Sykkylven. Blikde-Karl-slåttane. 1983. 

u Eige forlag. 

u Robinson, Robert A. Captured by the Norwegians. 1958. 

u J.W.Eides Forlag Bergen. 

u Hardanger Folkemusikklag. I Toneskrinet, frå Granvin-Ulvik-Eidfjord. 1993. 

u Hardanger Folkemusikklag Utne. 

u Foss, Mjøs, Øgaard. Bjørgvin - kyrkjesogelaget. 1985. 

u Døves trykkeri A/S - Bergen. 

u Hardbakke postkontor. Bilete frå Solund. 1999/2000. Posten Norge BA, 

u Hardbakke. 

Musikkinnspelingar mottekne av Fylkesarkivet 

frå 15. mai 2001 til 15. oktober 2001 

Juni 

u CD. Lorentz Hop. Hardangerfiddle. 1997. NOR CD. 

u CD. Veslefrekk. 1994. NOR CD. 

u CD. Henriksen/ Seglem/ Isungset. Daa. 2000. NOR CD. 

u CD. Oddvar Torsheim. Tur-retur blues. 2000. Tylden & Co. 

u CD. Olav Stedje. Bot og betring. 1995. Tylden & Co. 

u CD. Olav Stedje. 21 beste. 1998. Tylden & Co. 

u CD. Inge Asbjørn Haugen/ Ralph John Cupper. Over the rainbow. Evergreens volume 1. Palloa lydproduksjon, 

uVolda. Nordfjordeid 2001. 

Juli - Oktober 

u CD. Suitu sievas. Lejaskurzeme. Vokal folkemusikk frå Latvia. Latvia. 1997. 

u CD. Liv Merete Kroken/ Sigrid Terese Moldestad. Spindel. Hornindal/ Breim. Grappa Musikkforlag 2001. 

u CD. Marylands. Marylands. Bergen. Grappa Musikkforlag 2001. 

u CD. Synnøve Bjørset. RAM. Nor-CD. Jølster/ Oslo. 2001. 

u MC. Berit Opheim. Solè mi sæla. Folkesongar frå Vossabygdene. Kassett + bok. Voss. 1995. 

u CD. Eli Storbekken. Nattergalen. CD + bok. Ole Bull Akademiet, Voss. 2000. 

u CD. Sølvi Helen Hopland. Ein løvetann. CD + bok. Vågsøy/ Oslo. Gilead. 2001.


På slutten av 1800-talet var 

fattigdomen godt merkande i 

Nordre Bergenhus Amt, det 

noverande Sogn og Fjordane 

fylke. Over to tusen personar 

var registrerte som mottakarar 

av fattighjelp. Born, vaksne og 

gamle var på legd eller tekne 

i “forpleining” rundt omkring 

på gardane. Andre fekk hjelp i 

form av pengar og mat, brensel, 

klede eller anna. Kommunale, 

folkevalde fattigkommisjonar 

hadde ansvaret for å syta for 

store og samansette grupper 

av folk i naud. Utgiftene til 

fattigstellet gjorde djupe innhogg 

i kommuneøkonomien. 

Men dei fattige si soge kom 

ikkje fram i den bygdebok-floraen 

som vaks fram i fylket i første 

del av 1900-talet. Bygdebøkene 

var einsidig retta mot garden 

og slekta. I tillegg følgde gjerne rosande 

oppramsingar om viktige menn, verksemder 

og hendingar. Trass i etterfølgjande utvikling 

innanfor bygdebok-skriving og lokalhistoriske 

arbeid må det vera rett å seia at dei fattige, det 

vil seia dei aller svakaste i samfunnet, si soge 

langt på veg har vorte gløymd i lokalhistoria 

heilt fram til i dag. 1 

Fattigstellet i Florø 

og Sogndal under lupa 

Bakgrunnen for denne meir eller mindre medvitne gløymsla 

hjå lokalhistorikarane skal ikkje forfølgjast vidare her. Heller 

vil eg i denne artikkelen sjå nærare på korleis fattigstellet 

fungerte i Sogn og Fjordane på slutten av 1800-talet. Særleg 

skal me sjå nærare på to kommunar i det dåverande Nordre 

Bergenhus Amt på 1890-talet. 

Både i den vesle kystbyen Florø og i landkommunen Sogndal 

var ein kommunal fattigkommisjon ansvarleg for stellet av 

dei fattige. Etter fattiglova av 1863 var dei kommunale 

fattigkommisjonane pålagde store oppgåver og utstyrte med 

vide fullmakter. Fattigkommisjonane styrte det lokale 

fattigstellet. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Fattigstellet i Sogn og Fjordane i 1890-åra 

Glimt frå ei gløymd soge 

Av Gunnar Yttri 

Fattigstellet i Sogn og Fjordane 

Christian Krogh sitt måleri: “Kampen for Tilværelsen”. Måleriet 

vart nytta som framside på Anne-Lise Seip si bok 

“Sosialhjelpstaten blir til. Norsk sosialpolitikk 1740 - 1920”. 

Artikkelen fokuserer for det eine på omfanget og karaktertrekka 

ved fattigdomen på byrjinga av 1890-talet, og stiller 

spørsmålet: Kven vart mottakarar av fattighjelp og kva var 

deira sosiale bakgrunn? Vidare er det eit mål å klargjera på 

kva måte fattigkommisjonen og lokalsamfunnet tok seg av 

dei som ba om fattighjelp. Artikkelen gjer også fleire sprang 

mange hundre år attende i tid. Dette avdi hovuddraga i 

fattigstellet på 1800-talet langt på veg var fastlagt i gamle 

skikkar og lover. 

I norsk historie vert gjerne siste delen av 1800-talet skildra 

som ei tid då “det store hamskiftet” tek til. Karaktertrekka 

ved dette hamskiftet var overgang frå eit utprega jordbrukssamfunn 

dominert av naturalhushald og byteøkonomi, til 

eit samfunn der industrien vart stendig viktigare og der 

pengeøkonomien breidde om seg. Samstundes som ulike 

typar industri vaks fram og vart ein magnet for eit stendig 

aukande folketal, vart jordbruket modernisert og trong 

mindre arbeidskraft. Folk flytte frå landsbygda og inn mot 

byane og dei nye industri-sentra.

Årgang 10, nr 3 - 2001 Fattigstellet i Sogn og Fjordane 

Kjelda 31 

Desse omveltingane under “det store hamskiftet” ga store 

utfordringar for fattigstellet, som var rotfesta i det gamle, 

tradisjonsbundne jordbrukssamfunnet. I tidsbolken frå 1840 

til 1900 var fattigstellet og ikkje minst utgiftene til det stendig 

diskutert i Stortinget. Fleire kommisjonar vart nedsette og 

tre nye fattiglover (1845, 1863, 1900) på i overkant av 50 år 

vitnar om eit system under press og i endring. 

Familien og arbeidsgjevar 

som tryggingsnett 

Etter Gulatingslova, Frostatingslova og seinare Magnus 

Lagabøtes landslov hadde slekta plikt til å syta for menneske 

som ikkje kunne ta vare på og brødfø seg sjølv. Dette vart 

seinare vidareført og i fattiglovene på 1800-talet vart born 

og foreldre pålagt ei gjensidig forsørgingsplikt. Fattiglovverket 

la også plikter på arbeidsgjevar. Ved sjukdom hjå 

tenarskapet plikta husbonden å forsørga dei i fire veker. Ved 

Arkivnamn Ytterår * 

Askvoll kommune. Fattigstyret 1756-1952 

Aurland kommune. Fattigstyret 1847-1971 

Balestrand kommune. Fattigstyret 1837-1964 

Breim kommune. Fattigstyret 1868-1947 

Brekke kommune. Fattigstyret 1859-1963 

Bremanger kommune. Fattigstyret 1866-1943 

Bru kommune. Fattigstyret 1923-1963 

Davik kommune. Fattigstyret 1844-1951 

Eid kommune. Fattigstyret 1870-1952 

Eikefjord kommune. Fattigstyret 1920-1963 

Fjaler kommune. Fattigstyret 1795-1938 

Florø kommune. Fattigstyret 1866-1963 

Førde kommune. Fattigstyret 1865-1956 

Gaular kommune. Fattigstyret 1756-1962 

Gloppen kommune. Fattigstyret 1827-1887 

Gulen kommune. Fattigstyret 1853-1964 

Hafslo kommune. Fattigstyret 1857-1964 

Hornindal kommune. Fattigstyret 1867-1964 

Hyllestad kommune. Fattigstyret 1861-1984 

Innvik kommune. Fattigstyret 1864-1964 

Jostedal kommune. Fattigstyret 1855-1960 

Jølster kommune. Fattigstyret 1836-1967 

Kinn kommune. Fattigstyret 1839-1964 

Kyrkjebø kommune. Fattigstyret 1915-1945 

Lavik kommune. Fattigstyret 1859-1946 

Leikanger kommune. Fattigstyret 1819-1946 

Luster kommune. Fattigstyret 1813-1963 

Lærdal kommune. Fattigstyret 1937-1965 

Lærdal og Borgund kommune. Fattigstyret 1846-1958 

Naustdal kommune. Fattigstyret 1876-1964 

Nord-Vågsøy kommune. Fattigstyret 1934-1963 

Selje kommune. Fattigstyret 1756-1966 

Sogndal kommune. Fattigstyret 1756-1965 

Solund kommune. Fattigstyret 1890-1984 

Stryn kommune. Fattigstyret 1844-1964 

Sør-Vågsøy kommune. Fattigstyret 1910-1963 

Vevring kommune. Fattigstyret 1876-1948 

Vik kommune. Fattigstyret 1846-1964 

Årdal kommune. Fattigstyret 1863-1967 

*(åra arkivet omfattar) 

bergverk og større bruk regulerte både bergverkslov og fattiglov 

industrien sitt ansvar for dei trengande. 

Det økonomiske ansvaret for personar i naud fall altså først 

på nærmiljøet: Born, foreldre og arbeidsgjevar. 1800-talet såg 

også byrjinga på dei første private trygde- og forsikringsordningar, 

men dette var framfor alt for eit privilegert mindretal. 

I 1896 kom vergemålslova der vergerådet fekk overført ansvaret 

for vergelause born. I åra som følgde kom anna lovverk 

som overførte store deler av fattigkommisjonane sitt arbeid 

til andre nye offentlege organ. 2 Seinare vart det oppretta 

offentlege og private trygdeordningar som sikra fleire og 

fleire grupper når ulukka var ute. 

I dei første åra av 1890-talet, som denne artikkelen omhandlar, 

var fattighjelpa administrert av den kommunale fattigkommisjonen 

framleis den einaste ordninga for folk i naud. 

Dei “fattige” var såleis ei stor og ueinsarta gruppe: 

Vanføre, sjuke og sinnsjuke, foreldre- og verje- 

lause ungar, gamle og arbeidslause og andre folk 

som ikkje klarte å brødfø seg eller dekka sine 

eigne utgifter. 

Lite litteratur 

- rikt kjeldemateriale 

Når det gjeld oppbygginga av det norske 

fattigstellet generelt, er det kome både større 

bokverk og hovudoppgåver som gjev eit godt 

kunnskaps-grunnlag. 3 Ønskjer ein derimot å 

studera korleis fattigstellet var lokalt er det 

påfallande lite litteratur å gjera seg nytte av, jfr. 

den manglande dekkinga i bygdebøkene som vart 

nemnt innleiingsvis. 

Men arkiva etter dei høvesvise kommunale 

fattigkommisjonane (seinare kalla fattigstyret) 

gjev eit framifrå grunnlag for å opparbeida meir 

kunnskap om det lokale fattigstellet. I Sogn og 

Fjordane er det bevart slike arkiv for alle gamle og 

nye kommunar. I hovudsak er materialet plassert i 

dei eldre arkiva i kvar einskild kommune, men for 

ein del eldre arkivsaker kan dette vera avlevert til 

Statsarkivet i Bergen. 4 

Arkiva openberrer eit ganske finmaska nett for 

registreringar og kontroll av dei trengande. Kvar 

person som ba om hjelp frå fattigkommisjonen 

vart registrert og ein samla kommisjon vurderte 

behovet for å gje hjelp. Kvar einskild fattiglem kan 

sporast i fattigkommisjonen sine møteprotokollar, i 

kopibok over utsende brev eller i korrespondansearkivet. 

For kjøpstadane (byane) vart det ført 

eit eige fattigmanntal der dei fattige vart 

delt inn i ulike klassar. Med det innhogget 

fattigstellet gjorde i kommuneøkonomien er det 

I dei kommunale arkiva har Fylkesarkivet i Sogn og 

Fjordane registrert og ordna 39 arkiv etter 

fattigstyra (fattigkommisjonane) fram til om lag 

1964 (tabellen til venstre).



også heller lett å spora i arkivet etter kommunekassane og 

likningsnemndene. 5 

Attpåtil dette lokale systemet vart statistiske opplysningar 

om dei trengande samla inn av fattigkommisjonen og rapporterte 

til sentrale styremakter. Statistikken skulle danna 

grunnlag for tiltak innanfor eit området som i samtida var 

mykje omdiskutert. 6 

Det er tidlegare påvist at fattigstatistikken og grunnlaget han 

bygde på ofte var mangelfull. Ikkje minst var rapporteringa 

i frå kommunane av vekslande kvalitet. Tala som kjem fram 

kan såleis ikkje takast for eksakte storleikar, men gjev likevel 

systematiske overslag om stoda. 7 

Registrering og kontroll 

- ein gamal skikk 

Den heller omfattande registreringa av dei fattige var på den 

eine sida ein naudsynt del av fattigkommisjonen sitt arbeid 

med å administrera fattighjelpa. Det å formidla hjelp kunne 

vera ei samansett og stor oppgåve som gjorde bokføring 

påkravd. Både naturaliar og pengar skulle fordelast etter visse 

reglar. Dessutan skulle det lagast budsjett og førast rekneskap 

som etter fattiglova skulle godkjennast av kommunestyret. 

Samstundes hadde både lokale og sentrale styremakter andre 

grunnar for å halda godt oversyn. Dei fattige og då særleg 

omstreifarar og lausgjengarar vart oppfatta som eit trugsmål 

mot lov og orden. Dette omsynet synest likevel å verta overskugga 

av trongen for å halda dei kommunale utgiftene så 

låge som råd var. Eit system der kvar som ba om offentleg 

hjelp vart registrert og nøye vurdert var den beste garantien 

for at utgiftene til fattighjelp vart haldne nede. 

Fattigstøtta var i det heile prega av sparepolitikk og minimumsytingar. 

Utlikning av fattigskatt var eit omstridd tema, 

og mange røysta for at fattighjelpa fullt ut skulle tuftast på 

almisser og frivillege gåver. 8 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Dei “verdige” og 

dei “uverdige” fattige 

Det å føra kontroll med dei trengande hadde røter langt 

attende i tid. Frå gamalt vart dei fattige delt i to hovudgrupper: 

Dei “verdige fattige” som skuldlaust hadde enda i 

fattigdom, hadde eit rettmessig krav på hjelp. Dei “uverdige” 

var personar ein meinte skulle kunna brødfø seg sjølve, og 

til denne gruppa høyrde gjerne lausgjengarar, omstreifarar 

og arbeidsskye personar. Dei var “uverdige” til fattighjelp 

avdi dei sjølv var skuld i fattigdomen sin. Haldninga til 

desse var fordømmande og offentleg lovverk skulle hindra 

at lausgjengeri og tiggarferder fekk utvikla seg. I dansketida 

kom passtvang (1619), tvangsarbeid for betleri (1629) og 

tukthus vart også oppretta. Desse tiltaka i Danmark-Noreg 

hadde bakgrunn i liknande tiltak i andre europeiske land. 

Klassifiseringa i “verdige” og “uverdige” var openberrt eit 

uttrykk for at styremaktene ville ha kontroll på dei som ba 

om hjelp, men markerer også at synet på fattige og tiggarar 

på 1600-talet var eit anna enn i mellomalderen (om lag år 

700-1500) . Då hadde dei rike og veltilpassa sikra seg gode 

og kristelege gjerningar ved å gje almisser til dei fattige, 

og dei fattige hadde hatt ein naturleg og høvesvis respektert 

plass i samfunnet. 

Tunge kriser på 1500-talet med uår og omveltingar i jordbruket 

førte til at europeisk ideologi og mentalitet vart rista i 

grunnvollane. Under trugsmålet om naud og store hordar av 

tiggarar, vart biletet av den fromme og gode fattige erstatta 

av biletet av den frekke og arbeidsskye lausgjengaren, eit 

vandrande trugsmål mot lov og orden. 9 Tigginga vart kriminalisert. 

Tidlegare hadde det vorte rekna som ei kristen velgjerning 

å gje almisser til dei fattige, men no vart det lagt 

ned forbod mot å gjera dette direkte. Heller skulle ein gje 

gåva si gjennom det offentlege systemet slik at hjelpa kom 

fram til dei “rette”. 

Då det det første meir landsomfattande fattiglovverket 

i Noreg vart bygt opp i åra frå 1741 til 1790 var 

klassifise-ring og kontroll med dei 

trengande ein sentral målsetnad. Fire 

stiftsanordningar (Akershus 1741, 

Bergen 1755, Christiansand 1786 og 

Trondheim 1790) regulerte fattigomsorga 

og lausgjengar-straffer. 10 Anordningane 

etablerte eigne lokale forvaltningsorgan, 

fattigkommisjonar som skulle ha ansvar 

for handsaminga av dei fattige i eit 

område avgrensa geografisk til prestegjeldet 

(fattigdistriktet). Fattigkommisjonane 

avgjorde kven som skulle understøttast, 

dei førte tilsyn og kontroll med dei fattige 

og dei fekk også ansvar for å likna ut 

og samla inn fattigskatt til finansiering av 

fattigvesenet. 

“Arbeidsløs”, måleri av Sven Jørgensen, 

nytta i Anne-Lise Seip si bok “Sosialhjelpstaten 

blir til. Norsk sosialpolitikk 

1740 - 1920”.



Retten til hjelp og dei fattige arbeidsføre 

Då ny fattiglov vart vedteken av Stortinget i 1863 var eitt 

av dei fremste måla til lovmakarane å få ned utgiftene til 

fattighjelp. Fattiglova av 1845 hadde påført kommunane store 

utgifter til fattigstellet og klagemåla på auka skattetrykk var 

mange. Oppfatninga i kommunane og i Stortinget var at 

1845-lova var for inkluderande og ga alt for store grupper 

rett til hjelp frå fattigkassa. No skulle det knipast inn slik 

at kommunane og skattebetalarane berre fekk utgifter til dei 

“rette” trengande. 

1863-lova slo fast at samfunnet hadde plikt til å yta hjelp 

til trengande, men det vart lagt inn føringar for ei strengare 

vurdering av den einskilde. Og andre endringar i lova var 

eit tilbakesteg for dei fattige. Mottakarar av fattighjelp kunne 

umyndiggjerast. I ei tid der røystretten var knytta til menn 

med eigedom eller rettar var dette eit trugsmål som berre 

gjaldt eit fåtal av folkemengda. 

Men dei fattige vart også haldne utanfor då røysteretten 

vart radikalt utvida på slutten av 1800-talet og på byrjinga 

av 1900-talet. Først i 1919 fekk mottakarar av fattighjelp 

røysterett. Fattigkommisjonen hadde dessutan rett til å senda 

heim fattige som ikkje hadde heimstad i kommisjonen sin 

kommune. Like mykje som fattiglova heimla samfunnet si 

plikt til å hjelpa den som verkeleg var komen i naud, var lova 

altså utstyrt med paragrafar som skulle skremma folk frå å be 

om hjelp frå det offentlege i utrengsmål. 

Lovverk og politikk la ikkje opp til at styremaktene skulle 

koma med tiltak før den einskilde ba om hjelp. Noko 

moderne levestandard-omgrep fanst ikkje. Malen for å ha rett 

til hjelp var naud og då naud i den meining at mottakaren var 

komen under eksistensminimum. 

Ein del av det føregåande ordskiftet 

i Stortinget galdt korvidt retten til 

fattighjelp også skulle inkludera 

arbeidsføre. I ei tid med arbeidsløyse 

både i by og bygd, og der fleire av dei 

arbeidslause reiste frå stad til stad på 

jakt etter arbeid, var dette eit sentralt 

spørsmål. 

Dei moralske overtonane og spareiveren 

var tydeleg: Var det rett at samfunnet 

skulle fø på personar som hadde både 

evner og helse til å klara seg sjølv? 

Motspørsmålet var: Har ikkje samfunnet 

eit ansvar for folk som både kan og 

vil arbeida, men som ikkje får fatt på 

arbeid?. 

Etter mykje om og men i Stortinget 

opna 1863-lova opp for at også friske 

arbeidsføre kunne få hjelp etter nærare 

vurdering av den einskilde 

fattigkommisjonen. Dessutan kunne 

fattigkomm-isjonen setja krav til og 

tilvisa arbeid til den arbeidslause. 

