Duodji - hvem eier kunnskapen og verkene?
Duodji - hvem eier kunnskapen og verkene?
Duodji - hvem eier kunnskapen og verkene?
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
duojáriid bidjat iežaset nama atnudujiide.<br />
Muhto dattege ii mearkkašan ahte biras ii<br />
diehtán gii lei duojár. Sámeduojár lea maiddái<br />
dán áigge dakkár olmmoš guhte lea<br />
váldán ámmátlaš oahpu sámeduojis, nugo<br />
mat fágareivve. Dál lea maid duojáris vuoigatvuohta<br />
iežas duodjái ja čuovvu dábálaš<br />
copyright lágaid.<br />
Máhttit ávnnastit, divodit, hábmet, ja geavahit<br />
duoji lei oalle dehálaš dalle go duodji<br />
galggai gokčat juohkebeaivválaš dárbbuid.<br />
Johan Turi čállá ahte lei stuorra vahát<br />
bearrašii jus ii lean duojáris olmmoš sohkagottis<br />
(Turi 1965 [1910]: 28). Goas duddjui<br />
maid, lei maiddái heivehuvvon sihke<br />
ealáhusdoaimmaide, astui ja goas jagis<br />
fidnii ávdnasiid.<br />
Duojáris leat dasto dieđut mat leat oktasaččat<br />
olles sámi álbm<strong>og</strong>ii. Muhto duojár sáhttá leat<br />
luvven iežas báikkálašvuođas ja árbedieđus,<br />
ja nu addá fas ođđa sisdoalu duddjomii ja<br />
duodjái, muhto mun in boađe dien beali nu<br />
guoskkahit dás.<br />
Ovddasguvlui geavahan mun duodjedoahpaga<br />
giehtabarggu áddejumis. Dalle leat<br />
konkrehtalaš duojit mat váikkuhit vuoigŋaduodjevuoigatvuođadigaštallamii.Konkrehtalaš<br />
duodji ja duodjedoaibma (ávnnasteapmi,<br />
duddjon ja geavaheapmi) de guoddá<br />
dieđuid, maid duojár dahje hálddašeaddji<br />
lea oahppan earáin dahje/ja ieš vásihan.<br />
Oktasaš duodjeárbi<br />
Sámedikki čilgehusas boahtá ovdan ahte<br />
duodji lea čadnon sámekultuvrii ja árbevieruide.<br />
Dávjá čuoččuhit sihke sámi duojárat<br />
ja eará álgoálbmotduojárat, ahte sin duojis<br />
ja duddjomis lea árbevierru ja árbediehtu.<br />
Ovttaskas duojár sáhttá čalmmustahttit árbedieđuid<br />
ja leat nu árbedieđu guoddi. Son<br />
soaitá maid iežas duddjomiin huksemin<br />
utøveren ikke vet <strong>hvem</strong> duojár er. Tidligere<br />
var det <strong>og</strong>så vanlig at det var andre som<br />
kalte en for duojár, hvis en behersket visse<br />
håndverkmessige kunnskaper. I dag kan en<br />
som har en offisiell skolering, eksempelsvis<br />
har tatt fagbrev i duodji, ha yrkestittelen<br />
duojár. Den som lager duodjien, har i dag<br />
rettigheten til duodjien, <strong>og</strong> følger dermed<br />
vanlige copyright regler som finnes i f.eks.<br />
Bonu <strong>og</strong> Bildkonst Upphovsrätt i Sverige<br />
(BUS).<br />
Da duodji skulle dekke behovet for hverdagen,<br />
var det viktig å kunne ta ut materialer,<br />
reparere, formgi <strong>og</strong> bruke duodji. Johan Turi<br />
uttrykker det slik at det var til stor skade for<br />
en familie hvis ingen kunne noe om duodji<br />
(Turi 1965 [1910]: 28). En duojár forventes<br />
å ha kunnskaper som er felles for den samiske<br />
befolkningen, eller deler av den. Men<br />
på den annen side kan en duojár <strong>og</strong>så ha<br />
frigjort seg fra den lokale tradisjonen, <strong>og</strong><br />
på den måten er hun/han med på å skape<br />
ny forståelse av både duodji <strong>og</strong> det å være<br />
duojár. Jeg kommer ikke her til å berøre<br />
dette i større grad.<br />
Heretter brukes benevnelsen duodji i forståelsen<br />
at det er en eller annen form for<br />
håndverk. Da er det det konkrete håndverket<br />
som påvirker diskusjonen om rettighetene til<br />
åndsverket. Det konkrete håndverket <strong>og</strong> produksjonen<br />
(materialinnhentingen, det skapende<br />
<strong>og</strong> bruken) bærer i seg kunnskap som<br />
duojár <strong>og</strong> forvalter av duodjien har lært seg<br />
av andre eller gjennnom egen handling.<br />
Felles duodjiarv<br />
I begrepet som er brukt av Sametinget, kommer<br />
det frem at duodji er knyttet til samisk<br />
kultur <strong>og</strong> tradisjoner. Ofte blir det fremhevet<br />
blant duojárat <strong>og</strong> <strong>og</strong>så andre urfolk<br />
som arbeider med sine kulturelle uttrykk, at<br />
uttrykket springer ut fra kulturens tradisjons<br />
A sámeduojár is the person who does<br />
duodji. Often, a duojár’s starting point is the<br />
local environment, and knowledge that is<br />
hidden in the objects is local as well. When<br />
one receives the title duojár, this means<br />
that he/she is approved and rec<strong>og</strong>nised as<br />
a master of that which the community regards<br />
as duodji. If we look at old duodji<br />
objects, it is extremely seldom we see that<br />
practitioners have put their initials on their<br />
work. However, it is not uncommon to find<br />
the initials of the person to whom the duodji<br />
is dedicated. A duojár made an object, e.g.<br />
a piece of clothing, for someone, and the<br />
person to whom the duodji was dedicated<br />
was the owner of the duodji. Also today, it<br />
is very difficult to get duojárat (plural of<br />
duojár) to put their initials on utility duodji<br />
objects, such as gákti, belts, hats, etc. But<br />
this does not mean that those around the<br />
practitioners do not know who the duojár is.<br />
Earlier, it used to be common for others to<br />
call someone a duojár if that person mastered<br />
certain handicraftrelated knowledge. Today,<br />
a person who has formal training, e.g.<br />
has a certificate of completed apprenticeship<br />
in duodji, can hold the title duojár.<br />
Today, the person who makes the duodji<br />
holds the rights to the duodji, followed by<br />
the copyright rules that are found in, for<br />
example, Bonu and Bildkonst Upphovsrätt<br />
i Sverige (BUS).<br />
When duodji had to cover the needs of everyday<br />
life, it was important to be able to obtain<br />
materials, repair, design and use duodji.<br />
Johan Turi expresses it such that it was<br />
very harmful for a family if no one knew<br />
anything about duodji (Turi, 1965 [1910]:<br />
28). A duojár is expected to have knowledge<br />
that is common for the Sami population, or<br />
parts of it. But on the other hand, a duojár<br />
can also have liberated him/herself from<br />
the local tradition, and in that way, he/she<br />
is helping create a new understanding of<br />
67