I Amund Helland sin “Topografisk-statistisk 

beskrivelse 

over Nordre Bergenhus Amt” 

frå 1901 vart bygrensene til 

Florø ladested skildra slik: 

“Grændsen for Florø gaar fra havet 

ca. 40 m. Vest for moloen, imod 

sydsydvest ca. 225 m., derfra ca. 

200 m. mod sydøst og derpaa 

ater 200 m. mod sydsydvest indtil 

nær Litleelvens udløb af Litlevatn. 

Grændsen følger saa Litlebækken 

til dens udløb i Storevatn, hvorpaa 

grændsen dannes af Storevatn indtil 

Kværnebækkens udløb af Storevatn, 

følger saa Kværnebækken indtil 

ca. 40 m. fra dennes udløb i Gaddevaagen. 

Fra dette sted eller ca. 40 

m. fra Kværnebækkens udløb gaar 

grændsen i sydlig retning, dog ikke i 

ret linje, indtil den her gravede kanal 

gjennem eidet mellem Brandsøens 

vestlige og østlige del, hvilken kanal 

ligger i byen. 

Af Florø bys territorium er det, som 

berørt, kun den vestlige del, som er 

nogenlunde bebygget.” 

Utviklinga av det kommunale, 

sjølvstyrte fattigstellet 

I 1890-åra var fattigkommisjonane både i by og bygd folkevalde 

organ med stort sjølvstende til å utforma fattighjelpa 

innanfor sine kommunegrenser. I byrjinga av hundreåret 

hadde stoda vore ei heilt anna. Fattiganordningane frå 

1700-talet slo fast at presten skulle vera ordførar i fattigkommisjonen 

og fattigdistriktet skulle ha same geografiske 

grenser som prestegjeldet. 

Dei høvesvise stiftsdireksjonane var overordna administrative 

instansar, med prost og amtmann i kontrollerande mellomposisjonar. 

Den geistlege orienteringa, med presten som leiar og 

inndeling etter prestegjeld, var ei følgje av den posisjonen 

kyrkja og kristendomen hadde hatt innanfor det norske fattigstellet 

heilt frå kristendomen kom til landet. Frå gamal 

tid vart deler av skatten til kyrkja øyremerkt dei fattige, og 

klostera delte ut almisser og var også ansvarleg for oppretting 

av hospital og fattighus. 

Fattiganordningane var i funksjon heilt fram til 1845 då dei 

vart avløyste av den første norske landsdekkande fattiglova 

(ei lov for landkommunar og ei for bykommunar). Framleis 

var soknepresten sjølvskriven formann i landkommunane, i 

byane skulle magistraten stilla med formann.. 

Det som likevel særmerkte styringa av fattigkommisjonane 

utetter 1800-talet var for det eine det kommunale utgangspunktet 

og at ein i stendig større grad tufta styringa på valde, 

ikkje sjølvskrivne representantar. Formannskapslovene av 

1837 hadde etablert det kommunale sjølvstyret. Kommunane 

fekk no den økonomiske styringa med fattigvesenet og 

den geografiske inndelinga i fattigdistrikt 

skulle heretter følgja dei kommunale 

grensene, ikkje prestegjeldet. 

Fattiglova av 1845 slo fast at med unntak 

av formannen skulle fattigkommisjonen 

bestå av valde representantar. Då Stortinget 

alt i 1863 vedtok nye fattiglover forby 

og land var ikkje presten lenger sjølvskriven 

formann i fattigkommisjonen i landkommunane, 

men var sjølvskriven vanleg 

kommisjonsmedlem både i by og land. 

Presten sitt sjølvskrive medlemsskap i 

den lokale fattigadministrasjonen fekk 

vara ved då ny fattiglov vart vedteken i 

1900 og heilt fram til denne fekk avløysing 

av lov om sosial omsorg i 1964. 11 

Både fattiglova av 1845 og 1863 var 

eit uttrykk for framvoksteren av det 

kommunale sjølvstyret i Noreg. Staten 

fekk eit heilt marginalt ansvar for 

dei fattige. Det var kommunane som 

skulle skaffa dei naudsynte midlar og 

institusjonar. Stiftsdireksjonane sitt 

tidlegare mynde som eit overstyre for 

dei lokale fattigkomm-isjonane fall no. 

Dei kommunale fattigkommisjonane nytta



amtmannen som bindeledd til statlege styremakter, men var 

sjølvstyrte i forsørginga av dei fattige. 

Uavhengig av prosessane i retning av sjølvstyre og demokratisering 

innebar det ei sosial deklassering å verta avhengig av 

fattighjelp. Ordbruk som å “synke ned i fattigdom”og “falle 

andre til byrde” vitnar om at mottakarar av fattighjelp var lite 

verdsette. Fattiglova av 1863, som på somme måtar var eit 

demokratisk framsteg i høve til styringa av fattigstellet, presiserte 

på andre sida at dei som mottok fattighjelp ikkje utan 

vidare var fullverdige samfunnsmedlemmar (jamfør trugsmål 

om tap av røysterett og heimsending). 

Fattigkommisjonane i Florø og Sogndal 

I den vesle kystbyen Florø (669 innbyggjarar i 1891) heldt 

fattigkommisjonen i byrjinga av 1890-åra møta i i Florø 

handelsforening sine lokale. Her var det magistraten i Florø 

by, O. Lind som var formann, og elles møtte sokneprest G. 

Olsen og kjøpmann F. Faye. 12 Møteverksemda i åra 1890 til 

1895 veksla mellom 1 og 5 møte årleg. 

Sogndal fattigkommisjon møttest i same tidsrommet 5 til 6 

gonger i året i kommunehuset i Sogndalsfjøra. Formann var 

gardbrukar Johannes O. Bondevig (oldefar til Kjell Magne) 

, men til støtte i arbeidet sitt hadde han i alt 15 kommisjonsmedlemmer 

eller tilsynsmenn frå heile kommunen. 

Skilnaden på tal kommisjonsmedlemmar mellom Florø og 

Sogndal kan dels forståast med bakgrunn i skilnad i folketalet. 

Florø hadde 669 innbyggjarar i 1891, Sogndal hadde 

3507 det same året. Som me skal koma attende til nedanfor 

var talet på fattige i Sogndal langt større enn i kystbyen, og 

følgjeleg var arbeidsmengda også av eit heilt anna omfang. 13 

Viktig for fattigkommisjonen sin storleik var det nok også 

at fattigkommisjonen i Florø opererte innanfor eit heller lite 

flatemål. 

I Sogndal skulle kommisjonen styra eit høvesvis vidt område 

beståande av sokna Sogndal, Norum og Kaupanger. I hovudsoknet 

Stedje låg strandsitjarstaden Sogndalsfjøra med “93 

huse og 441 beboere” i 1891. 14 Ser ein på etternamna 

til kommisjonsmedlemmane i Sogndal, eller tilsynsmennene 

som dei vart kalla, fordeler desse seg jamnleg på gardar 

med bra spreiing rundt omkring i kommunen: Bondevig, 

Nordnæs, Engesæter, Vangestad, Fimreite, Staveteig, Rusten, 

Husum, Foss, Fjæren, Flaaten, Aarvold, Fladland, Aaberge, 

Vatlestad og Gjerde. Med ei slik spreiing kunne tilsynsmennene 

halda kontroll med dei fattige same kor dei heldt til. 

Fåmannsveldet og kontrollen 

med dei fattige 

Det var formannskapet som bestemte talet på medlemmer i 

fattigkommisjonen og dette vart nok både i Florø og Sogndal 

fastsett ut ifrå trongen for å kunna ha oversyn og føra god 

kontroll med dei trengande i alle deler av kommunen. 

Men det offentlege “kontrollapparatet” strekte seg lenger enn 

til kommisjonsarbeidet. Dersom fattigkommisjonen tvilte på 

at ein person var så fattig og elendig som han ga seg ut 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Lensmann Olaus Lind var formann i Florø fattigkommisjon i 

1890-åra, eit verv han kombinerte med mange andre verv. 

(Biletet er henta frå “Florø gjennem 75 år”). 

for, var det kort veg til likningsnemnda for å undersøka siste 

års inntekt. Dessutan hadde gjerne kommisjonsmedlemmane 

også sete i andre styrande organ noko som gav styrke til 

oversynet. 

Ikkje minst galdt dette Florø by der formannen i fattigkommisjonen, 

Olaus Lind, var magistrat og lensmann. Lind er 

omtalt slik i “Florø gjennem 75 år”: “Han var medlem - 

med eller uten stemme - ikke bare av bystyret, - men av 

næsten alle de styrer og kommisjoner byen hadde. Han utarbeidet 

forslag til byens budgett, han anviste regningene, målte 

op byggetomter og var politi.” 15 Sokneprest G. Olsen var 

medlem av fattigkommisjonen og han var også med i skulestyret. 

Samlinga av maktposisjonar på få hender ga ikkje berre godt 

oversyn, men også høve til effektiv handling. Eit slåande og 

gripande uttrykk for dette finn me i fåmannsveldet i Florø by 

si handsaming av tre born i 1895. Skulestyret med sokneprest 

G. Olsen i brodden vedtok i mai dette året at tre born skulle 

utelukkast frå undervisninga og det vart tilskrive fattigkommisjonen 

“om at sørge for at få dem indsat i Pleiehjem på 

landet”. Soknepresten tok saka direkte vidare med seg til 

fattigkommisjonen der han hadde sete og fattigkommisjonen 

fatta same dag vedtak om at borna skulle setjast ut på landet 

“snarest mulig” og på “billigste måde” for fattigvesentet si 

rekning og mot refusjon frå foreldra. 16



Talet på fattige og utgifter til fattigstellet 

I det følgjande skal me sjå litt nærare på omfanget av fattigdomen 

på 1890-talet. Dette med i første rekkje hjelp av 

fattigstatistikken. Som nemnt tidlegare må ikkje dei presenterte 

tala oppfattast som eksakte storleikar, men meir som 

overslag. I vår samanheng er det likevel særleg viktig å vera 

merksam på at det berre var såkalla “hovudpersonar” som 

vart tekne med i statistikken. Dette var sjølve mottakaren 

eller den som hadde krav på fattighjelp. 

Fattigstatistikken skilde ikkje mellom “hovudpersonar” anten 

dei var einslege eller var personar med ansvar for å forsørgja 

andre. Slik sett ga ein einsleg mottakar av fattighjelp same 

utslag på statistikken som ein mottakar som hadde talrik familie 

han skulle forsørgja med fattighjelpa. Eventuelle born, 

ektefelle og andre personar som “hovudpersonen” skulle 

forsørgja vart ikkje medrekna. Både på landsbasis, fylkesvis 

og kommunevis var nok talet på personar som var avhengige 

av fattighjelp langt større enn det statistikken viser. 17 

Landet 

I byrjinga av 1890-åra mottok kvart år mellom 70 og 80 

000 hovudpersonar i Noreg fattighjelp. Dette utgjorde nærare 

4 prosent av folkemengda. Folketalet i Noreg var ved inngangen 

til 1900-talet druge 2,2 millionar 

Nordre Bergenhus Amt 

Ser me på fattigstatistikken for Sogn og Fjordane for 1892, 

mottok 2 220 personar fattighjelp i det dåverande Nordre 

Bergenhus Amt. Det vil seia om lag 2,5 prosent av folkemengda. 

Florø 

I tidsrommet 1890-1895 låg talet på hovudpersonar som fekk 

“understøttelse” frå fattigkommisjonen i Florø på 10 - 12. Det 

vil seia om lag 1,5 prosent av folketalet. 

Florø by sine utgifter til fattigstellet utgjorde for det aktuelle 

tidsrommet omkring 1500 kroner pr. år. Jamfører me dette 

talet med den kommunale skatteinngangen i byrjinga av 

1890-åra finn me at fattigsstellet reiste avgarde med om lag 

1/3 av inntektene. 

Sogndal 

I tidsrommet 1890-1895 var omkring 100 hovudpersonar 

understøtta av Sogndal fattigkommisjon, det vil seia i underkant 

av 3 prosent av folketalet. Tala varierte noko frå år til år 

med til dømes 83 understøtta i 1892 og 110 i 1895. 

Sogndal kommune sine utgifter til fattigstellet utgjorde for 

desse åra godt over 5 000 kroner. I 1890 utgjorde fattigutgiftene 

mest halvparten av dei totale kommunale utgiftene, i 

etterfølgjande år om lag 30-40 prosent. 18 

I 1890 såg fattigrekneskapen slik ut i Sogndal: 

Ordføraren 60,00 

Utgifter til utsette born og vaksne 1 279,50 

Pleie av sinnsjuke 812,39 

Pleie og kur av andre sjuke 754,20 

Gravferdsutgifter 28,47 

Refusjon til andre kommunar 429,93 

Understøtting til andre fattige 2 513,76 

I alt kroner 5 878,25 

Arkivet etter Sogndal fattigkommisjon vitnar om ei omfattande verksemd og gode dokumentasjonsrutinar. 

På biletet ser me den første møteboka til kommisjonen. (Foto: Hermund Kleppa).


For både Florø og Sogndal gjaldt det at fattigutgiftene 

skulle haldast på eit minimumsnivå. I Sogndal var 

det fast skikk å gje litt ekstra til dei fattige til 

“Julehøitiden” i siste møtet i fattigkommisjonen før 

jul, men elles låg det eit jamnt sparetrykk på 

fattigkommisjonen i all deira gjerning. 

Jamfører me fattigutgiftene til Florø by og Sogndal 

ser me at i høve til det høge talet på understøtta så 

var utgiftene til fattigstellet i Sogndal små i høve til 

Florø. Hadde det vore samsvar mellom talet på fattige 

og storleiken på fattigutgiftene skulle utgiftene vore 

om lag ti gonger større i Sogndal enn i Florø. I røynda 

var dei berre knappe fire gonger så høge. Bakgrunnen 

for dette er nok at medan Florø by understøtta dei 

fattige mest utelukkande med pengehjelp, så vart 

vesentlege deler av fattighjelpa i Sogndal gjeven i 

form av naturalia, legd og pleie i private heimar. 

Desse hjelpeformene gav ikkje tilsvarande utslag i 

kroner og øre i kommunerekneskapen. (Sjå elles meir 

om dei ulike støtteformene nedanfor). 

Kven var dei fattige? 

Det har vorte hevda at fattigvesenet i Noreg i siste 

halvdel av 1800-talet i praksis var eit hjelpeprogram 

for dei lågare sosiale lag. Dei fattigunderstøtta låg 

økonomisk sett i utgangspunktet heilt på botnen, berre 

unntaksvis var det personar frå høgare sosiale lag som 

kom i eit slikt uføre at dei trong fattighjelp. 19 

Tal frå Nordre Bergenhus Amt i 1892 støttar opp om 

dette. Dette året kom det til 288 nye trengande hovudpersonar 

i amtet. Men medan embetsmenn, offentleg 

tilsette elles og det som måtte vera av handelsdrivande 

ikkje rekrutterte til gruppa av trengande i det heile, så 

kom over 80 prosent av dei nye trengande frå lågare 

lag som husmenn, arbeidarar og tenarskap. Resten av 

dei nye trengande var i hovudsak sjølveigande bønder og 

fiskarar. Sams for dei trengande var nok at dei kom frå lag av 

folket som ikkje hadde forsikringar eller nettverk ikring seg 

som kunne hjelpa i ein naudsituasjon. 

Særleg utsette var nok dei som heller ikkje hadde familie 

ikring seg. Då var fattigkassa den einaste utvegen om naud 

skulle koma. Tek me utgangspunkt i sivil status, viser statistikken 

frå Nordre Bergenhus Amt frå 1892 at mellom dei 

2 220 som fekk fattighjelp var over 1309 einslege: 

Foreldrelause uekte born: 26 

Morlause uekte born: 18 

Ugifte vaksne menn: 251 

Ugifte vaksne kvinner: 484 

Enkemenn utan born: 141 

Enkjer utan born: 389 


Kven var dei fattige i Florø og Sogndal? 

Ser me nærare på omstenda i Sogndal og Florø i dei tidlege 

1890-åra så ser ein snøgt at dei familielause sto utsett til. 

I Florø var 7 av 12 mottakarar av fattighjelp frå 1890 til 1895 

einslege.Yrkesmessig var dei vaksne fattige i Florø knytte 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Fattigstatistikken for 1892 er noko av grunnlaget for denne 

artikkelen. Frå 1865-66 løvyde Stortinget midlar til eit eige 

kontor under Kyrkjedepartementet med fattigstatistikk som 

hovudoppgåve. Seinare vart dette ei oppgåve for Statistisk 

Sentralbyrå som vart oppretta i 1876. 

til fiske, handverk (sying, muring) og annnan type arbeid 

(teneste, dagarbeid og vedhogging). 

I Sogndal var det i 1892 mest dobbelt så mange einslege mottakarar 

av fattighjelp som familieforsørgjarar, og dei einslege 

var jamnt i eit klart fleirtal i næraste etterfølgjande år. Noko 

systematisk oversyn for sosial og yrkesmessig bakgrunn for 

dei fattige i Sogndal finst ikkje, men gjennom studiar av fleire 

år med korrespondanse går det klart fram at det i all hovudsak 

var småkårsfolk som rekrutterte til dei trengande. Husmenn, 

dagarbeidarar og tenestefolk utgjorde det overveldande fleirtalet. 

20 

Kva var årsakene til fattigdomen? 

Dei større arbeida om fattigstellet i Noreg på 1800-talet held 

fram at den offentlege fattighjelpa i all hovudsak var retta 

mot å avhjelpa naud. Freistnader på å førebyggja fattigdom 

eller å gje hjelp til sjølvhjelp var mest fråverande. Dette var 

også kritikken mot det gamle fattighjelp-systemet: 

Fattighjelpa ga ikkje folk hjelp til å koma ut av uføret, berre



til å leva vidare i det. Fattigkassa var ein endestasjon på ei 

trøysteslaus ferd utan retur-billett. 21 

Men både sentrale styremakter og lokalt fattigstell var likevel 

opptekne av kva som var bakgrunn og årsak for fattigdomen. 

Fattigstatistikken tok mål av seg til å kartleggja årsakene til 

fattigdomen på individnivå. Dette skjedde ved at kvart kommunale 

fattigstyre måtte melda inn kva som var “Aarsagerne 

til Trangen” for dei som kvart år tok mot fattighjelp for aller 

første gong. 

Noreg 

I “Riget” var det 11 247 hovudpersonar som tok mot støtte 

frå fattigstellet for første gong i 1892. Årsakene til trongen 

fordelte seg slik: 22 

Alderdomssvaghed: 1290 

Sygdom: 6248 

Vanførhed og blindhed: 229 

Aandssvaghed og Sindssygdom: 463 

Ulykkestilfælde: 206 

Arbeidsløshed: 827 

Dovenskab: 132 

Drikfældighed: 177 

Forsørgerens Død: 584 

Forsørgerens Rømning eller Udvandring: 247 

Andre Aarsager: 23 840 

Uopgivet: 4 

Sogn og Fjordane fylke 

I Nordre Bergenhus var det i alt 289 personar som fekk støtte 

frå fattigstellet for første gong i 1892. Årsakene til trongen 

fordelte seg slik: 

Alderdomssvaghed: 33 

Sygdom: 171 

Vanførhed og blindhed: 7 

Aandssvaghed og Sindssygdom: 10 

Ulykkestilfælde: 7 

Arbeidsløshed: 13 

Dovenskab: 8 

Drikfældighed: 3 

Forsørgerens Død: 9 

Forsørgerens Rømning eller Udvandring: 1 

Andre Aarsager: 27 

Årsaker til fattigdommen i Sogndal og Florø 

Arkivet etter fattigkommisjonen i Sogndal inneheld kopiar 

av dei rapportane som vart sende til statistikk vedrørande 

årsakene til fattigdomen. Nokon systematisk gjennomgang 

av desse rapportane er ikkje gjort, men dei mest vanlege 

årsakene synest vera alderdom, ulike typar sjukdom og 

vanførleik, og i ikkje liten grad arbeidsløyse. Særleg verkar 

det som sjukdom, og dei ekstrautgiftene til lækjar dette 

kunne medføra, var nok til å velta mange sitt økonomiske 

sjølvstende overende. 

Det vart ikkje rapportert om årsaker som dovenskap og 

drukkenskap. Kan hende var ikkje dette noko problem for 

fattigkommisjonen i Sogndal, eller kan hende vart slike saker 

heilt avviste av kommisjonen. 

Fattigkommisjonen i Florø by førte i tråd med fattiglova for 

byane eit eige manntal for dei understøtta på denne tida og 

lista her opp fattiglemmene sin sivile status og også kva som 

var årsaka til fattigdomen. Dei vaksne fattiglemmene i Florø 

by hadde alle hamna i uføret grunna sjukdom eller alderdom. 

Meir tvilsame årsaker som “dovenskab” og “drikfældighed” 

fanst ikkje mellom dei som fekk fattighjelp i Florø. 

Heimstadretten - lokalsamfunnet 

skulle syta for sine 

Etter gamal norsk skikk var det det området der den fattige 

hadde heimstad som hadde plikt til å syta for den fattige. 

Den einskilde hadde eit moralsk og nedarva krav på hjelp frå 

den fattigkommunen der ein hadde arbeidd og opphalde seg. 

Individet hadde sine band og rettar i eit geografisk avgrensa 

område. I den bygda eller byen individet hadde ytt til fellesskapet, 

kunne det og ha voner om å få noko att om naud 

kom. 

Den såkalla heimstadretten vart vidareført og presisert i fattiglovene 

på 1800-talet. Heimstadretten vart knytt til den 

einskilde kommunen. Heimstadkommunen skulle bera utgiftene 

til fattighjelp, uansett om ein person no var flytt vekk 

frå kommunen. Ved epidemiar og sinnsjukdom var amtet 

(fylket) heimstadkommune og amtskommunen skulle såleis 

også dekka utgifter til dette. Utlendingar og omstreifarar 

hadde ingen heimstadrett og her dekka staten halvparten av 

eventuelle fattigutgifter, resten fall på opphaldskommunen. I 

ei tid der folk flytte stendig meir frå stad til stad, og ikkje 

minst frå bygdene til byane, kom heimstadretten ofte i fokus 

og vart eit sentralt punkt i ordskiftet om fattigstellet gjennom 

heile 1800-talet. 

Frå ein var 15 til 63 år kunne ein oppnå heimstadrett. Born 

arva foreldra sine band til dei var 15 år, kvinna fekk mannen 

sine band ved ekteskap. Heimstadretten vara likevel ikkje 

evig. Etter fattiglova av 1863 var det to års hevdstid. Dersom 

ein person hadde budd i to år i ein ny kommune hadde vedkommande 

opparbeidd heimstadrett til den nye kommunen. 

Ein føresetnad var likevel at vedkommande ikkje hadde motteke 

fattighjelp, hadde tigga, eller vorte behandlar for epidemisk 

eller smittsam sjukdom i denne tida. I så fall ville 

hevdstida for heimstadrett verta nullstillt. Likeeins opparbeidde 

ikkje ein som sat i fengsel eller ein som var tvangssend 

hevdstid i bustadkommunen. Dersom bustadkommunen 

hadde fattigutgifter på ein person som hadde heimstadrett 

i ein annan kommune, kunne bustadkommunen krevja full 

refusjon føste året, og 3⁄4 dekking det andre året. 

Heimstadretten skulle hindra at ein fekk ei oppsamling av 

fattige i byane. Lokalsamfunnet kunne ikkje kvitta seg med 

fattigutgiftene ved å gje dei fattige reisepengar eller skyss til 

ein annan kommune. Mottakskommunen ville då etter lova 

ha rett til refusjon frå heimstadkommunen. Ville fattigkommisjonen 

først nytta flytting av fattgighjelpmottakaren som 

middel, måtte flyttinga skje utover landegrensene. Innanfor 

tidsbolken 1890-1895 skjedde det ein gong i Sogndal 

fattigkommisjon. Etter søknad frå ein fattighjelp-mottakar 

kosta fattigkommisjonen Amerika-billett til vedkommande.


Kommunar i konflikt 

Stadfesting av heimstadretten for den einskilde fattighjelpmottakar 

var faste og omfattande saker for fattigkommisjonane 

i ei tid der folk flytte stendig meir. Statistikken for 

fattigstellet for Nordre Bergenhus i 1892 viser at i Sogn vart 

det dette året understøtta 1 086 hovudpersonar. Av desse vart 

det henta inn refusjonar for 39 hovudpersonar, og det vart 

utbetalt for 28 til andre kommunar. I Sunn- og Nordfjord vart 

1 134 støtta. Av desse vart det henta inn refusjonar på 24, 

medan det vart vart betalt refusjonar for 45. 

Tala kan verka småe, men ein gløtt inn i korrespondansen 

til både Florø og Sogndal fattigkommisjon viser at bakom 

kvar refusjonssak låg det mykje arbeid for fattigkommisjonen 

for å få heimstadretten endeleg stadfesta. Sakene kunne gå i 

fleire år, ikkje minst avdi kommunane hadde alt å vinna på å 

påvisa at ein annan kommune var heimstad for den fattige. 

Heimstadretten ga god grobotn for konfliktar mellom 

kommunar. Ofte var det usemje om kvar ein trengande 

faktisk hadde heimstadrett. Fattigkommisjonen i Sogndal 

hadde gåande ei rekkje slike saker på 1890-talet. Dette ikkje 

berre med nabokommunar, men med kommunar både i Nord- 

Noreg og på Sørlandet. 

Ein annan type konfliktstoff var det at mange kommunar fekk 

det dei oppfatta som urimelege refusjonskrav. Det var ein 

klar tendens til at fattigkommisjonane ikkje var så sparsame 

i høve til trengande når fattigkommisjonen i etterkant kunne 

krevja refusjon frå ein annan kommune. Særleg vart det 

klaga frå landkommunane på at bykommunane kravde store 

refusjonar. 

Konfliktar mellom kommunar vart 

levebrød for juristar, og fleire av 

denne yrkesgruppa slo seg opp nett 

på rettsstridar om heimstadrett i siste 

halvdel av 1800-talet. På andre sida 

ga dei same stridane tyngjande 

uvisse for dei fattige. Kven skulle 

betala for dei fattige i det tidsrommet 

det var strid om heimstadrett? 

I utgangspunktet var dette 

opphaldskommunen si plikt, men 

ofte vart ytingane utsette eller 

haldne særs låge til striden om 

I tidsbolken frå 1840 til 1900 

var fattigstellet og ikkje minst 

utgiftene til det stendig diskutert 

i Stortinget. Fleire 

kommisjonar vart nedsett og 

tre nye fattiglover (1845, 

1863, 1900) på i overkant 

av 50 år vitnar om eit 

system under press og i 

endring. Alle lovene ga 

store fullmakter til dei 

lokale fattigkommisjonane. På biletet 

framsida av fattiglova av 1863 som var den 

gjeldande for den tida artikkelen dekkjer. 


Årgang 10, nr 3 - 2001 

heimstad var avgjort. Juristane var vinnarane og dei fattige 

taparane i ein kamp der kommunane nytta mykje tid og kløkt 

på å overføra mest mogleg av utgiftene på andre kommunar. 

Eit døme på at dei fattige kunne falla mellom fleire stolar 

finn me i Sogndal der fattigkommisjonen i 1893 måtte støtta 

ei enke med born som hadde flytt frå Lærdal til Sogndal. 

Fattigkommisjonen i Sogndal makta ikkje å hala refusjonar 

frå Lærdal, og på andre sida nekta enka å flytta attende til 

Lærdal slik sogndølene helst ville. Stridsmålet hadde pågått 

eit halvtårs tid då fattigkommisjonen i Sogndal ved juletider 

fekk melding om at enka og borna låg sjuke i heimen i Kvam 

og mangla “det Nødvendige til Livs Ophold”. Då var det på 

høg tid for fattigkommisjonen “at undersøge Forholdene i 

hendes Hjem og avhjelpe den øieblikkelige Nød”. Formannen 

skreiv til tilsynsmann Flaaten at han måtte sjå til at den sjuke 

familien “ikke lider nogen Mangel”. 24 

Kommunal kynisme 

Om ikkje strid om heimstadrett og refusjonar var nok, så 

opna også lovverket for kommunal spekulasjon og kynisme. 

Etter fattiglova plikta huseigarar å melda frå om nye 

innflyttarar til fattigstyret. Frykta for fattigutgifter medførte 

også ofte oppretting av kommunale folkeregister. Dette sikra 

mottakarkommunen kontroll med når nye innflyttarar kom 

til. Dersom den lokale fattigkommisjonen oppfatta at dei 

nyinnflytte var potensielle fattighjelp-mottakarar, var det om 

å gjera at dei ikkje rakk å opparbeida ny heimstadrett. Dette 

kunne unngåast ved å stikka til dei nye sambygdingane 

fattighjelp før dei hadde opparbeida ny heimstadrett. Då 

vart hevdstida nullstillt og opphaldskommunen kunne krevja 

refusjon av heimstadkommunen. Personar som heldt på å få 

heimstadrett kunne med nokre få øre til legehjelp haldast 

unna livet i endå nokre år. Dette skjedde 

mange gonger (rett nok 

ikkje i den aktuelle 

tidsbolken i Florø 

og Sogndal) og 

klagemåla til 

departementet var 

mange. 25 

Den nye fattiglovkommisjon 

av 1896 sa ein 

hard dom over kommunane 

si praktisering av 

heimstadretten. Etter 

fattiglova av 1900 skulle 

alle kommunale tvistemål 

heretter avgjerast ved 

valdgift av departementet. 

Ei departemental handsaming 

avlasta nok kommunane 

si sakshandsaming og ga 

mindre rom for kynisk 

kommunal framferd. Men i 

prinsippet heldt stridane om 

heimstadrett fram på 

1800-talet. I samband med 

førearbeidet til den nye lova



om sosial omsorg var 

det klart at heimstadretten 

sto for fall. Byane, eller 

tilflyttingsområda, ville 

vidareføra heimstadretten, 

men ikkje bygdene. 

I 1949 i ordskiftet vart 

det på Stortinget fortalt 

om ein familie i “tredje 

generasjon” som vart 

underhalden av heimstadkommunen.Bustadkommunen 

stakk til 

familien litt hjelp med 

jamne mellomrom slik 

at dei ikkje skulle få 

heimstadrett der. 

Heimstadretten kan sjåast 

på som ei ordning i eit 

samfunn som såg det som 

si oppgåve å halda folk 

på plass. I det moderne 

Noreg var mobilitet blitt 

økonomisk naudsynleg, 

og heimstadretten fall 

altså vekk i den nye lova 

om sosial omsorg i 1964. 

Lokalsamfunnet 

sine hjelpemåtar 

Korleis forsørgde så kommunane i Noreg dei mellom 70 og 

80 000 trengande hovudpersonane i 1890-åra? I siste del av 

1800-talet var det i hovudsak tale om fem ulike måtar: 26 

1) Legd 

2) Bortsetjing til private forpleiarar 

3) Understøtte i heimen i form av pengehjelp eller naturalia 

4) Arbeidsformidling 

5) Fattighus, arbeidshus og tvangsarbeidshus 

Dei ulike støtteformene hadde utgangspunkt i ulike samfunnsskipnader. 

Legd og bortsetjing var nært knytta 

til jordbruket og gardsskipnaden og kan saman med 

understøtting med naturaliar sjåast på som bondesamfunnet 

sine hjelpemåtar. Pengehjelp i heimen førekom nok lenge 

mest i byane, men etterkvart som pengeøkonomien breidde 

seg vart dette også ei vanleg hjelpeform. I Nordre Bergenhus 

Amt fekk 432 personar pengehjelp i heimen i 1892, medan 

350 fekk hjelp i form av naturaliar. I Florø by vart fleirtalet 

av dei fattige understøtta med pengehjelp i heimen på 

1890-talet. 

Fattigkommisjonen hadde lovheimel til å tilvisa arbeid til 

folk som ba om støtte frå fattigkassa. Slik arbeidsformidling 

føregjekk både i Sogndal og Florø, men omfanget var 

ikkje stort. Truleg var det ikkje så mykje arbeid å tilvisa. 

Men fann fattigkommisjonen at ein trengande var arbeidsfør 

kunne kommisjonen setja som føresetnad for å gje støtte at 

vedkommande utførte arbeid for fattigkommisjonen. 27 

Fattigkommisjonen i 

Sogndal sende i mange 

år tilbakeståande born til 

“Sæthres institut for 

åndsvage børn ved 

Bergen”. Instituttet sitt 

reglement var samanfatta 

i 13 punkt. 

Utbygginga av 

institusjonar for å ta hand 

om dei fattige var mest 

eit byfenomen og hadde 

gjerne opphav i meir 

industrialiserte område. 

Det fanst fleire typar 

fattighus. Fattige som 

fattigkommisjonen 

meinte var arbeidsføre 

kunne sendast på 

tvangsarbeidshus. På 

andre sida vaks det på 

1800-talet fram rørsler 

som sikta mot å etablera 

fattiggardar på landet. 

Dette var gardsbruk der 

dei fattige skulle bu og 

brødfø seg sjølv med det 

dei kunne produsera på 

garden. Trass mange freistnader på å skapa ei større 

rørsle for utbygging av fattighus gjekk dette lenge smått 

i landkommunane, men frå 1880-åra vart fleire etablert. 

Omkring 1900 hadde nærare sytti landkommunar skaffa seg 

fattiggardar eller fattighus. Mange av desse institusjonane 

vart seinare omorganiserte til sjuke- og gamleheimar. 

I Noreg var 2 276 hovudpersonar innlagt på fattighus i 1892. 

Men dei ulike typane av fattighus var framfor alt eit aust- 

og sør-vest-norsk fenomen. I Nordre Bergenhus Amt var det 

i alle høve på 1890-talet ingen fattighus og ingen av dei fattige 

vart heller sende utanom fylkesgrenesene for å leggjast 

inn på fattighus. I dei følgjande avsnitta skal me sjå nærare 

på dei mest vanlege hjelpeformene i dette fylket legd og 

bortsetjing. 

Legda - ei bør for bøndene 

I Noreg vart i 1892 3 045 av 78 681 hovudpersonar 

understøtta med bruk av legd. 

Ser me på tal frå Nordre Bergenhus vart 296 av dei 2 220 

hovudpersonane i Nordre Bergenhus Amt understøtta med 

hjelp av legd i 1892. Legd var ikkje aktuelt for bykommunen 

Florø, medan det i perioden 1892-1895 var 5 til 8 personar av 

dei understøtta i Sogndal som var på legd. 

Legda var ei form for tvangsforsørging av fattige som vart 

pålagt gardbrukarane anten dei likte det eller ikkje. Legda 

var ein del av skattlegginga. Dei mest vanlege formene var 

omgangslegd, der fattiglemmen vart sendt ikring på ulike 

gardar,og årslegd, der gardane var så store at ein person 

kunne vera der heile året. I tillegg fanst det også andre



former for legd: arbeidslegd - der gardsbruket skulle gje 

arbeid til den fattige, straffelegd - nytta til avvikarar som vart 

sende på rask omgang mellom fleire gardar, skulelegd - der 

gardsbruket skulle syta for at fattige born fekk høve til å gå i 

skulen, oppvegd legd eller varelegd - der gardbrukarar skulle 

støtta dei fattige i heimen med matvarer. 

Ein føresetnad for legda var truleg det relativt store 

tenarhaldet og dei store familiane, med heimeverande born - 

desse kunne ta seg av legdslemmene. Omlegging av drifta til 

familiebruk og stor utflytting gjorde at det vart vanskelegare 

å administrera legdshald på gardane. Fattiglovkommisjonen 

av 1896 ville avskaffa legda av humane grunnar. Legda 

forsvann med fattiglova av 1900. 

Dei glidande overgangane mellom støtteformene og uklare 

nemningar gjer det vanskeleg å slå fast omfanget av legda. 

Og i møteboka for fattigkommisjonen i Sogndal går det 

til dømes fram at kommisjonen fordelte legd på i alt 35 

hovudpersonar i 1892, 28 samstundes som det vart berre 

rapportert om 8 slike understøtta hovudpersonar til Statistisk 

Centralbyrå. Bakgrunnen synest å ha vore at skiljet 

mellom det fattigkommisjonen i Sogndal kalla legd og 

andre støtteformer (sjå særleg nedanfor om bortsetjing 

til private forpleiarar og understøtting med naturaliar) 

kunne vera uklart. 

Det var fattigkommisjonen som fordelte legda. Dette 

skjedde ved at kommisjonen ut ifrå skatteevna til kvar 

gard rekna ut kor mange veker dei plikta å halda legd. 

Kvar av dei som skulle ut i legd vart så førte opp med 

kor mange veker dei skulle vera på kvar gard. Nokon 

kunne klara seg med legd på berre to gardar i laupet av 

eit år. Dei fleste måtte likevel gå mellom fleire gardar, 

og einskilde var innom meir enn 10 gardar i året. 29 

Bortsetjing til private forpleiarar 

Den mest vanlege forsørgingsmåten på 1890-talet 

var bortsetjing av dei fattige til private forpleiarar. 

I samtida vart dette kalla for “bortakkordering”. I 

1892 var 20 110 av dei 78 681 understøtta “bortakkorderte”. 

I Nordre Bergenhus var det også den 

mest vanlege forsørgingsmåten med 554 av 2 220. I 

Florø by var 3 personar bortakkorderte på landet i 

1892, i Sogndal var 24 bortakkorderte. 

I utgangspunktet var “bortakkordering” ein 

forsørgingsmåte for fattige som trengde full pleie 

og tilsyn. Dette kunne vera foreldrelause born, det 

kunne vera eldre, sjuke og vanføre, og det kunne vera 

sinnsjuke. Ulikt legda skjedde “bortakkorderinga” 

ved at private tok forsørginga på seg frivilleg mot 

betaling. Som legda kravde dette lite kommunal 

administrasjon, sjølv om utleigetilhøvet ofte vart 

regulert årleg. Den bortsette kunne vera på same stad 

år etter år. 

Det var vanleg å setja vekk sinnsjuke til privat 

“forpleining”. Stellet skulle følgja denne instruksen og 

skulle godkjennast av distriktslegen. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Sparing og rasjonelle omsyn medførte at ordninga med setja 

bort fattige ved såkalla lisitasjon fekk fotfeste mange stader 

på landet. Systemet vart tilpassa skatteytarane, det vart lyst ut 

anbodsmøte, gjerne i slutten av året, kor fattige og potensielle 

forpleiarar møtte opp. Her vart dei fattige “selde”. Den som 

tok minst for å ha dei i pleie fekk tilslaget. 

“Bortakkordering” 

- eit hjartelaust system? 

Systemet kunne nok fungera lite humant til tider. Personar 

som sjølv var vanskelegstilte og som kan hende slett ikkje 

var skikka til å ha ansvar for andre, kunne fristast til å 

by lågt for å sikra seg inntektene fattigpleien ville gje. Det 

har vorte hevda at økonomiske omstende gjorde sitt til at 

fattigkommisjonane i mange tilfelle la mindre vekt på om 

forpleiarane var skikka til vervet sitt, enn på kontrollen med 

at dei vekksette vart forsvarleg handsama. 30 Fattiglovkommisjonen 

av 1896 ville forby lisitasjon og fekk eit einstemmig 

storting med på dette. 

I ordskiftet ved innføringa av ny fattiglov ikring 1900 vart 

ordninga samanlikna med slaveauksjonane i USA.



Korleis systemet med “bortakkordering” fungerte må nærare 

studiar enn den føreliggjande avgjera. Både fattigkommisjonane 

i Sogndal og i Florø uttrykkte i sin korrespondanse 

og sine møtebøker langt meir sut for utgiftene enn for kva 

vilkår fattigfolk på legd eller i privat forpleining fekk. 31 

Ein skal likvel vera varsam med å trekkja slutningar om kor 

hjartelaust systemet var på så spinkelt grunnlag som denne 

artikkelen har. Uansett må slike slutningar ta utgangspunkt i 

den historiske stoda fattigkommisjonane arbeidde innanfor. 

Bortsetjing av fattige på vilkår 

Det går elles fram av arkiva at i ein del samanhengar vart det 

sett handfaste krav til pleiarane for at dei skulle få ansvaret 

for pleie av fattige. Særleg galdt dette bortsetjing av sinnsjuke 

der vilkåra for bortsetjinga vart nedfelt i ein standardkontrakt 

mellom fattigkommisjonen og forpleiaren. Kontrakten skulle 

godkjennast av amtmannen. Kontrakten regulerte ikkje berre 

dei økonomiske tilhøva, men var knytt til ein instruks frå 

distriktslegen. Her vart det stilt konkrete krav til stell, bustad 

og klede. Dessutan hadde ein tilsynsmann frå fattigkommisjonen 

rett til å føra tilsyn med at den sinnsjuke vart teken 

vel hand om. 

Tidlegare har me elles fokusert på at organiseringa av det 

lokale fattigstellet var bestemt ut ifrå trongen for å halda 

kontroll med dei fattige og å halda fattigutgiftene nede. Det er 

openberrt at det same nettverket kunne nyttast til å halda auga 

med dei private forpleiarane, ikkje berre i eigen kommune, 

men også der dei fattige skulle setjast vekk utanfor kommunen. 

Me augnar eit nettverk der ulike fattigkommisjonar i 

fleire kommunar heldt kontakt og utveksla informasjon, ikkje 

berre for å halda fattigutgiftene nede, men også for å følgja 

opp dei fattige sine rettar. 

Eit bra døme finn me då ein gardbrukar lenger ute i Sogne- 

fjorden kontakta Sogndal fattigkommisjon. Gardbrukaren 

baud seg til å ta eit fattiglem i pleie til ein langt lågare pris 

enn det som var sett frå den gardbrukaren som faktisk hadde 

det dåverande ansvaret. Fattigkommisjonen i Sogndal gjekk 

ikkje utan vidare inn på det langt betre tilbodet. Først skulle 

det undersøkast om fattigkommisjonen i vedkommande kommune 

kunne gå god for at vedkommande tilbydar var skikka 

til å ta seg av ein hjelpelaus fattig. Det viste seg at den aktuelle 

fattigkommisjonen ikkje kunne gå god for underbydaren 

og vedkommande fekk følgjeleg heller ikkje noko tilslag frå 

fattigkommisjonen i Sogndal. 

Vedrørande handsaminga av fattige born kan det verka som 

fattigkommisjonen i Sogndal var lite nøgd med det eksisterande 

systemet. I alle høve gjaldt dette handsaminga av 

evneveike ungar. Fattigkommisjonen hadde plassert fleire 

slike ved “Sæthres institut for åndssvage børn” i Bergen. 

Men formann Bondevig meinte i ein korrespondanse med 

fattigkommisjonen i Luster i 1893 at det ikkje hadde vore til 

så stor nytte for verken borna eller fattigkommisjonen. 32 

Me har også eit anna klart teikn på at ein i Sogndal kjende 

seg lite nøgd med den eksisterande handsaminga av fattige 

born. Då det låg føre planar om å etablera ein institusjon for 

fattige born på Leikanger på byrjinga av 1890-talet, skulle 

det såkalla Sogns børnehjem tuftast på frivillege bidrag. 

Heradsstyret i Sogndal opna då opp for at den nye institusjonen 

kunne få tilskot av same storleik som det ville 

kosta å halda borna heime. I påfølgjande år ga fattigkommisjonen 

i Sogndal kjærkomne bidrag til etableringa av den 

nye barneheimen. 33 

Oppsummering og perspektiv 

Gjennomgangen av arkiva etter fattigkommisjonane i 

Sogndal og Florø på byrjinga av 1890-talet saman med statistisk 

materiale, gjev innsyn og kunnskap om korleis fattigstellet 

fungerte for druge hundre år sidan. Avslutningsvis vil eg 

samanfatta nokre av funna i artikkelen og freista å dra nokre 

slutningar. 

Dei fattige i byrjinga av 1890-talet var ei stor og ueinsarta 

gruppe menneske: born, vaksne og gamle, vanføre, sjuke og 

sinnsjuke, foreldrelause- eller verjelause born, arbeidslause 

og andre som ikkje kunne brødfø seg sjølv. Dei kommunale 

fattigkommisjonane var utstyrt med vide fullmakter og organisert 

for å hjelpa og føra kontroll og tilsyn med alle dei 

fattige. 

Med utgangspunkt i Sogndal og Florø må ein kunna hevda at 

kommisjonane var organisert på eit vis som ga lite rom for å 

snika til seg fattighjelp ein ikkje hadde rett på. I Sogndal var 

kommisjonen samansett av tilsynsmenn for heile kommunen. 

I Florø var personar med leiande rollar og godt innsyn i styre 

og stell (lensmann, prest og magistrat) i brodden. 

Fattigkommisjonane hadde som rettesnor for sitt arbeid at 

utgiftene til fattighjelp skulle haldast på eit minimumsnivå.. 

Men omfanget av fattigdomen gjorde likevel at fattigutgiftene 

gjorde djupe innhogg i kommuneøkonomien. I landkommunen 

Sogndal var legd og bortsetjing til private forpleiarar 

dei viktgaste hjelpeformene. I Florø by var pengehjelp i 

heimen det vanlegaste. 

Fattigkommisjonane, i vårt tilfelle særleg i Sogndal, la ned 

eit omfattande arbeid. Mykje av innsatsen var retta mot å få 

stadfesta heimstadretten til dei fattige. Dette var avgjerande 

for kva kommune som måtte kosta utgiftene til stell og støtte. 

Usemje om heimstadrett gagna ikkje dei fattige si stode, og 

kunne heller ikkje vera godt for samarbeidsklimaet mellom 

nabokommunar. 

Denne artikkelen har lagt fokus på eit kort historisk tidsrom 

og har utelukkande teke føre seg arkivmateriale etter to kommunar. 

Føremona med dette er at ein kan gå relativt detaljert 

og systematisk til verks og innanfor det aktuelle tidsrommet 

få fram særtrekk ved det aktuelle emnet. Men ulempene 

er også rikt tilstades. For å gjera slutningar på tryggare 

tuft burde undersøkinga vore utvida i tid. Dessutan burde 

fleire kommunar i eller utanfor Sogn og Fjordane fylke vore 

undersøkte. 

Kjeldegrunnlaget kan også utvidast. For ei forståing av det 

lokale fattigstellet vil dei kommunale arkiva som her er presentert, 

vera heilt grunnleggjande. Samstundes bør dei utfyllast 

med materiale frå statlege og fylkeskommunale arkiv og 

aviser. Likeeins kan ein gjerne ta i bruk munnlege kjelder. 

Minna om det gamle fattigstellet og dei folkelege forteljin-



gane om dette sit fast spikra i hovudet på dei eldste mellom 

oss. I arbeidet med denne artikkelen snakka eg lauseleg med 

eit par eldre personar i Sogndal kommune om emnet. Snøgt 

kom det fram at “han Bondeviken (formann i fattigkommisjonen) 

var ein godt likt mann. Han gjekk for å vera rettferdig”. 

Dessutan kom det også fram at det var stor skilnad på 

kor godt dei ulike gardane tok vare på dei fattige som var 

på legd. Nokre bønder sette si æra i at dei fattige skulle få 

godt stell medan dei var der, medan andre let dei gå “for lut 

og kaldt vatn”. Innhaldet i slike munnlege framstillingar vil 

sjeldan kunna sporast i dei offentlege arkiva. 

Trass i denne artikkelen sine klåre grenser burde det vera 

grunnlag for å slå fast at dei fattige si soge bør vera med i eit 

kvart større, seriøst bygdesogearbeid. Dei fattige var talrike 

og måtte vera ein godt merkande del av dagleglivet. Utgiftene 

til fattigstellet reiste stundom avgarde med over halvparten 

av kommunebudsjettet. Gardane hadde plikter til å halda legd 

og andre hadde ekstrainntekter ved å ta på seg stell av fattige. 

Dei fattige si soge er til no ikkje fortald og er i seg sjølv eit 

interessant emne. Ved å studera korleis ein i tidlegare tider 

tok seg av dei veikaste i samfunnet, ser ein kanskje også 

røtene til vår eiga tid si handsaming av og haldningar til desse 

gruppene i dag. 

Noter 

1) Her finst sjølvsagt unntak. Jan Anders Timberlid har til 

dømes i “Bygdebok for Gaular. Band 3. Gaular 1865 - 1990. 

Samarbeid og motsetningar.”(1995), gjeve fattigdomen ei relativt 

utførleg handsaming. Eit lokalhistorisk verk av eldre 

årgang som gjev omtalen av fattigdom og fattigstell litt omfang 

er Jon Laberg si bygdebok “Balestrand. Bygd og ætter.” 

(Bergen 1934). 

2) Sentrale lover som kom innafor det som tradisjonelt var 

fattigkommisjonane sitt område var vergemålslova (1896, 

avløyst av barnevernlov i 1953), dei Castbergske barnelover 

(1915), lausgjengarlova (1900), edruskapslova (1932) og 

arbeidarvernlova (1909). Ulike trygde- og forsikringsordningar 

kom også til etterkvart. Her kan nemnast: Ulukkesforsikring 

for fiskarar (1908) og sjømenn (1911), sjukeforsikring 

(1909), mødreforsikring (1914), alderstrygdlov (1936), 

arbeidsløysetrygd (1938) og barnetrygd (1946). 

3) I denne artikkelen er det særleg gjort nytte av følgjande 

litteratur: Nordstrand, Leiv: Mellom to fattiglover: Norsk fattigvesen 

163 - 1900. (Hovudoppgåve i historie, Universitetet i 

Bergen, hausten 1976), 

Seip, Anne-Lise: Sosialhjelpstaten blir til. Norsk sosialpolitikk 

1740 - 1920 (Gyldendal 1984, 2. utgåve 1994), 

Seip, Anne-Lise: Veiene til velferdsstaten. Norsk sosialpolitikk 

1920 - 75 (Gyldendal 1994). 

4) For ein fullstendig arkivkatalog for dei eldre arkiva 

etter fattigstyra som står plassert hjå kommunane, sjå 

www.sffarkiv.no. 

5) Til den føreliggjande artikkelen er nytta følgjande arkiv: 

Arkivet etter Florø fattigstyre og Florø likningsnemnd, i arkiv 

for eldre arkiv i Flora kommune. Arkivet etter Sogndal fattigstyre 

og Sogndal likningsnemnd, ved Sogndal lokalhistoriske 

arkiv. 

6) Bakgrunnen var at Stortinget i 1865-66 hadde løyvt 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

midlar til eit eige kontor under Kyrkjedepartementet med fattigstatistikk 

som hovudoppgåve. 

7) Om manglar ved statistikken, sjå Nordstrand, side VIII - IX. 

Til den føreliggjande artikkelen er nytta Fattigstatistik for Aaret 

1892 (Det statistiske Centralbureau 1895). 

8) Eit slåande uttrykk for sparepolitikken var då den første 

landsdekkande fattiglova av 1845 alt i 1863 vart avløyst av 

nytt lovverk. Det føregåande ordskiftet i Stortinget omhandla 

for ein stor del korleis fattighjelpa kunne gjerast billegast 

mogleg, og lovendringa som følgde ga fattigkommisjonane 

betre høve til å nekta å gje hjelp enn 1845-lova. (Seip, side 

65-76) 

9) Englund, Peter: “Om fattigdommens historie” i “Fortidens 

landskap: om mordet på Karl XII og andre essays” (Universitetsforlaget 

1992). 

10) Fleire europeiske land hadde i føregåande år gjort 

liknande tiltak, men fattig-anordningane hadde nok også 

bakgrunn i at fattigdomsproblemet hadde fått nye dimensjonar 

i Noreg. I 1665 budde det om lag 440 000 menneske i landet, i 

1801 var talet dobla til 883 000, og truleg auka dei lågare laga 

mest. Sjå Nordstrand, s. 1 - 8, og Seip side 17 - 51. 

11) Ein kan gjerne seia at det var eit uttrykk for kyrkja og 

kristendom sin nedarva posisjon innanfor fattigstellet at presten 

fekk sete i fattigkommisjonane også etter 1863-lova. 

Tilsvarande vart fattigvesenet på sentralt hald lagt til Kyrkjedepartementet 

då Noreg fekk eiga grunnlov i 1814. Sosialdepartementet 

vart oppretta i 1916. 

12) Fattiglova for byane, kjøpstadane, av 1845 slo fast at 

magistraten skulle vera ordførar, soknepresten skulle vera 

med og elles så mange medlemmer som kommunestyret 

bestemte. Magistraten var frå gamalt staten sin representant 

i byane. Både statlege og kommunale oppgåver låg til magistratembetet 

og magistraten fekk også ei sentral rolle i lokalforvaltninga 

etter innføringa av det kommunale sjølvstyre med 

formannskapslovene i 1837. Magistratembetet vart oppheva 

i 1922. I større byar kunne magistratembetet verta utført av 

fleire personar. 

13) Omfanget i arbeidsmengd kombinert med solide 

dokumentasjonsrutinar har resultert i eit særleg stort og 

rikhaldig arkiv etter fattigkommisjonen i Sogndal. Her kan 

nemnast at for tidsbolken 1890-1895 skreiv Sogndal fattigkommisjon 

nærare 200 brev, og førte i same tidsrom detaljerte 

møtebøker, kopibøker, postjournalar og rekneskap. 

14) Amund Helland sin “Topografisk-statistisk beskrivelse over 

Nordre Bergenhus Amt”, Anden del, s. 153. 

15) E.M. Hole: “Florø gjennem 75 år” (1935), s.25 

16) Kvifor fattigkommisjonen nytta retten til å ta borna frå 

foreldra og ut or skulen går ikkje klart fram korkje av 

møtebøkene for skulestyret eller fattigkommisjonen. 

17) Fattigstatistikken deler hovudpersonane inn i undergruppene 

“einslege” og “familieforsørgarar”. Eit grundigare og 

større arbeid enn det føreliggjande, burde kunna gjera utrekningar 

ikring kor mange avhengige av fattighjelp som løynde 

seg bak gruppa “familieforsørgarar” . 

18) Tal på fattig er henta frå fattigstatistikken. Fattigrekneskapen 

er henta frå rekneskapsbøker for Sogndal fattigstyre.



19) Nordstrand, side 17. 

20) Sjå til dømes utfylte skjema “Oplysninger om de 

i Sogndals Fattigdistrikt i 1890 for første Gang av 

Fattigvæsenet understøttede Personer”, i korrespondanse og 

sakarkivet for 1890 

21) Sjå Nordstrand, side 51 - 79. 

22) Fattigstatistikken for 1892, Tabell 7, s. 59, er langt meir 

detaljert enn det utvalet som her er gjort. Statistikken gjer 

mellom anna greie for skilnader mellom menn og kvinner og 

også mellom by og land. 

23) “Derunder stor Familie, uægte Børn, Forsørgerens Arrestation, 

Uaar og mislykket Fiske. “ 

24) Kopibok for Sogndal fattigstyre, Brev til hr. Nils Flaaten 

av 22.12.1893, og brev til Fattigkommisjonen i Lærdal av 

30.12.1893. 

25) Seip, s. 139. 

26) Om dei ulike hjelpemåtane, sjå Nordstrand 

s. 80 - 91. 

27) “ Sjå til dømes Florø fattigkommisjon, i møtebok frå 27. 

august 1894 der ein mann fekk garanti for husleiga si mot at 

han utførte arbeid for fattigkommisjonen, 

28) Møtebok for Sogndal fattigkommisjon, 16. desember 1891. 

29) Legda vart fordelt på slutten av kvart år og nøye lista opp 

i møteboka. 

30) Nordstrand, side 82 - 84. 

31) Sjå til dømes saka ovanfor frå Florø i 1895, der tre barn 

skulle setjast vekk på “billigste måte”. Det vart ikkje skrive 

noko om kva krav som skulle setjast til borna sine nye heimar. 

32) Brev frå fattigkommisjonen i Sogndal til fattigkommisjonen 

i Luster av 10. februar 1893. 

33) Sjå brev frå Sogns børnehjem til Fattigkommisjonen av 

14. desember 1892, med påteikning av fattigkommisjonen av 

31.12.92 og av Sogndal heradsstyre, 1. februar 1893. Bidraga 

til etableringa av institusjonen er å finna i møtebok for Sogndal 

fattigkommisjon.


Minnesmerke i Sogn og Fjordane 

frå eldre tider til i dag 

Av Hermund Kleppa 


Vik kommune fekk i sommar eit 

nytt minnesmerke, ein to meter høg 

bauta med ei messingplate der det 

er innskrift og teikning av ei budeie 

attmed ein ystekjel. Steinen vart 

oppsett til ære for gamalosten og 

avduka i nærvær av mykje folk på den 

årlege Gamalostfestivalen. Fylkeskultursjef 

Lidvin Osland heldt avdukingstalen 

og stod føre avdukinga. 

Gloppen kommune vart óg eit minnesmerke 

rikare sist sommar, ei metallplate 

bolta fast i fjellet på vegen opp 

frå Breimsvatnet til høgdegardane 

Dale og Hunskår. Dette minnesmerket 

vart oppsett til minne om gamlevegen 

opp til grenda og dei som bygde han. 

På same måte som med gamalostbautaen 

i Vik, vart veg-minnesmerket i 

Gloppen avduka på ei tilskiping med 

mykje folk til stades. 

Me har her to døme på reising av minnesmerke 

- nokon set seg i sving og 

får ordna med at det vert sett opp 

minnesmerke, ein “bauta” og ei plate, 

til heider, markering og minne. Den 

høgtidlege avdukinga går føre seg i 

nærver av mykje folk. 

Verdfulle kulturminne 

Minnesmerka er verdfulle og viktige kulturminne fordi, a) 

det har vore praksis å reisa minnesmerke, særleg det siste 

hundreåret, b) mange menneske har vore med i reisingsprosessen, 

og c) dei er sette til minne om personar og hendingar 

som sette spor i historia, både lokalt og i vidare samanhengar. 

Minnesmerka er kulturminne med fleire sider. Då misjonsfolket 

i 1992 reiste ein minnestein over misjonæren Hans 

Paludan Smith Schreuder i Sogndal, sa ordførar Bjørk i sin 

helsingstale at han var viss på at minnesteinen kom til å bli 

ein kulturskatt for Sogndal. Rimelegvis hadde han då ikkje 

berre steinen, sjølve minnesmerket, i tankane, men fyrst og 

fremst det steinen blei sett til minne om: ein misjonspioner 

fødd i Sogndal, og arbeidet hans for å vinna heidningar i 

Afrika for Kristus. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Minnesmerke reist sommaren 2001 til heider for gamalosten. 

Presidenten i Norsk Gamalostlag, Jon Moberg og fylkeskultursjef 

Lidvin Osland ved bautasteinen etter avdukinga. 

(Fotograf: Gunnar Kleven, Sogn Avis). 

Det viktigaste og mest interessante - for dei som reiste minnesmerket 

og for folk i ettertid - er det minnesmerket er 

sett til å minna om eller til å markera. Dette kjem m.a. 

fram ved at reising av minnesmerke i mange høve er ein 

post i eit meir omfattande program. Reising og avduking av 

“utvandringssteinen” i Seimsdal i Årdal i 1994 til dømes, var 

berre eitt programinnslag av fleire under utvandringsdagane 

det året. 

I ettertid får dei fleste minnesmerke fleire kulturminnesider. 

Dei minner om det dei vart reiste for, dei minner om men-

Årgang 10, nr 3 - 2001 Minnesmerke i Sogn og Fjordane Kjelda 45 

neska som reiste dei, og dei får ein kulturhistorisk verdi i 

seg sjølv. Minnesmerka er viktige kulturminne til liks med 

bygningar, fotografi, møtebøker, stadnamn, folketonar, m.m. 

Dei er berarar av kunnskap om folk og hende i fortida. 

Etablering av eit minnesmerkearkiv 

Fylkesarkivet har i nærare to år samla tilfang, opplysningar 

og fotografi, til eit minnesmerke-arkiv for fylket. Målet er å 

skaffa fram rikhaldig informasjon om kvart minnesmerke, for 

å få oversyn, for å sikra og bevara viktig kunnskap knytta 

til minnesmerket, og for å gjera minnesmerke-dokumentasjon 

tilgjengeleg for bruk. 

Minnesmerke-arkivet vert bygd opp med mappe på kvart 

minnesmerke ordna kommunevis. Inngangsdøra er romsleg. 

Alle objekt får plass som i skrift og tale vert omtala som 

bautastein, bauta, minnestein, minnestøtte, monument, støtte, 

minneplate, m.m. Me tek og med skulpturar, statuer og andre 

kunstnarskapte arbeid, oppsette til minne, men ikkje kunstverk 

som berre er sette til utsmykning. Vidare er tekne med 

to minne-bygningar, eit par minne-bilete og nokre minneinnskrifter 

i berg og stein. Endeleg er tekne med eit par 

særlege gravminne oppsette av familie og pårørande. 

Nemninga minnesmerke brukar me som fellesnemning sjølv 

om ho språkleg sett ikkje er heilt dekkande. Alle objekta 

er nemleg ikkje opphavleg sette som minne om noko eller 

nokon. Her er mange variantar. Eit objekt kan ha vorte sett 

til minne, til heider, både til minne og heider eller som 

markering. Og nokre objekt veit me slett ikkje kvifor vart 

reiste, eller me er usikre. 

Mangfald og fellestrekk 

Minnesmerka er ei gruppe kulturminne med mange fellestrekk 

men og store variasjonar. Me kan sjå på korleis dei 

fordeler seg i tid, og på geografisk fordeling på kommunane i 

fylket. Me kan sortera dei i grupper etter ulike kjennemerke, 

og me kan sjå nærare på særlege sider eller aspekt ved dei. 

I dette stykket vil me sjå nærare på korleis minnesmerka 

fordeler seg over ein periode “frå dei eldste tider” til i dag, 

sortert kommunevis i nokre hovudgrupper etter kva dei er 

reiste for. 

Minnesmerka i fire hovudperiodar 

Pr. 20. september 2001 hadde me opplysningar om nær 300 

Sogn og Fjordane-minnesmerke. (Tabell neste side). I dette 

talet er og rekna med kring 25 minnesmerke med tilknyting 

til fylket andre stader. Tabellen syner kommunevis fordeling 

og i tillegg fordeling av minnesmerka utanom fylket. 

Kommunefordeling 

Tabellen syner at det gjennomsnittleg er 10 

minnesmerke i kvar kommune, med ytterpunktene 

Stryn med 30 og Hyllestad med 3. Variasjonane 

skuldast fleire ting, m.a. a) geografisk storleik 

og folketal, b) i krigsåra 1939-1945 hadde 

kystkommunane jamtover fleire falne enn 

innlandskommunane, og dermed fleire minnesteinar 

(t.d. Askvoll 8, Luster 0), og c) at somme kommunar 

til sine tider hadde ein eller fleire særs ivrige 

minnesmerke-reisarar medan andre ikkje hadde det. 

Utanom fylket 

Me ser at nær 25 minnesmerke med tilknyting til Sogn 

og Fjordane, finst andre stader i landet og ute i verda. 

Eitt av dei står på Svalbard, minnesmerket over falne 

i krigen 1940-1945, eit anna ved Nordsinni kyrkje, 

Nordre Land. På namneplata til Svalbard-bautaen finn 

me tre Sogn og Fjordane-namn: Sigvald Høyland 

og Ingvald Bøen, var frå Davik. Einar Sverdrup, 

direktør ved Store Norske Spitsbergen Kulkompani 

og oberstløytnant, var fødd i Solund. Steinen på 

Nordsinni vart reist til minne om soldaten Johannes 

Årseth frå Gaular. 

Døme på minnestein med tilknytning til fylket utanom 

fylkesgrensene. Denne minnesteinen over Johannes 

Årseth frå Gaular står ved Nordsinni kyrkje ved Dokka 

i Oppland. Han fall i nærleiken av ungdomshuset i 

bygda 25. april 1940. Ungdomslaget på staden reiste 

minnesteinen og har til kvar 17. mai seinare bunde 

krans og festa på minnesteinen. Laget har og eit 

minnebilete av Årseth i lagshuset sitt. 

(Foto: Nordsinni Ungdomslag, 2001).


Oversyn over minnesmerke 

i Sogn og Fjordane 

Bautasteinar til 1050 

Før 1900 1900-talet 

Steinkors ca. 950 - 1050 


1050 - 1900 

1814 - steinar 

Askvoll 3 0 1 1 8 5 0 0 18 

Aurland 3 0 0 0 1 3 0 1 8 

Balestrand 1 0 0 0 0 4 0 1 6 

Bremanger 0 0 0 1 3 2 0 0 6 

Eid 3 1 0 1 1 6 0 5 17 

Fjaler 2 2 0 0 1 5 0 1 11 

Flora 0 1 0 0 4 6 0 0 11 

Førde 0 0 0 0 0 5 0 1 6 

Gaular 0 0 0 0 2 2 0 0 4 

Gloppen 1 2 0 0 2 6 0 3 14 

Gulen 0 2 0 0 3 3 1 0 9 

Hornindal 0 0 0 0 2 2 1 2 7 

Hyllestad 0 0 0 0 2 0 1 0 3 

Høyanger 0 1 0 1 4 4 0 1 11 

Jølster 0 0 0 2 1 6 2 1 12 

Leikanger 3 0 0 0 4 1 1 0 9 

Luster 0 0 2 2 0 4 3 1 12 

Lærdal 0 0 0 2 1 4 3 0 10 

Naustdal 0 0 0 2 2 0 0 4 8 

Selje 1 0 0 0 2 1 2 0 6 

Sogndal 3 0 1 3 1 7 3 0 18 

Solund 0 0 0 0 6 0 0 1 7 

Stryn 0 1 0 1 5 12 8 3 30 

Vik 0 0 0 0 5 5 2 1 13 

Vågsøy 0 0 0 0 5 1 2 2 10 

Årdal 0 0 1 3 1 0 1 6 12 

Sum 20 10 5 19 65 94 30 35 278 

Utafor fylket 1 2 2 4 6 5 2 3 25 

Falne 1939 - 1945 

Personar 

Hendingar 

Andre 

Sum 

Årgang 10, nr 3 - 2001

Årgang 10, nr 3 - 2001 Minnesmerke i Sogn og Fjordane Kjelda 47 

I Zululand tronar 

pionermisjonæren Hans 

Schreuder på sokkel på 

ein av misjonsstasjonane 

sine. På Island står to 

minnesmerke over Ingolf 

Arnason, den fyrste 

landnåmsmannen. Han 

kom frå Sunnfjord, nærare 

bestemt frå Rivedal. 

Hovudgruppene 

i tabellen 

Bautasteinar 

fram til 1050 

Rundt omkring i fylket 

finst minst 20 eldgamle 

bautasteinar. Dei er etter 

måten tynne, naturleg 

forma steinar nedsette i 

jorda og frå kring ein til 

nær åtte meter høge. Dei 

fleste er utan innskrift av 

noko slag. Steinane er jamtover vanskelege å datera, men 

ein reknar dei blei reiste i jernalderen 500 f.Kr.-1050 e.Kr. 

(Vikingtida ca 750 - 1050). I Leikanger er det tre slike 

steinar, den best kjende er Baldersteinen. 

Runesteinane er og tekne med i bautastein-gruppa. 

I Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder, står m.a. 

dette om bautasteinar: 

Minnesmerke i form av 

plate med inskripsjon 

festa i berg, på vegen frå 

Breimsvatnet til 

Høgdegardane, oppsett 

og avduka sommaren 

2001. 

Dei finst einskildvis eller 

i grupper. Dei kan 

markera midten av ein 

haug, røys eller 

steinlegning, eller stå i 

kanten av slike. I Norden 

er dei vanlege i Norge, 

Sverige og på Bornholm. 

Ved steinar på flat mark 

er det funne branngraver, 

fornminne eller ikkje 

noko som helst. Dei har 

ofte namn, gjerne etter 

personar. 

Ei alternativ tolkning går 

ut på at nokre er sette 

som ‘fruktbarhetssymbol’, knytta til førestellingar hjå 

folk lenge før vikingtida. Bautasteinen er eit offer på 

“frukbarhetens alter” på ein stad for rituell handling, ei 

foreining mellom bautasteinen og jorda, som uttrykk for 

høvesvis det mannlege og kvinnelege prinsipp i natura. 

Artikkelen oppsummerer med at bautasteinane i førhistorisk 

tid hadde fylgjande funksjonar: markering av graver, fruktbarhetssymbol 

og minnesmerke. 

Steinkors frå kristningsperioden 

Ein særeiga gruppe nedsette eller oppreiste steinar er 

steinkorsa frå kristingsperioden, ei vel hundre år lang 

misjonstid frå siste halvparten av 900-talet. Sogn og Fjordane 

har fleire, og velkjende er to i Eivindvik, ein i Korssund, på 

Svanøy, på Rygg og i Loen. På Midthjell i Nordfjord står 

kopi av eit steinkors som er oppbevart på Historisk Museum 

i Bergen. 

Når det gjeld spørsmålet om kvifor desse korsa vart reiste, 

tek me med kva som står i ein artikkel i Skillings Magazin 

1846: “Man har troet, at disse Kors have tjent de første 

kristne Samlingsstæder for at udøve deres Andagt førend 

Kirker bleve opførte. Andre er imidlertid af den Formening 

at man i kristendommens første Dage opreiste slige Kors, for 

ved den Underkraft man tillægger Korstegnet, at fordrive de 

onde Ånder og hedenske Dæmoner. Begge Dele kunne have 

være Tilfældet.” 

Ei god kjelde til kunnskap om steinkorsa er biskop Fridtjov 

Birkeli sitt arbeid “Norske steinkors i tidlig middelalder”, 

1973. 

Steinkors ved kyrkja i Loen. Det skal opphaveleg ha stått 

ein stad ned ved sjøen kalla Korsneset. På kyrkjegardsmuren 

framfor er sett opp ei informasjonstavle. Skøyten talar for seg, 

ein gong i tida har korset brotna. 

(Foto: Hermund Kleppa).



Minnesmerke frå perioden 1050 - 1900 

Etter bautasteinane og steinkorsa fylgjer fleire århundre 

nesten utan oppreiste steinar til minne eller markering. Me 

har berre opplysningar om i underkant av 10 frå heile perioden, 

og nemner fire av dei: a) Ein bogforma stein i Solvorn, 

lokalt kalla Kjøtbogen, med årstalet 1693 innhogge. Steinen 

skal vera reist til minne om eit hardt uår då folk måtte 

slakta ned buskapen sin for å overleva. b) Stiftsstøtta på 

Filefjell, eit kostbart minnesmerke i importert marmor, truleg 

oppsett sommaren 1797. Støtta vart sett til minne om eit 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Baldersteinen på Leikanger, bautastein frå førhistorisk tid, 

måla av dansken Carl Anton Saabye på midten av 1800-talet. 

Fleire målarar på denne tida var oppgødd over dei gamle 

bautasteinane og festa dei til lerreta sine. Eitt velkjent bilete 

signert Johannes Flintoe viser ein no bortkomen bautastein 

på Slinde. Henrik Wergeland laga skisser av Baldersteinen på 

ferda si gjennom Sogn sommaren 1832. 

(Foto: Terje Eggum) 

større vegutbetringsarbeid som var ferdig i 1793. c) Ein 

minnestein i Fjærland oppsett til markering av Oscar II sitt 

besøk i bygda året 1879. d) Minnesteinen ved Korskyrkja i 

Bergen, oppsett i 1893, til minne om 5 marinesoldatar som 

mista livet i den vidgjetne trefninga ved Alvøen i 1808. To 

av dei var sogningar. 

Dei to siste kan me sjå på som startskotet for minnesmerkeboomen 

som skulle koma på 1900-talet. 

Minnesmerke på 1900-talet 

Var det langt mellom kvar gong ein minnestein kom opp 

i åra før 1900, skulle det henda dessto oftare i tida etter. 

Det 20. århundret opna med ei rad nye minnesteinar knytta 

til jubileumsåret 1914 i store deler av landet. Minnesteinar 

over personar vart reiste gjennom heile perioden. Verdskrigen 

1939-1945 resulterte i minnesmerke over falne i nesten alle 

kommunane. I siste halvparten av decenniet kom det mange 

minnesteinar om hendingar, t.d. heilt mot slutten, fleire 

tusenårssteinar som markering av nytt tusenår. Me skal sjå 

nærare på omfanget av minnesmerka på 1900-talet fordelt 

på nokre hovudgrupper, - 1814-steinar, minnesteinar over 

falne etter verdskrigen 1939-1945, minnesmerke reiste 

over personar og om hendingar. 

1814 - minnesteinar 

Perioden 1850-1905 var sterkt prega av nasjonal 

reising med 1905 som høgdepunkt. Lokalt kom kanskje 

unionsoppløysinga med Sverige best til syne om hausten 

då folk røysta over styreformene kongedømme eller 

republikk. Knapt nokon gong har kyrkjesøkinga vore 

større og kyrkjene meir nasjonalt pynta. 

Året 1914 vart det store jubileumsåret, for 1814, for 

grunnlova og 17. mai, eidsvollmennene, soldatane som 

låg på grensa og slost mot “svensken”, og kanonbåtane 

som gjekk til åtak på engelske krigsskip som “stengte 

hver havn”. 1914 vart året for tilbakeblikk, på hundre 

framgangsrike år, attvinning av norsk sjølvstende og eige 

norsk kongedømme. 1914 vart året for markeringar, for å 

reisa minnesmerke, for å reisa bautasteinar! 

Me ser det t.d. i lokalblada. Gong på gong står det om 

minnesteinar og bautasteinar. Fleeire stykke signert av 

kraftpatrioten og soldaten framfor nokon, oberst Henrik 

Angell, fødd i Luster. Han hadde t.d. eit stykke i Sogns 

Tidend, 30.1.1914, der han viser til at det alt var reist 

minnesteinar i Lærdal, Årdal og på Voss. Angell har 

framfor alt sut for soldatane i frå ufredsåra 1807-1814, og 

manar folk til å ta fatt: 

1814-minnestein i Holmedal. På steinen står: Reist til 

frægd - for kvar bygdemann - som varde landet - då 

striden brann - 1807-1814. (Foto: Hermund Kleppa).

Årgang 10, nr 3 - 2001 Minnesmerke i Sogn og Fjordane 


“Tyngre tak hev ingen teke fyr Norig enn hine som fraus og 

svalt i dei lange ufredsåri - anten dei laag på grensa eller 

paa festningar eller maatte manna kanonbaatar og skansar. 

Det var dei som skreiv den 17. mai inn i soga. Skulle det 

ikkje vera noko for ungdomslaga å tenkja på? Enno er det 

tid, og stein er der nok av. Det spørst berre om tiltak, vilje 

og hjartelag. (...) Hogg so inn i steinen anten namni paa hine 

fedrelandsforsvararar eller so berre dette: Steinen er reist til 

minne um dei stridsmenn fraa (.....) som skreiv 17. mai med 

sitt blod - eller noko liknande. Men skriv paa norsk!” 

Og 1814-minnesmerke kom opp i hopetal. Me har opplysningar 

om 23, 19 i fylket og fire utanom. Nordfjord har 3, Sunnfjord 

5, og Sogn 11. Minnesmerka i Sogn er med unnatak av 

eitt (Holck-minnesmerket i Alværa i Høyanger) å finna i den 

indre del av fjorden; Sogndal har 3, Årdal, Luster og Lærdal 

2 kvar og Vik 1. 

Dei fire utanom fylket er: a) ein minnestein ved Korskyrkja i 

Bergen til minne om slaget ved Alvøen 16. mai 1809, b) ein 

i Østfold til minne om slaget ved Berby hausten 1808, c) ei 

minneplate i muren på Borgund kyrkje i Ålesund til minne 

om Eidsvoll-mannen Niels Nielsen, representant for Nordre 

Bergenhus Amt, og d) ei støtte på Ringerike til minne om 

Gamle Svarten, kaptein Jürgensen, den vidgjetne sjefen for 

Lærdalske lette infanterikompagni. 

1814-minnesmerka vart reiste i perioden 1902-1914 med 

unnatak av Alvøen-minnesmerket som vart avduka 16. mai 

1893. Dei fleste vart reiste i 1914 og avduka på nasjonaldagen. 

Minnesmerke knytte til verdskrigane 

1914-1918 og 1939-1945 

Verdskrigen 1914-1918 

Noreg var nøytralt under fyrste verdskrigen og slapp dermed 

frå krigshandlingar på norsk jord. Derimot gjekk det hardt ut 

over den norske utanriksflåten og norske sjøfolk. Ein reknar 

at over 2000 sjømenn miste livet som fylgje av torpederingar, 

minesprengingar eller sabotasjehandlingar. Norges Rederi- 

forbund reiste i 1928 eit minnesmerke ved den norske 

sjømannskyrkja i London. I våpenhuset vart det sett opp 8 

koparplater med namn på dei omkomne og opplysningar om 

skipa. Nokre av dei kom frå Sogn og Fjordane, t.d. står “Carl 

B. Lyngnæs, Florø” oppført mellom dei omkomne då Bergenske 

Dampskibsselskab sitt skip D/S “Pollux” krigsforliste 19. 

mars 1917. 

Me kjenner ikkje til minnesmerke i Sogn og Fjordane fylke 

knytta til nordmenn som miste livet ved krigsforlis i åra 

1914-1918. Derimot stod det eit minnesmerke samansett av 

seks element på kyrkjegarden i Eivindvik i åra 1931-1961. 

Det var sett opp på gravene til britiske marinemenn som 

omkom då skipet deira, HMS “Partridge”, vart torpedert 12. 

desember 1917 av ein tysk ubåt under eskortering av ein 

austgåande konvoi. No står det ein liten stein i Eivindvik, 

med ei tekstplate, til minne om denne krigshendinga i havet 

utanfor Gulen. 

Verdskrigen 1939-1945 

Bokverket Våre falne, som Staten gav ut i 1948, inneheld biografiar 

og bilete av nordmenn som fall i krigsåra 1939-1945. 

Over 100 var frå Sogn og Fjordane eller heimehøyrande her. 

Minnesmerka over falne i 2. verdskrigen, i alt 66, avspeglar 

kva krigen kosta i menneskeliv. Berre 3 kommunar, Luster, 

Balestrand og Førde står med null minnesmerke, høgast ligg 

kystkommunen Askvoll med 8. 

Andre verdskrig-minnesmerka vart for det meste reiste i åra 

1945-1955, tre-fire vart reiste under krigen, og nokre få 

mange år etter. Det siste, ein minnestein over falne frå Davik 

sokn, vart reist så seint som år 2000, 60 år etter at krigen kom 

til Noreg. Hyllestad hadde avduking av sin minnestein i 1999, 

til minne om krigsinnsats, - leiaren for gruppa Bjørn West, 

Harald Risnes, og dei frå Hyllestad som var med i kampane i 

Valdres i aprildagane 1940. 

Straks krigen var slutt, kom det stor fart arbeidet med å reisa 

minnesmerke over dei falne rundt om i landet. På riksplan 

blei det nedsett ei nemnd som skulle gje rettleiing og utøva 

kontroll med at minnesmerka svara til visse kunstnariske 

og estetiske krav. Nemnda 

skulle óg visa til habile kunstnarar. 

Me kjenner ikkje til 

at nemnda hadde beinveges 

kontakt med lokalnemnder i 

Sogn og Fjordane. 

Krigsminnesmerka er reiste 

av to hovudgrunnar, - til 

minne om den eller dei som 

kjempa og ofra livet for fridom 

og fedreland, og til 

påminning for folk i etter- 

Postkort laga til 

jubileumsåret 1914. 

Teiknaren har henta element 

frå vikingtida, bautasteinen 

og skjoldmøya.


tida, om å vera budd til å verja landet når situasjonen krev 

det. 

Ordførar Hundvebakken, Vevring (no Naustdal) sa fylgjande 

i talen sin ved avdukinga av minnesteinen over Leo Aarseth: 

- den noverande generasjon i Vevring, vil minnast Leo som 

son, bror og sambygding. For deira del trengst ingen minnestein. 

Men han er reist fordi at komande slekter skal hugsa 

denne staute ungdomen som gav alt, seg sjølv, for land og 

folk. 

Dei aller fleste minnesmerke knytte til innsats for 

fridom under 2. 

verdskrigen har 

som regel plass i 

dei lokale 17. 

mai-feiringane. 

Det blir lagt ned 

krans og sagt 

minneord. Elles 

har det jamleg 

vore markeringar 

ved runde tal for 

høvesvis 

okkupasjonen og 

fridomsdagen. 

Sogn og Fjordane 

hadde tre 

Frå ei markering 

ved minnstøtta 

over dei falne ved 

kyrkja i Florø tidleg 

på 1960-talet. 

(Fotograf: 

J. Stafsnes) 


Årgang 10, nr 3 - 2001 

Minnesteinen over 

lettmatros Leo 

Aarseth ved 

Vevring kyrkje, 

avduka 1. juli 1951. 

Leo omkom i krigsforlis 

12. juni 1940. 

Hjalmar Aarseth, 

bror til Leo, legg 

ned krans. 

(Foto: Else 

Aarseth). 

minnesmerke 

knytte til 2. 

verdskrigen over 

menn som fall på 

“den andre sida”. 

No er det att to. 

Det eine står i 

Hyllestad, det 

andre på 

kyrkjegarden i 

Høyanger. Det 

fyrste står til 

minne om ei 

fælsleg skyteulukke i ein tysk kanonstilling 28. juni 1941 

då 13 soldatar miste livet. Dei ligg gravlagde i Bergen, 

men tyskarane sette opp eit minnesmerke nær ulukkesstaden. 

Det andre er sett til minne om frontkjemparen Carl Uno 

Sundberg, som vart såra på Austfronten, og døydde på eit 

tysk lasarett 13. april 1943. 

Minnesmerket over Sundberg er i røynda eit gravminne sett 

opp av næraste pårørande, men gravferda derimot, var mykje, 

mykje meir enn eit privat føretak. Utanom dei pårørande var



representantar frå Rikshirden, Hirdmarinen, Hirdmusikken, 

Germanske SS Norge, Frontkjemparkontoret, Staten, Nasjonal 

Samling, og fleire andre offisielle instansar tilstades. 

Det tredje, ein minnestein over Gulbrand Lunde på 

Sunnmøre, kulturminister i Quisling-regjeringa, fødd og 

gravlagd i Vik, vart smadra av heimevernstyrkar i maidagane 

1945. Minnesmerket i Hyllestad ber og spor av hardhendt 

medfart. Det vart visstnok hive på sjøen etter krigen, men 

berga oppatt og sett på plass. 

Då krigen var slutt såg den vinnande parten på krigsminnesmerka 

hjå den tapande parten som noko som måtte bort. 

Dei kunne verta krigsstimulerande i framtida. Difor fastsette 

dei allierte sitt kontrollråd for Tyskland at alle krigsmonument, 

frå begge verdskrigane, skulle fjernast og øydeleggjast. 

Me kjenner ikkje til i kva omfang påbodet vart teke til fylgje, 

men det er rimeleg å tru at mange vart øydelagde, som me 

og har døme på i Noreg. No, over 60 år etter, må me vel 

kunna semjast om at dei to tapande-part-minnesmerka som 

overlevde i Sogn og Fjordane, er verdfulle minnesmerke og 

kulturminne. Dei medverkar til heilskap. 

Personar - flest menn 

Det finst minst 93 minnesteinar i fylket over personar, 

frårekna minnesteinane over falne i krig eller for krigsinnsats. 

Dei er alle reiste som heidersteikn, som minne om personen/ 

ane og livsverket deira. Dei omfattar eit vidt spekter av 

“titlar”, i litt rund tyding: felespelar, komponist, kunstmålar, 

matematikar, filosof, skogreisar, misjonær, lærar, diktar, fylkesmann, 

stortingsmann, fiskar, idrettsmann, skyttar, jurist, 

prest, bondeførar, oberst, eidsvollmann, lækjar, lekpredikant 

og rallar. 

Dei fleste personane fekk minnesmerka sine etter at dei var 

avlidne, men det finst og eit døme på at ein person fekk 

høve til å vera tilstades på avduking av eige minnesmerke, 

nemleg direktør Kloumann ved NACO i Høyanger. Avdukinga 

skjedde i 1929 på 50-årsdagen hans. 

Elles ser me at mange av person-minnesteinane har vorte 

reiste i høve eit eller anna jubileum, eller rundt år, og på 

stader knytta til personen. 

Kvinnene er kraftig underrepresenterte på minnesmerka i 

fylket. Me veit berre om to med eigne steinar, og nokre få 

saman med menn. Dei to er Nikka Vonen frå Dale i Fjaler 

og Bolette Pavels Larsen frå Bergen. Minnesteinen over 

skulekvinna Nikka Vonen står ved heimen hennar i Dale, 

medan Bolette Pavels Larsen-steinen står i Fjærland. Det 

var mannen hennar, bankfullmektig Ole J. Larsen, som med 

god hjelp frå hotelleigar Olaus Dale fekk reist ein prektig 

stein til minne om kona, forfattarinna og målreisingskvinna, 

Bolette Pavels Larsen. Minnesteinen står i Fjærland 

der ekteparet ein lang periode var på årvisse besøk. 

Inntrykket er elles at kvinnene også er fråverande 

i minnesmerke-nemndene, men det verkelege biletet 

her, kan syna seg annleis etter grundigare gransking. 

Eitt heiderleg unnatak er Amanda Igland frå 

Bremanger. Det var ho som gjekk i brodden for å få 

reist fiskarmonumentet på Hauge i Bremanger. Elles 

har me eit kvinneinnslag i Gaular. Gustava Lunde 

skreiv eit høve-dikt til avdukinga av minnesmerket 

på Sande over dei to gaulværingane som fall i 2. 

verdskrigen. 

Hendingar - sorg og glede 

Fleire av minnesteinane om hendingar er knytta til 

ulukker og uår. Me har alt nemnt Kjøtbogen i Solvorn 

med årstalet 1693 innhogge til minne om eit fælt uår. 

I Stryn sette Johan Gjørven i 1995 opp ein minnestein 

om eit snøras som i 1868 kravde liv og eigedom. 

I Stardalen i Jølster, sette dei og på 1990-talet opp 

ein minnestein om snøskredåret 1868 og dei 14 som 

omkom på garden Heggheim. 

Etter dei to store Lodalsulukkene, i 1905 og 1936, 

som til saman kosta 135 menneske livet, vart det sett 

opp 6 minnesmerke. No er det berre fem att. Det 

fyrste, ein minnestein oppsett sommaren 1905, vart 

teken av flodbylgja i 1936. Berre 3 jarnboltar står att 

i berget der han stod. 

Minnestein over person. Denne står på grava til stortingsmann 

og lensmann S.K.Aarnes ved Oppstryn 

kyrkje, og vart reist av “heimbygda”. Relieffet er laga av 

bilethoggaren Anders Svor frå Hornindal. 

(Foto: Hermund Kleppa).



Det finst og minnesmerke om gledelege og nyttige 

hendingar. Det yngste er minneplata på vegen frå 

Breimsvatnet til høgdegardane Dale og Hunskor. Eit 

anna av ny dato står på Grodås i Hornindal, - kopi 

av ein høg telefonpåle av stein dei sette opp i 

1893 til minne om då telefonen “kom til” Hornindal. 

Originalen vart øydelagd ved eit uhell i 1950-åra. 

Og eit tredje står ved vegen inn til Myklebustdalen 

i Gloppen, ein stein med tekstplate reist i 1994 til 

minne om vegen dei fekk hundre år før og om kva 

vegen fekk å seia for utviklinga i dalen. 

Andre 

Denne gruppa omfattar minnesteinane som ikkje 

høver inn i gruppene ovanfor. Dei er nokså ueinsarta 

på fleire vis. Me går ikkje nærare innpå “innhaldet”, 

men berre nemner nokre døme: To er sette til 

minne om utvandringa til Amerika (Seimsdalen, 

Årdal, i 1994 og Fjelli, Stryn i 2000), fleire står 

som markering av stader: gamal kyrkjestad (Reed 

og Austrheim i Gloppen, Utvær i Solund og Silda i 

Vågsøy), kraftutbygging (Førde i Jølster), minnevarde 

(Hundvikfjellet i Eid), tusenårssteinar (Nordfjordeid, 

og Holsen i Førde) 

Eit hundreår med minnesteinar 

Det går ei linje frå bautasteinane folk reiste i eldgamle 

tider, fram til ca 1050 e. Kr., til bautaen over 

gamalosten dei avduka i Vik i sommar. I praksis 

- det å reisa bautasteinar. I form og materiale - 

grovt tilhogde steinar sette til minne eller markering. 

Namnet, gamalnorsk bautasteinn - teke oppatt i nyare 

tid, ofte forkorta til bauta, t.d gamalost-bautaen. 

Bautasteinane fekk sin renessanse frå slutten av 

1800-talet, m.a. ved at målarar brukte dei som motiv 

og ved at “nasjonalrørsla” oppmoda ungdomslag og 

andre til å reisa bautasteinar til jubileumsåret 1914. 

1900-talet vart eit bautastein-hundreår, eit minnesteinhundreår, 

eit minnesmerke-hundreår som saknar sidestykke 

i historisk tid. Rundt om i Sogn og Fjordane står minst 200 

minnesmerke (minnesteinar, bautasteinar, osb.) over personar, 

om hendingar og til markering. 

Fylkesarkivet ynskjer å samla kjeldtilfang om minnesmerka i 

fylket, til kunnskap om ei ovring (eit fenomen) som kom til 

uttrykk i heile fylket og som mange menneske var med på. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Minnesmerke om Lodals-ulukkene i 1905 og 1936 oppsett 

utanfor Loen kyrkje i 1991. 

Haraldsstøtta ved Haugesund vart reist i 1872 til minne 

om Harald Hårfagre som etter Noregssoga eg hadde i folkeskulen 

på 1950-talet, samla Norge under ein konge ved 

slaget i Hafrsfjord i 872. Småstøttene i omkrinsen symboliserer 

småkongane og rika deira Harald “samla til eitt rike”. 

Det er grunn til å tru at dette nasjonale minnesmerket, 

samansett av element som likna på dei meir enn tusen år 

gamle bautasteinane, var med og påverka til den 

omfattande minnesteinreisinga som fann stad fram mot, 

og i jubileumsåret 1914.



Kjenneteikn ved minnesmerke på 1900-talet 

Tabellen på s. 46 viser at i historisk tid er reising 

av minnesteinar eit 1900-tals fenomen. Dei fleste 

minnesmerka vart sette opp i denne perioden. 

Nedanfor fylgjer ei gruppering etter fysiske 

kjennemerke. 

Innskrift til minne 

- naturleg plassert stein, i berg 

Kjenneteikn: Enkle, korte innskrifter i berg eller naturleg 

plassert stein. 

Døme: I 1914 vart far og son drepne i eit snøras på veg 

inn Tundalen til stølen deira i Fresvikjordalen. Etterpå hogg 

nokon inn årstalet 1914 i ein stein på staden det skjedde. 

Nokre år tidlegare vart den 50 år gamle Anna Torkildsdotter 

drepen i ei arbeidsulukke. Ho fekk ei høyvelte (rodde) over 

seg. Her og vart ulukkseårstalet, 1904, hogge inn i ein stein 

på staden. 

Minnestein - innskrift, framside/bakside 

Kjenneteikn: Etter måten høge steinar, naturleg forma eller 

bearbeidde. Skriftteikna oftast innhogde. På framsida står 

kven/kva steinen er reist over/for, på baksida av og til kven 

som reiste steinen og når. 

Døme: Minnesteinen ved den gamle dokterbustaden i Vadheim. 

Innskrifta på framsida informerer om kven steinen 

er reist til minne om (to frå bygda som fall i krigen 

1940-1945) og på baksida kven som reiste steinen. (ungdomen) 

På garden Eitorn i Leikanger står ein vel to meter høg 

“bautastein”. Han vart sett opp kring 1950 av gardbrukaren. 

På steinen står innhogge namnet på den fyrste brukaren i 

hans slekt og årstal. På Lønne i Lånefjorden, Balestrand, 

står ein liknande “gardsstein”. 

Minnestein - innskrift og plate 

Kjenneteikn: Som føregåande, men med innskrift på metallplate 

eller i kombinasjon, både på stein og plate. 

Døme: På ein minnestein ved Oppstryn kyrkje over 

Kolbjørn K. Bolstad, som fall 7.2.1945, er det ei kun- 

stnarleg utforma bronseplate over innskrifta på steinen 

nedunder. På minnesteinen på Borlaug, Lærdal, over falne 

soldatar, står heile innskrifta på metallplate. 

Minnestein - innskrift og relieff 

Kjenneteikn: Portrett i støypt metallrelieff, oftast kunstnarsignert. 

Innskrift. Nokså vanleg. 

Døme: Johannes Haarklou-relieffet i Haukedalen, Førde, 

er signert Maja Refsum, 1927. Gabriel Reed-relieffet på 

Utvikfjellet er signert Alv Nyland. 

Minnesmerke - skulptur 

Kjenneteikn: Byste, heilfigur, eller meir samansett kunstverk. 

Ofte plassert på sokkel. Innskrift. Etter måten stor 

kostnad. 

Døme: Gustav Indrebø-steinen i Årdal, - ein byste signert 

Dyre Vaa står på steinsokkel laga av steinhoggar Jørgen 

Solheimsnes frå Årdal i Jølster. 

Rallarmonumentet i Øvre Årdal, avduka av Einar Gerhardsen 

våren 1968, er laga av bilethoggaren Odd Hilt. Det er 

reist til minne om dei som arbeidde vegar og tunnellar i 

fjellet på Tyinanlegget frå 1911 til 1940. 

Minneplater 

Kjenneteikn: Metallplater som oftast oppsette til minne og 

informasjon om ein stad eller ei hending. Ofte festa i berg 

eller stein utan noko i tillegg. 

Døme: På den gamle kyrkjestaden nedmed vatnet på Reed 

i Gloppen vart det i 1986 sett ned ei helle med informasjon 

om at “her her stod kyrkjene i Breim til 1886.” 

Minnebygningar 

Kjenneteikn: Bygningar oppsette til minne. 

Døme : Hausten 1943 vart hurtigruteskipet D/S “Sanct 

Svithun” bomba av allierte fly i skipsleia ved Stad. 

Meir enn 50 menneske omkom. Folk i Ervika utførte eit 

imponerande bergingsarbeid. I 1970 vart det vigsla eit minnekapell 

i Ervik og skipsklokka frå “Sanct Svithun” er no 

kyrkjeklokke i kapellet. 

Minneobjekt inne - plater, 

tavler, byste osb. 

Kjenneteikn: Laga til plassering innomhus. Av mindre 

omfang, ulike typar, som t.d. skulpturar, bilete. Finst truleg 

mange objekt kringom i fylket til minne om personar, hendingar. 

o.a. 

Døme: 13. mars 1941 vart D/S “Samlanes” minesprengt 

ved den engelske sørvest-kysten. Heile mannskapet 

omkom. Erling Kandal frå Breim var ein av dei. 1. mai 

1948 heldt Nesstranda ungdomslag minnehøgtid. Dei hadde 

skaffa eit vakkert bilete som vart avduka og hengt opp i 

ungdomshuset. 

17. mai 1914 vart det avduka ein minnestein over dei to 

som framfor nokon annan bygde Sogndal folkehøgskule, 

Henrik Dahl og systera Mette. Same dagen fekk skulen 

overlevert ei byste av Dahl til å ha ståande inne i ein av 

skulesalane. Bysta var ei gåve frå sogndølene. 

Rallarmonumentet i Øvre Årdal, avduka av Einar Gerhardsen 

våren 1968, er laga av bilethoggaren Odd Hilt. Det er 

reist til minne om dei som arbeidde vegar og tunnellar i 

fjellet på Tyinanlegget frå 1911 til 1940.


Minnesmerkearkivet 

for Sogn 

og Fjordane skal 

innehalda eit 

breitt kjeldemateriale 

til kunnskap 

om minnesmerka 

og kva dei er 

oppsette for. 

Dei einskilde kjeldestykka 

kan vera dokument 

i original eller kopi, 

eventuelt tilvising, t.d. til 

minnestein- nemnd/ 

komite. Tilfanget kan vera 

møtebøker (frå nemnder), 

saksdokument (avtalar, 

brev, teikninger, skisser, 

manuskript, m.m), rekneskapsmateriale, 

noteringar 

(t.d. opplysningar frå 

munnlege kjelder, stoff 

frå trykte kjelder (bøker, 

hefte, aviser, m.m.), 

biletmateriale (fotografi, film, video, m.m.) 


Kvar minnesmerke-mappe skal innehalda: opplysningar om 

minnesmerket no (plassering, storleik, materiale, form, tilstand, 

eigar, grunn, o.l.) og historisk dokumentasjon. (når 

vart minnesmerket reist, kven gjorde det, kvifor, det 

handtverksmessige/kunstnariske, avduking, flytting, m.m.) 

Innsamlingsarbeidet så langt har vist at den samla dokumentasjonen 

om kvart minnesmerke som regel finst spreidd 

mange stader: 

a) det kan finnast i kommunalt arkivmateriale, i arkiv til 

lag og organisasjonar, i andre privatarkiv, i fylkeskommunale 

arkiv, i statlege arkiv, i prenta tilfang (bøker, hefte, tidsskrift, 

aviser), i fotosamlingar, og i minnet til folk. 

b) det kan finnast oppbevart hjå private, i arkivinstitusjonar, i 

bibliotek, NRK-arkivet Sogn og Fjordane. 

Å få fatt i alt eller det meste, er som å løysa eit puslespel, 

berre med den skilnaden at du fyrst må leita opp bitane. 

Minnestein i Eivindvik 

Innsamlingsarbeidet kan illustrerast med eit døme frå Gulen. 

På kyrkjegarden på sørsida av kyrkja i Eivindvik står ein 

gravstein (minnestein) som skil seg litt ut frå dei andre såvel 

i form som storleik. Innskrifta “fortel” at han vart reist av 

slekt og vener over “A. Bredvik [d. 1952] og hustru Ragna 

[d. 1979]”. 

Spørsmålet melder seg: Kven var han denne “A. Bredvik” 

som fekk ein så stasleg minnestein på grava si, når skjedde 

det, og kven stod bak? 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Kjelder til kunnskap om minnesmerka 

Eitt av fotografia i arkivet til Gulen Sparebank frå avdukinga 

av minnesteinen i Eivindvik over lensmann Augustin Bredvik. 

Steinen var sveipt i det norske flagget og mykje folk var 

tilstades på avdukingshøgtida. 

(Fotograf: Ukjend.) 

Sjølv møtte eg “A.Bredvik”-minnesmerket under arbeid med 

arkivet til Gulen Sparebank. I ei biletsamling låg fire fotografi 

tekne på avdukingsdagen. Tidlegare banksjef Magnor 

Midtun kunne gje opplysningar: a) om hovudpersonen: - 

Bredvik var med i bankstyret mange år, b) om nokre av personane 

på biletet: - ordførar Ludvik Kjellevold, sokneprest 

Johan Vatne, fru Bredvik, boktrykkjar Eide frå Bergen som i 

mange år var ein god ven av Bredvik og frue. 

I ei jubileumsbok til Gulen Sparebank fekk “A.Bredvik” eit 

ansikt - (så, det var slik han såg ut!), og i arkivet etter Gulen 

Sparebank går det fram at banken hadde krans til gravferda 

og ytte tilskot til minnesteinen. 

På leit i “Firda” fann eg stykke om Bredvik då han fylte 

80 år, 20. januar 1948, og minneord då han døydde fire år 

seinare. Sjølv om det heilt sikkert er meir å finna, t.d. om 

avdukinga, i “Firda” og andre stader, er det no såpass rikt 

innhald i mappa på minnesmerke “Augustin Bredvik”, at det 

kan lagast eit lite stykke. (sjå s. 000) 

Ynskjer dialog 

I arbeidet med å byggja opp minnesmerke-arkivet er det 

svært mykje å vinna ved samarbeid, ved at me når fram 

til folk som kan “forsyna” oss med tilfang, mykje eller 

lite, alt er av interesse: opplysningar, fotografi, dokument, 

tilvisingar. På leit etter tilfang til eit minnesmerke som



står på Ålahøgda, ikkje langt frå den gamle båtstoppestaden 

i Kvammen, no Askvoll kommune, fekk me tips om å 

venda oss til Ragna Rørvik. Resultatet var opplysningar om 

minnesmerket som ikkje finst nedskrivne nokon stad, og 

fleire fotografi frå avdukinga. Utan desse opplysningane og 

desse fotografia, ville mappa på minnesmerke “Ålahøgda” 

vore mykje tynnare. Difor er det så viktig at me kjem i 

kontakt med folk som veit om noko, som kan supplera 

kjeldematerialet til kvart minnesmerke. Det kan skje på fleire 

måtar, - skriv, ring, send e-post, eller stikk innom. 

Hugseliste for kjeldeinnsamling 

Kva er av interesse? Alt! Det me har særleg interesse av, kan samlast under fylgjande 9 punkt: 

1. Namn - kva kallar ein minnesmerket lokalt ? (Til dømes Angell-steinen, Bautasteinen.) 

2. Opplysningar om stad - så utførleg at ein ukjend kan ta seg fram. Bruk gjerne meter i høve til fastpunkt, 

t.d. vegkryss så og så. 

3. Opplysningar om minnesmerket (ei kort utgreiing om form, materiale, storleik, - lag gjerne ei enkel skisse, 

noter mål o.a.) 

4. Innskrift/inskripsjonar. Noter line for line. Bruk stjerneteikn * for å markera at her byrjar ny line. Bruk store og 

små bokstavar i samsvar med originalinnskrifta. 

5. Kven laga minnesmerket? Utforming, innskrift, namn/signatur på eventuell kunstnar. 

6. Minnesmerke-historie. Her er alle opplysningar om soga til minnesmerket av interesse. Når vart minnesmerket 

reist? Kven gjorde opptak? Kven var drivkraft/gjorde arbeidet? Avdukinga? Eventuell flytting? Vert minnesmerket 

“brukt” på nokon måte, t.d. minnesteinar over falne i 17.mai-feiringa. Ta med referanse til eventuell omtale i 

trykte kjelder (aviser, blad etc). 

7. Opplysningar om person(ar) hending, o.l. minnesmerket er knytta til. Her og er eventuell referanse til trykte 

kjelder av interesse. 

8. Finst det nokon som var med då minnesmerket vart reist, som kan fortelja litt om arbeidet på lydband? 

9. Finst det foto? Frå arbeidet med å setja opp minnesmerket, avdukinga, person(ar)/hending knytta til minnesmerket, 

kransepålegging, eventuell tidlegare plassering, minnesmerket nå. Her er me interessert i å få låna, 

eller få tilvising. 

Dette fotografiet fra avdukinga av minnesteinen i Ålasvingen i Askvoll over falne var det Ragna Rørvik som greidde å få fatt i 

til oss. Biletet er svært verdfullt minnesmerke-dokumentasjon. Den store folkemengda er eit talande vitnemål om at reising av 

minnesteinen og avdukinga i 1950 var ei stor hending i bygda. (Foto: Svein Olsen, Bergen).


Eit viktig mål for arbeidet med minnesmerke-arkivet er å 

gjera kjeldematerialet tilgjengeleg for bruk, - for skular, 

reiselivsnæringa og folk flest. Det gjer me mellom anna ved å 

laga ein kortfatta, illustrert artikkel om av kvart minnesmerke 

i ein Internett-versjon av eit kulturhistorisk atlas/leksikon 

for Sogn og Fjordane (www.sffarkiv.no/atlasleksikon). Me 

er interessert i kommentarar til desse artiklane, supplerande 

opplysningar, korrigeringar og spørsmål. Ein stor fordel med 

eit digitalt kulturhistorisk/atlas leksikon, samanlikna med ei 

bok, er at me på denne måten kan oppdatera kontinuerleg. 

Ved utgangen av september, var det laga 91 minnesmerkeartiklar, 

fordelt med 80 på kommunane og 11 utanom fylket, 

slik oppsettet nedanfor viser. Døme på ein artikkel står på 

neste side. 

Askvoll 5 

Aurland 2 

Balestrand 1 

Bremanger 4 

Eid 7 

Fjaler 1 

Flora 1 

Førde 0 

Gaular 2 

Gloppen 4 

Gulen 2 

Hornindal 1 

Hyllestad 1 

Høyanger 3 

Jølster 3 

Leikanger 8 

Luster 3 

Lærdal 2 

Naustdal 3 

Selje 2 

Sogndal 11 

Stryn 8 

Vik 7 

Vågsøy 0 

Årdal 2 

Utanom fylket 11 

Til saman 91 


Til minnesmerke-reisarar i perioden 2001-2010! 

Minnesmerke-arkivet er ikkje berre retta mot fortida og dei 

minnesmerka som er på plass rundt om kring. Målet er å 

supplera med nye etter kvart som dei måtte koma. Ynskjedraumen 

er difor at kvar einaste minnesmerke-ansvarlege 

nemnd/instans/person heretter er omhyggeleg med å dokumentera 

heile reisings-prosessen, og så ved vegs ende, når 

duken har falle, avleverer alt til Fylkesarkivet for oppbevaring 

og bruk. Om dette kunne verta praksis, vil folk i 

ettertid sleppa å leita med lys og lykte i krer og krokar etter 

minnesmerke-stoff. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Ein enkel “arkivplan” kan vera: noteringar om “arbeidets 

gang” (journal), møtereferat, korrespondanse og saksdokument, 

eventuelt trykt program, rekneskap (også 

vedlegg),manuskript (til talar, helsingar) avisutklipp, biletdokumentasjon 

(også frå arbeidet fram til avduking), lydopptak 

(t.d. avdukingstale). Les elles hugselista ovanfor om kva som 

er av særleg interesse. 

Minnesmerke-artiklar på Internett 

Julespørsmål 

Dette minnesmerket står ein stad i Nordfjord, 

same staden som Christian Wennevoldminnesmerket. 

Greier du å finna dei rette svara 

på spørsmåla under og sender dei inn til oss 

innan 15. januar, kan du verta den heldige vinnaren 

av boka om stoppestadene til Fylkesbaatane 

i Sogn og Fjordane. (NB! Det er ikkje lagt 

ut artikkel om dette minnesmerket på Internett.) 

1. Kvar står minnesmerket? 

2) Kven er mannen på steinsokkelen? (Namn 

og “yrke”) 

3) Bysten er signert ES 92. Kunstnaren er 

busett i Sogn og Fjordane. Me er ute etter 

namnet. 

Send svaret til: 

Fylkesarkivet, postboks 27, 6861 Leikanger.



Augustin Bredvik (1868-1952), lensmann i 

Gulen frå 1896 til 1948.© 

Minnesteinen like etter avdukinga i august 

1954.© 

Frå avdukinga av minnesteinen 15. august 

1954. Ordførar Ludvik Kjellevold ved 

minnesteinen. I bakgrunnen sokneprest 

Johan Vatne.© 

Minnesteinen på grava til Augustin Bredvik (midt i biletet) står på sørsida av kyrkja i 

Eivindvik. Han vender no mot vest medan han opphavleg vende mot aust.© 

Minnestein i Eivindvik over 

lensmann Bredvik 

www.sffarkiv.no/atlasleksikon 

Augustin Bredvik (1868-1952) var lensmann i Gulen i meir enn 40 

år. Ein av "dei byggjande menn i Vestlandsbygdene", skreiv 

"Firda" i eit minneord. Den 15. august 1954 vart det avduka ein 

minnestein på grava hans ved kyrkja i Eivindvik. 

Minnesteinen 

Minnesteinen er samansett av to hovudelement, ein ståande del med 

slipt namnestein i ein mørk bergart mot ei noko lysare "råme", og 

framfor ein horisontalt plassert del med ein krossmerkt stein og eit felt 

for blomar innfelt i ein låg karm. 

Steinen vender mot vest, og det står: LENSMANN * A. BREDVIK * 

FØDT * 20. JANUAR 1868 * DØD * 15. MARS 1952 

Seinare er sett til: OG HUSTRU * RAGNA * FØDT * 25. SEPTEMBER 

1886 * DØD * 24. OKTOBER 1979 

Nedst på steinen står: REIST AV SLEKT OG VENNER 

Minnesteinen vart avduka 15. august 1954. 

A. Bredvik 

Augustin Kristianson Bredvik, fødd 20.01.1868 i Bremanger, var son til 

bonde og fiskar Kristian Hansson Bredvik og Anne Jørgine Klausdotter 

Botn. Han var gift to gonger, 2. gongen 28.09.1926 med Ragna Johanne 

Rasmusdotter Møklebust (1886 - 1979) frå Nordfjordeid. Begge 

ekteskapa var barnlause. Han døydde 15. mars 1952. 

Augustin Bredvik gjekk amtsskulen (folkehøgskule) i Florø og Mo 

jordbruksskule i Førde. Yrkeslivet byrja med fem år som 

lensmannsbetjent i Selje, deretter 1 1⁄2 år i Bergen, før han vart 

lensmann i Gulen ved juletider 1896, ei stilling han hadde til han gjekk av 

20. januar 1948. 

Engasjert i samfunnslivet 

Bredvik var ein mykje aktiv person i samfunnslivet både lokalt i Gulen og 

vidare; - i offentlege organ, i næringslivet og organisasjonslivet. Han var 

mellom anna medlem av kommunestyret i nesten 40 år, og formann i 

forliksrådet i over 30 år. Som venstre-politikar på nasjonalt nivå var han 

vararepresentant frå Sogn og Fjordane fylke i tre periodar i åra 

1922-1930. Han sat i styret for Fylkesbaatane og Sogn Billag, høvesvis 

44 og 8 år. Elles var han sterkt interessert skogsaka og engasjerte seg i 

styret for fleire styringsorgan; - formann i Gulens Skoglag i 46 år, 

styremedlem i Bergens Skogselskap i åra 1916-1942, frå 1942 formann i 

formann i Sogn og Fjordane skogselskap som dette året vart skilt ut frå 

Bergens Skogselskap. Lensmann Bredvik var og med i styret for Gulen 

Sparebank, frå 1916 til 1925 som styremedlem, og frå 1925 til 1943 som 

formann. I tillegg hadde Bredvik ei rekkje andre tillitsverv. 

Medaljen for Borgardåd 

I eit minneord vart det sagt om han: "--- lensmann Bredvik var ein 

byggjande menn i Vestlandsbygden 

uvanl


Minnesmerke-avduking er høgtid og 

fest. Det føregår om sommaren, i 

strålande ver (helst) med mange folk 

til stades. Minnesmerket er tildekka, 

flagget heist, og det er pynta med 

grønt og blomar. På programmet står 

song og musikk, talar og helsingar, 

og sjølve høgdepunktet, avdukingtalen 

og stunda når “duken fell”. 

Me kjenner berre til eitt einaste 

minnesmerke som vart avduka 

midtvinters, minnesteinen over Anders 

Askevold på Korseberget ikkje langt 

frå kyrkja på Askvoll. Det skjedde 

1. juledag 1934. Tidspunktet var ikkje 

tilfeldig. 25. desember 1934 var 

hundreårsdagen for Anders Askevold 

sin fødsel. 

Det knyter seg ein særskild juleepisode til Anders 

Askevold-steinen. Ein mann fortel om det i 

sogeskrift nr 7 for Askvoll kommune. 

Like før jul kom Teodor Askvold til far hans, 

Leif Pedersen, og ba han pynta bautasteinen til 

jul. Det var tanken å bruka eit norsk flagg og 

granbar og få det på plass seint på julekvelden 

slik at kyrkjefolket skulle møta ein pynta Anders 

Askevold på veg til kyrkja 1. juledag. Eit slikt 

føretak var ikkje det enklaste folk kunne gje seg i 

kast med på denne tida. Det var mange tyskarar på 

Askvoll og bruk av flagget var strengt forbode for 

folk flest. Det skulle lite til før deg blei reagert. 

Leif Pedersen og sonen greidde det, å få ordna 

både med flagg og granbar. 


1. juledag 

gjorde folk 

på veg til 

Askvoll store 

auge. Og det 

kom ikkje 

tyske reaksjonar. 

“Natt til 

2. juledag”, 

skriv mannen 

eg ikkje veit 

namnet på, 

“vart stasen 

fjerna.” Dei 

snakka aldri 

noko meir om 

hendinga så 

lenge krigen 

varde. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Minnesteinen over målaren Anders Askevold 

- pynta med det norske flagget julekvelden 1944 

Anders-Askevold-minnesteinen står på 

Korseberget nær kyrkja på Askvoll. 

Relieffet er laga av bergenskunstnaren 

Amborsia Tønnesen (1859-1948). Då 

ordføraren for eit par år sidan tok til 

orde for å flytta steinen til ein etter 

hans meining meir høveleg stad, kom 

det straks protestar. Mellom anna vart 

det peika på at plasseringa og fundamentet 

er ein del av minnesmerket, 

staden var valt med stor omhug, - noko 

som kjem fram i avisnotisen i Firda 

1.9.1934: Nemnda ber kommunestyret 

til å seia si meining. 

Til venstre: Notis i Firda 1. september 1934.

Årgang 10, nr 3 - 2001 Tingbøker frå Nordfjord Kjelda 59 

“Den gruelige gjerning udi Tyttingvåg” 

Ei dramatisk historie frå Nordfjord tingbok 1661 

Av Hjørdis Otneim 

Bergensborgaren Berndt Jensen 

Hovedpersonen i denne hendinga var Berndt Jensen med 

familienamnet Balchen. Han var truleg ein innflyttar frå 

Bergen og hadde busett seg i Korsvik i Vereide ein gong føre 

1630 i følgje Jacob Aaland. 1 

Berndt hadde gifta seg med Malene, enkja etter lensmann 

Oluff Nilsen Vereide. To av sønene til Malene og den avdøde 

Oluff, Nils og Absolon Oluffsen, var såleis Berndt sine 

stesøner. Abel og Absolon Berndtsen var Berndt Jensen sine 

eigne søner. Dei er alle fire, i tillegg til Berndt sjølv, med i 

denne forteljinga. 

Bergensborgaren Berndt Jensen dreiv truleg med handel, og 

låg i den samanhengen i hamn i Tytingvåg der denne hendinga, 

som her skal forteljast, fann stad. Han var vel på veg 

til Bergen. Berndt hadde problem med at ein av mannskapet, 

stesonen Nils Oluffsen, hadde stukke av. Berndt oppfatta 

situasjonen som om det nærast var mytteri på gang, og let 

sinnet sitt gå ut over den andre stesonen, Absolon Oluffsen. 

Så rullar det heile på seg til det endar med ei tragedie. 

Hendinga i Tytingvåg kom opp på tre ulike rettsmøte i Gimmestad 

skipreide, to på Vereide og eitt på Andenes. Det vart 

forhøyr av dei involverte, og alt vart skrive inn i tingboka 

samstundes med at det vart sagt. Derfor er tingbokreferata 

slikt eit unikt kjeldestoff. 

Eg har forandra litt på skriftbiletet slik ein finn det i 

tingbøkene for at historia skal vere lettare å lese. Eg har 

dessutan fiksa litt på teksten her og der for å gjere den meir 

forståeleg, men har elles prøvd å halde den så nær opp til den 

opphavlege som mogeleg, for å halde på noko av atmosfæren. 

Så bli med til Vereide den 12. mars i 1661 og høyr om denne 

gruelege hendinga som nett hadde gått føre seg i Tytingvåg: 

Retten vart sett på Vereide 12. mars 1661 

Anno 1661 den 12. mars blev en Stevnestue holdet paa Werreid 

aff Kongelig Majestets fogd Jens Pedersen, overværende 

disse efterskrevne nemlig, Rasmus Borgesen Rødsetter, Oluff 

Skjerdal, Anders Rødsetter, Mogens Arnestad, Anders Pedersen 

Hestenes, Anders Hjelmsetter, Jon Gåsemyr, Paul Følleid, 

Knud Fitje, Jacob Hauge, Simen Rygg, Anders Ravnestad. 

Samme dag havde fogden, Jens Pedersen, ladet udi Retten 

indfordre 2 en mand ved navn Berndt Jensen, Borger udi 

Bergen, som haver beganget 3 en gruelig gjerning udi 

Tyttingvåg den 8. mars om natten i mellem fredag og lørdag 

Bygdetinga 

Frå langt attende i tida har det vorte halde ting 

i dei ulike bygdelaga rundt om i landet for at 

folk i lokalsamfunna skulle kunne ordne opp i 

sine mellomvære på fredelege måtar. Det var 

også på tinga at dei norske mellomalderkongane 

kunne “tinge” med folk, dvs. at dei kunne 

gjere ulike slags avtalar med folk om t.d. skattar 

eller militærteneste. 

På 1500-talet forandra Europa seg. Dei store 

oppdagingane hadde sett fart i handelen, det 

vart folkeauke og meir aktivitet. Det var på 

denne tida at moderne statar voks fram. Danmark-Noreg 

var eitt av desse kongedøma 

som utvikla seg til moderne statssamfunn. I 

denne prosessen tok dei dansk-norske kongane 

klokeleg utgangspunkt i det som allereie 

fanst av politisk og rettsleg organisering og 

brukte det i sin statsbyggingsprosess. Dette var 

bakgrunnen til at dei gamle bygdetinga i 1590 

fekk status som første-instans i rettshierarkiet. 

Året etter vart det bestemt at det skulle finnast 

ein fast skrivar ved desse bygdetinga, ein 

sorenskrivar som skulle ta seg av alt skriftleg 

arbeid og dessutan vere rådgjevar for dei 

lokale lagrettemennene som skulle døme i 

sakene. Då det i 1634 kom ei forordning om at 

alt som gjekk føre seg ved tinga, skulle dokumenterast, 

var tingbøker allereie teke i bruk 

i mange fogderi i landet. Den eldste bevarte 

tingboka er datert 1613 og er frå Jæren og 

Dalane. 

Nordfjord tingbøker 

Dei tidlegaste bevarte tingboksreferata frå 

bygdetinga i Nordfjord startar 25. juni 1641. Dei 

går deretter uavbrotne fram til 23. juni 1645. 

Vidare har ein samanhengande referat frå 1. 

juli 1649 til 19. april 1651. Fra 9. juni 1655 

og fram til 23. november 1661 er det igjen 

ei samanhengande rekkje med referat. For 

resten av 1600-tallet finst bevarte bygdetingsreferat 

frå åra 1663, 1679, 1681, 1682-83 

pluss størstedelen av 1690-talet. Det dreiar 

seg om referat frå vanlege vår- og haustting, 

leidangs- og saketing, stemnestover og 

fylkesting. 



Tingbøker frå Nordfjord 

på sin stesøn Absolon Olufsen, i det han ham med fem 

sting havde stukket, og udi samme tumult har han sin egen 

kjødelig søn Abel Berndtsen stukket i armen så han straks 

på steden døde. 

Fremkom for retten den beskadigede Absolon Oluffsen og 

bekjende begyndelsen og enden på denne gruelige ulykke 

som følger: 

Absolon Oluffsen si framstilling 

av det som hende 

Absolon Oluffsen hadde blitt hardt skadd, men greidde 

likevel å komme med følgjande rekonstruksjon av det som 

hadde blitt sagt og gjort i den fiskebuda dei heldt til i den 

natta i mars 1661 i Tyttingvåg. 

Tilspurde Berndt Jensen sin stesøn Absolon: 

“Hvordan kom det til at Nils drog hjem uten mitt forlov ? “ 

Der til svarede han: “Det vet jeg ikke av.” 

Sagde han til ham igjen: “Nu vil du også drage av uten mit 

forlov ? “ 

Svarede Absolon: “ Jeg er ikke langt draget ennu.” 

Sagde Berndt: “Gud bedre mig, at de således går under 

jorden mot mig, och drager nu Nils bort, får jeg at skaffe en 

kar i hans sted. Sådant selskap haver jeg at drages med, og 

sådant folk er jeg innkommen med, såsom kjeltringselskab 

og tjuvepakk.” 

Spurde Absolon: “Hva er det vi har stjålet ? “ 

Svarede Berndt: “Hva gjorde din fader, stjal han ikke fra 

kirken ? “ 

Svarede Absolon: “Vi ere kommen av sådan ærlig folk 

som I.” 

Der med stod Absolon opp og gikk på gulvet, og da sprang 

Berndt frem til ham og tog ham i håret och slog ham et 

øreslag eller to. 

Da sagde Absolon: “O fader, beder Gud eder bevare, og 

vakter eder hvad I gjør.” 

Berndt sagde: “Hva skal jeg vokte mig for ? Er jeg redd 

for dig ? “ 

Der med grep han til kniven som stod i veggen, og stakk 

Absolon over skulderen opp imot halsen, och skar nedover 

over akselen, som nu synligen blev fremvist for retten. Med 

det samme han fikk den skade, tog Absolon om Berndts hand, 

och mente at holde handen hvor udi han hadde kniven, så 

han ham ikke mer skulde beskadige. Skar så Berndt det 

annet skar på samme arm, over for albuen, og tvende andre 

der hos inden på armen som ere alle store. Det femte sår 

på hjertet som er stukken, hvilke alle øyensynlig for retten 

blev anvist. 

Men efter han de tvende sting bekom, førte Absolon ham 

over ende på gulvet og satte sitt kne på armen til den ende, at 

forhindre ham ikke mer at stikke. Ligevel bekom han bemelte 

tre sår av ham. 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

Nordfjord fogderi hadde sin første sorenskrivar, 

Morten Thorbersen, i funksjon allereie på 

1590-talet. Seinare høyrer vi om Trugels 

Jensen. Frå 1611 og fram til 1628 var det 

Maurits Jensen som fungerte som sorenskrivar. 

Han vart deretter fogd i Nordfjord fram til 

han døydde i 1639. 

På Herredagen på Skåden i 1623 høyrer vi 

om at Maurits Jensen var til stades, og at 

han hadde med seg tingboka for Nordfjord. 

Det er sannsynleg at praksisen med å skrive 

tingbøker starta då han tok til som sorenskrivar 

i Nordfjord i 1611. Men det som måtte ha funnest 

av tingbøker i denne første tida, har gått 

tapt. Det vi i dag har bevart av tingbokmateriale, 

startar i 1641. 

For nokre år sidan tok eg til på evigheitsarbeidet 

med å transkribere dette kjeldestoffet, 

og vart etter kvart meir og meir fascinert av det 

eg las og skreiv. Då eg først hadde forstått den 

gotiske handskrifta og blitt innforstått med den 

private rettskrivinga til dei to sorenskrivarane, 

Ivar Ankersen og seinare Søren Christensen, 

og trengt meg gjennom det stive, danske kanselli-språket, 

så møtte eg levande menneske 

stige fram frå gløymde tider. 

I transkribsjonsarbeidet fann eg for året 1661 

eit rettsreferat som gir ei uvanleg dramatisk og 

levande skildring av ein far som kom til å drepe 

sonen sin. Det er mest som eit ferdig filmmanus 

slik det er skrive ned av sorenskrivar 

Søffren Christensen. Det er denne historia som 

er attgjeven her. 

I mellertid Berndt låg under ham på govet, og som Absolon 

fornam at blodet forløb sig, og hans arm begyndte at styrne, 

sprang han på døren i en fiskebo. Og som han då utkom, og 

vilde holde døren til at Berndt ikke skulde komme ut effter 

ham, då hørde Absolon at Berndts egen søn Abel ropte og 

sagde: 

“O fader, nu fick jeg skade.” 

Da sagde Berndt: “ Fikk du skade, o min Søn.” 

Og med samme slapp Absolon ut på marken og gikk opp i 

gården Tyttingvåg. Og straks der effter kom Berndt efter ham 

der Absolon han låg på bordet i Laurises stue, och sagde til 

Absolon: 

“Du skalt ikke sige, at jeg gjør hjem sogen på dig.” 4 

Han begerede 5 at folk skulde komme neder at se hans barn 

før det døde. Og der med fulgte ham neder Paul, og Lauris 

Zakrisen og Lauris Andersen Tyttingvåg, samt Anders Rasmusen 

tjenendes enken samme steds och aff disse personer 

gikk følgende med Berndt inn i huset: Paul Danielsen og 

Lauris Andersen.

Årgang 10, nr 3 - 2001 Tingbøker frå Nordfjord 


Og da de indkom, låg Abel Berndtsen i sengen, og tog de på 

ham, og da talte han intet till dem. Men siden spurde han 

de omkringstående om de ikke havde et stykke ingefær. Og 

ingen var som det havde. Og siden talede han ikke et ord, og 

litt der efter gikk de til sengen igjen. Da var han død. 

Berndt Jensen vedgjekk 

det han hadde gjort 

Berndt vedgjekk etter denne framstillinga til Absolon at han 

hadde skadd stesonen sin, Absolon, og dernest drepe sin 

eigen son Abel. Men han la til at det siste var skjedd i uvilje 

og våde. Korleis det eigentleg kunne gå til, er litt vanskeleg å 

forstå. Jacob Aaland forklarar det med at lyset gjekk ut, og at 

Berndt derfor hadde teke feil av Absolon og Abel, men dette 

står det ikkje noko om i tingboka så vidt eg kan forstå. 

Absolon bad om nåde hos øvrigheita for sin høge alderdom 

og sine umyndige barns skuld. Retten syntes at saka var 

vanskeleg, og utsette det heile til dei hadde søkt råd hos ein 

høgare instans, dvs. hos lagmannen. 

Fogden og sorenskrivaren 

si reiserute våren 1661 

Av tingboka frå 1661 får vi vite at fogden Jens Pedersen 

Randulf og sorenskrivar Søren Christensen i dei fylgjande 

vekene som vanleg drog på ein runde rundt i Nordfjord 

fogderi og heldt vårting i fylgjande skipreider: Stadt, Davik, 

Eid, Stryn, Olden og Gimmestad. Deretter var dei til stades 

på eit rettsmøte i Hornindal i Eid skipreide. Så ser det ut til at 

dei hadde tid til to rettsmøte etter kvarandre i mai/juni i 1661 

i Gimmestad skipreide for å sluttføre saka mot Berndt Jensen. 

Her skal de få høyre korleis det enda. 

Lagrettemennene som var 

til stades på rettsmøta 

På det aller fyrste rettsmøtet som vart halde på Vereide den 

12. mars i 1660, var tolv lagrettemenn til stades, fem frå 

Vereide og sju frå Gloppen. Det kan truleg forklarast ut frå 

det at møtet blei innkalla på kort varsel, og at det derfor ikkje 

var gjort i ei handevending å få tak i lagrettemenn frå Breim 

sokn som også høyrde til under Gimmestad skipreide. 

Dei følgjande to rettsmøta, det som fann stad den 14. mai på 

Andenes, og det deretter den 12. juni på Vereide, tok begge 

føre seg berre denne eine saka. Tingboka viser at det då kom 

seks lagrettemennene frå Breim sokn, to frå Gloppen og fire 

frå Vereide. Namna på dei var som følgjer: Oluff Skjerdal, 

Rasmus Førde, Oluff Reed, Aksel Sårheim, Mons Arnestad, 

Anders Lote, Anders Hjelmesæter, Knut Fittje, Jon Jordanger, 

Christoffer Seime, Oluff Bøe, Jon Gåsemyr. 

På desse to siste tingsamlingane, var det den same lagretten 

som sat. Det var desse mennene som saman med sorenskrivaren 

skulle døme i dei sakene fogden og andre tok opp på 

tinget. 

Andenes 14. mai 1661: 

Absolon Oluffsen forklarar seg på nytt 

På rettsmøtet som vart halde på Andenes den 14. mai 1661 

skjedde fylgjande: 

Fogden fremesket 6 Absolon Oluffsen som tilforne haver verit 

for retten strax effter hand av sin stefader Berndt Jensen var 

bleven stukket, som i tingbogen foliant 7 34 finnes indført, og 

nu her for retten ham tilspurde, om hva han tilforne havde 

bekjendt, og hvorledis det havde sig tildraget med Berndt sin 

egen søn Abels dødelige avgang. Då har Absolon nu her for 

retten bekjent, at den tid hand tilforne har bekjent om Abel, 

då var hand meget svag og skrøbelig, at de sting hand av sin 

stefader bekommet havde, så hand ikke rett kunde eigentlig 

fortelle hvorledis tilganget var, men nu sagde at Abel fikk 

sin skade i armen inde i stuen, då Abel kom på golvet og 

vilde skille dennem ad. Absolon bad inderligen her for retten 

med sin moder og søskinde at øvrigheden i den beste mening 

med hans stefader vilde handle, och hand på sin person haver 

Berndt aff hjertet efterlatt for det hand kunde have gjort 

ham imod. 

14-åringen Absolon Berndtsen 

forklarar seg 

Med på denne Bergensturen hadde Berndt med seg ein annan 

av sine eigne søner som berre var 14 år. Han heitte Absolon 

slik som stebroren og låg og sov då tumultane sto på som 

verst. Også han måtte i retten og vitne om det han visste i 

denne saka. 

Berndt Jensens sønn Absolon Berndtsen som er 14 år 

gammel, fremkom for retten og bekjendte at han lå da denne 

ulykke skjedde. Men da skaden var skjedd, og hans fader 

gikk opp i gården, da våknet han og gikk til sin broder som 

stukken blev og hørde at hans salige broder Abel sagde: 

“Gud forlade dig, Absolon !” 

Fogden tilspurde Berndt Jensen om han haver noget videre at 

fremføre udj retten til sin sags befrielse, svaret “nei”. 

Niels Oluffson Vereide 

som var årsak til hendinga 

Niels Oluffsen Vereide var altså stesonen til Berndt Jensen. 

Noko godt forhold mellom dei ser det ikkje ut til å ha vore 

mellom dei sjølv om Nils kalla Berndt for far. Det var Nils 

sin ulydnad som sette det heile i gang. 

Niels Oluffsen Vereide bleff tilspurd om han drog frå sin 

fader imot hans vilje, svaret at hans fader vel visste at han 

hjem reiste og gav ham kost hjem med sig. 

Effter sådan leilighed satte Fogden bemelte Jens Pedersen udi 

rette, att effterdi Berndt Jensen sådan gruelig gjerning haver 

beganget, med sin egen sønn Abel udi Tyttingvåg den 8. mars 

då han var kommen udi klammeri med sin stesønn Absolon, 

og Abel blev stukket i armen så han derefter døde. Årsaken 

til deris klammeri var at Berndts anden sønn Niels Oluffsen 

var dragen fra hanem i bemelte Tyttingvåg i mot hans vilje, 

som hans broder Absolon for retten bekjente, og om Berndt, 

ikke bør for sådan gjerning at lide efter M. B. 8 2 och 9 

kapittel. . .

62 


Tingbøker frå Nordfjord 

Saken haver vi opptaget på tre ukers dag, efterdi her faller 

en anden bekjendelse av Absolon Olufsen, enn han til forne 

haver bekjendt hvilket vi til voris overdommer bør at forstendige 

og hannem om god rådføring anmode. 

Dødsdomen over Berndt Jensen 

Sidan Absolon på dette rettsmøtet hadde kome med fleire 

opplysningar, måtte lagrettemennene og sorenskrivaren igjen 

rådføre seg med lagmannen og utsette den endelege domen 

i tre veker til. 

Så utpå sommaren, nærare bestemt den 12. juni 1661 var 

sorenskrivaren og dei same lagrettemennene samla på Vereide 

for å kome med endeleg dom i saka mot Bernt Jensen. 

Etter å ha lese og studert lovene og tydelegvis konferert med 

lagmannen og dertil nøye tenkt seg om, såg dei ikkje anna 

råd enn å døme Bernt Jensen frå livet met mindre den “høye 

øvrighed ham mildeligen will benaade, og hans boslodd at 

were forbrutt till Hans Majestet effter Loven”. 

Alt Bernt Jensen eigde, skulle tilfalle kongen, og han ville 

bli henretta med mindre han ikkje blei benåda av øvrigheita, 

altså av kongen. Det hjelpte ikkje om stesonen hans bad for 

han eller at Bernt var familieforsørgjar, heller ikkje det at 

drapet ikkje var gjort med vilje. Her var det “auge for auge 

og tann for tann”. Eit liv var blitt teke, det laut straffast med 

døden for å oppretthalde balansen i tilværet. 

Om han blei benåda av den høye Øffrighed eller ikkje, seier 

ikkje tingboka noko om. Jacob Aaland 9 skriv at han slapp 

med ei bot. Aaland skriv også at Berndt gifte seg oppatt då 

Malene var død, og då med ei kvinne som levde til 1699 

då ho var 39 år gamal. Det høyrest no litt urimeleg ut. Men 

dersom noko av dette er rett, vart Berndt i alle fall ikkje 

henretta i 1661. Men Aaland seier ingenting om kvar han 

Redaksjon 

Snorre D. Øverbø (ansvarleg), Gunnar Yttri, Oddvar Natvik 

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Boks 27, 6861 Leikanger 

Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01. 

Kjelda kjem med 3 nummer i året, eitt dobbeltnummer. Ei årstinging kostar kr 95,-. 

Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682. 

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. 

Utforming: Oddvar Natvik. 

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane 

Fylkeshuset, Postboks 27, 6861 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01 

Konst. fylkesarkivar: Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, epost: snorreo@sffarkiv.no 

Arkivarar: 

Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling , 6823 Sandane. 

Tlf. 57 86 51 24, epost: arildr@sffarkiv.no 

Liv Fridtun (musikk), Leikanger, Tlf. 57 65 64 04, epost: livf@sffarkiv.no 

Ole Stian Hovland (kommunearkiv), Leikanger, 

tlf. 57 65 64 09, epost: oleh@sffarkiv.no 

Gunnar Yttri (kommunearkiv), Leikanger, tlf. 57 65 64 08, epost: gunnary@sffarkiv.no 

Berit Selseng (kommunearkiv), Leikanger, tlf. 57 65 64 07, epost: berits@sffarkiv.no 

Maren Feyling (sekretær/stadnamn), Leikanger, tlf. 57 65 64 00, epost: marenf@sffarkiv.no 

Prosjekt: 

Hermund Kleppa (Atlas-Leksikon), tlf. 57 65 64 02, epost: hermundk@sffarkiv.no 

Oddvar Natvik (foto/Atlas-Leksikon), tlf. 57 65 64 05, epost: oddvarn@sffarkiv.no 

Nettstad: www.sffarkiv.no 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

hadde desse opplysningane sine i frå, så det er vanskeleg å 

seie noko heilt sikkert om korleis det gjekk. 

I alle fall kunne det ikkje vere lett for Berndt å leve vidare 

med eit slikt mord på samvetet. 

Noter 

1) Aaland, Jacob: Gloppen-Breim, Bygde og ættesoga, s 283 

2) innfordre = innkalle for retten 

3) beganget = begått/gjort 

4) hjem sogn(heimsokn) = valdsverk mot nokon i hans eigen heim 

5) begerede=spurde om/ynskte 

6) eske =spørje 

7) foliant = side i tingboka 

8) M.B. = mannebolken = ein del av lova 

9) Aaland, Jacob: Gloppen-Breim, Bygde og ættesoga, s 283 

Siste utveg - Fylkesarkivet 

Gunnar Hemre Ringheim på Voss arbeider med å 

skaffa opplysningar om A/S Stalheim-Gudvangen 

Automobilselskap. Han har kontakta Fylkesarkivet 

og fortalt at han har søkt etter dokumentasjon på 

Statsarkivet i Bergen, men så langt ikkje funne 

noko der. No vonar han Fylkesarkivet kan hjelpa, 

og skriv fylgjande om bilselskapet: 

Selskapet trur me vart skipa i 1920. Hotella i Gud- 

vangen og på Stalheim var aksjonærar - kanskje 

fleire. Forretningskontoret må ha vore i Gudvangen, 

etter som bilane var S-registrerte. Ruta som vart 

køyrd var frå Gudvangen til foten av Stalheim- 

skleivi. Dei to første bilane me kjenner til var S-2 

(Fiat) og S-24 (Buick). 

Grunna spesielle omstende på Stalheim, gjekk sels- 

kapet i oppløysing i 1926. O. Hylland og Gudvan- 

gen Skysslag starta opp att kvar for seg, men slo seg 

fort saman att i nyskiping av laget - no med dei nye 

eigarane på Stalheim som aksjonærar. 

I 1936 gjekk det nye laget inn i det nyskipa A/S 

Voss-Stalheim-Gudvangen Automobilselskap med 

sete på Voss. 

Har nokon opplysningar eller foto knytta til bilsels- 

kapet Gudvangen-Stalheim? I så fall, ta kontakt! 

Biletet: Gudvangen med den S-2-registrerte rutebilen 

til Gudvangen Automobilselskap. Me etterlyser 

fleire rutebil-foto frå Gudvangen-Stalheim 

i 1920-åra. 

(Foto utlånt av Jakob Bø, Voss.).


har vore på besøk hjå oss. Han 

hadde med seg to stykke han 

har skrive om den illegale farten 

til Shetland under krigen, fleire 

fotografi og eit trykt hefte om 

Fagforeningens Musikklag. 

Mesteparten av stoffet må diverre 

stå over til eit seinare nummer. 

Østerbø skriv mellom anna: 

Eg er fødd og oppvoksen i Høyanger, 

der aluminiums-fabrikken ligg. I 

Høyanger “koka” dei aluminium i 

svære omnar, og støypte dei i blokker 

(ingots) frå 30 kg til plater opp til 10 

tonn. I Holmestrand låg søsterfabrikken 

som foredla metallet til skipsplater og 

kjøkkenutstyr. Transporten gjekk med 

båtar, opp til fleire båtar frå Austrheim 

i Hordaland. 

Tidleg i 1950-åra arbeidde eg i Holmestrand, 

på valseverket der vi gjekk 

3-skift. Vi var på kaien når båtar kom 

frå Høyanger for lossing, og der vart eg 

kjent med Olav Bergsvik. Han førde den 

familieeigde båten “Bergsvik” frå Austrheim. 

Tre brør var med som mannskap, 

og alle hadde vore ute under 

krigen. 

Olav var ein ekte 

Englandsfarar under 

krigen. Han reiste 

over i tjueårsalderen, 

og vart kjentmann på 

dei norske motortorpedo-båtane(MTBane) 

som gjorde raid 

på norskekysten. 

Han snakka lite om 

den tida. Eg prøvde å 

få noko ut av han, 

men det var lite. Ein 

gong sa han til meg: 

Har du nokon gong 

drukke sjøvatn? - Nei, 

sa eg, og spurde, har 

du? Meir ville han 

ikkje seia om den 

saka. Det lurte eg 

mykje på, men svaret 

fekk eg ikkje før 50 år 

seinare, i boka Krigsår 

i kystbygder. 

Brynjulv Østerbø i Laksevåg 

Tidleg i 1941 sende tyskarane ut 

ordre om at spesielle årsklassar 

skulle registrerast for 

arbeidsteneste. Olav Bergsvik var 

ein av dei som skulle registrerast. 

Saman med Håkon Olav Austrheim 

og Ludvik Austrheim stal dei ein 

motorbåt. Båten var i svært dårleg 

stand. Kompass stal dei frå ein 

annan båt, og dette vart ikkje korrigert, 

noko som førte til at dei gjekk 

nord for Shetland. Dei endra så kurs 

til 90 grader babord. Då dei var 

komne nesten opp under land, rauk 

propell-akslingen. Hjelpelause dreiv 

dei mot nord. Dei hadde lite vatn og 

var plaga av tørste. I nesten tretten 

døgn dreiv dei rundt på havet. Været 

var dårleg, med storm og snøkave. 

Til slutt nådde dei land ved Ona 

fyr. Båten vart reparert, og dei gjekk 

mot sør. Kan henda var det fleire i 

Austrheim som ville vere med på ny 

tur vestover. 

Men heime venta foreldra med klar 

melding. Båten skulle leverast tilbake 

til eigaren, og gutane måtte 

melde seg til lensmannen. Dette vart 

gjort, men alle forstod at dei no var 

i ein farleg situasjon og måtter røma 

snarast mogeleg. Etter endå eit mislukka 

forsøk, kom Bergsvik seg over 

til Shetland med m/k “Bøfjord”. 

Østerbø fortel vidare at i ein ferie fekk 

høve til å vera med Bergsvik på ein tur 

frå Holmestrand til Måløy. Frå Bergen 

til Solund reiste vi om natta, og Olav 

fortalde og han lyste med lyskastaren på 

kvart eit hus og nes. - Det huset er raudt, 

sa han og slo på lyset, og det stemte. - 

- Der låg vi tre døgn ein gong, sa han, 

og lyste inn i ei vik. Olav Bergsvik er 

no åtti år gamal. 

Motorkutteren “Bergsvik” gjekk i 

1950-åra mellom Høyanger og Holmestrand, 

lasta med aluminium den eine 

vegen og sement frå Brevik på tilbaketuren. 

Brynjulv Østerbø fekk vera med 

på ein tur i ferien sin ein gong. Her sit 

han til venstre på romluka med Olav 

Bergsvik ved sida.


C 

- Eg er forundra over kor lite 

mange verksemder i Sogn og 

Fjordane brukar historia si i 

marknadsføringa! - sa Finn B. 

Førsund under boksleppet 

sparebanken i Jølster skipa til på 

Kjøsnes, fredag 2. november. 

Det var boka “Jølster. Hundre 

år med bygd og bank.” som 

folk fekk i hende, rykande 

fersk frå Selja Forlag. 

Finn B. Førsund har skrive teksten 

og ei boknemnd har saumfare 

heile Jølster på leit etter gode 

bilete. Fylkesarkivet har ordna 

det eldste bankarkivet og på 

den måten lagt tilrette eit viktig 

kjeldetilfang for bokskrivaren. 

Lite historie i marknadsføringa? 

Her er i alle høve eitt glimrande 

døme: Sjå på kva Sparebanken 

Sogn og Fjordane - Jølster har 

prestert dette året: 

--- Ei svært tiltalande bok 

om bygda og banken i høve 

jølstrabanken sitt hundreårsjubileum. 

Jølstringane har 

verkeleg noko å sjå fram 

til, eit eksemplar av boka 

i posten, som helsing frå 

banken og “kvittering” for 

god oppslutning om bygda sin eigen 

bank gjennom 100 år. (Husstandane i 

Fjærland får også glede av boka, - 

mange fjærlendingar har meir og meir 

Den nye bankjubileumsboka har 

mange rammetekstar, mellom anna 

småstubbar om dagleglivet og 

bankarbeidet. Her er ein: 

Ei tid før jul i 1922 fekk banken brev 

frå ein kunde som ville ta ut 300 

kroner. Eitt hundre av dei bad han 

om å få sendt til ein annan person i 

grenda. “Han har vel bruk for pengar 

til jul, han og,” står det til slutt i brevet 

til bankkasseraren. 

Sjå på Jølster! 

nytta banken på Skei etter at bygda fekk 

vegsamband nordover i 1986). 

--- Bokslepp 2. november i 

bygdehistorisk miljø på Kjøsnes, der 

m.a. ei dramatisering av opningsdagen 

1. april 1901 stod på programmet. To 

fyrsteklassar var innbedne og borna 

fekk etterpå kvar sitt 

gåvekort på 100 kroner av den 

fyrste kasseraren i banken, alias 

banksjef Juklestad, for høvet kledd i fin, 

gamal direktørdress. 

--- Ei bankhistorisk utstilling 

i banken på Skei og filialen 

på Vassenden, bankhistorisk 

spørjetevling for bygdefolket, 

jubileumsfest i høve 

opningsdagen 1. april 1901, 

jubileumsgåver til born og 

vaksne, og visst endå meir. 

By og land - hand i hand, 

var eit politisk slagord i 

mellomkrigstida, og meint som 

ei oppskrift for å oppnå godt 

resultat. Eg har lyst til gjera 

Retur: 

Årgang 10, nr 3 - 2001 

FYLKESARKIVET 

Fylkeshuset 

Postboks 27 

6861 Leikanger 

ISSN 0803-9682 

ein vri på dette: Ei verksemd (t.d. 

Sparebanken Sogn og Fjordane - 

Jølster) + ei aktiv boknemnd + eit arkiv 

(Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane) 

+ ein forfattar (t.d. Finn B. Førsund 

med kring 20 lokalhistoriske titlar på 

merittlista) + eit forlag (t.d. Selja Forlag 

- eit av dei beste i landet) = trestjerners 

bok! 

På Fylkesarkivet ynskjer me 

at arkivtilfanget me samlar, 

ordnar og oppbevarer, - den 

kulturhistoriske kapitalen me 

har i magasina våre, skal kasta 

av seg, koma til nytte, - nå og 

i framtida. Det er ikkje eit mål i 

seg sjølv å samla inn, salta ned 

og gøyma bort. Bankarkivet i 

Jølster har alt kome til nytte for 

ei bok og for ei utstilling. Slik 

vil me ha det! 

Jølster - Hundre år med bygd og 

bank er langt meir enn historia 

om sparebanken i Jølster frå 1901 

til 2001. Boka fortel om dei 

store endringane som har skjedd i 

næringsliv, busetnad og lokalstyring 

på 1900-talet. Sparebanken 

i Jølster har heile perioden spelt ei 

aktiv rolle i bygdeutviklinga. Boka 

fortel om skiping av banken, og gir 

mange forvitnelege glytt av drifta 

gjennom heile 1900-talet. 

Illustrasjonsmaterialet er framifrå, noko 

som fyrst og fremst skuldast arbeidet 

til banken si boknemnd med Arne 

Sandnes, Lidvar Klakegg, Margunn 

Gåsemyr og Kjell Juklestad. Dei greidde 

å skaffa fram ei rekkje gode og 

og illustrerande bilete som for ein stor 

del aldri har vore på trykk tidlegare. 

Nemnda var elles til stor hjelp for forfattaren 

og forlaget med å henta inn 

stoff og lesa korrektur. 

Boka kan kjøpast hjå Selja Forlag, 

Postboks 151, 6801 Førde. 

E-post seljafor@online.no 

Og hjå bokhandlarane i fylket.

Kjelda - Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?