Tekst og tradisjon M. B. Landstad - TEORA - Høgskolen i Telemark

Men jamvel om Svabo skulle hatt tankar om å reise eit nytt færøysk skriftmål sist på
1700-talet, hadde han knapt kunna gjort det på den måten som Hammershaimb hadde så stor
suksess med kring 1850. Grunnen til dette er dei språkvitskaplege nyvinningane først på 1800-
talet, som endra radikalt dei språkfaglege føresetnadene for den som ville planleggje nye
skriftspråk.
3. Den historisk-komparative språkvitskapen
Då språkfolk på slutten av 1700-talet blei klar over at språkendring ikkje skjer på slump, men
følgjer bestemte reglar, som seinare på 1800-talet blei formulerte av dei såkalla
junggrammatikarane som lydlover, fekk forskarane ein reiskap til å beskrive likskap mellom
ulike språk og dialektar på ein heilt annan og meir eksakt måte enn før. Eit av dei største namna
på dette feltet også internasjonalt, er dansken Rasmus Kristian Rask (1782-1832). Her i Noreg
er han først og fremst kjend som talsmann for såkalla ortofon skrivemåte, dvs. at skrifta så
mykje som mogleg skulle byggje på uttalen, noko som m.a. Knud Knudsen (1812-1896) la til
grunn for sitt program for fornorsking av skriftmålet, som han ville basere på det han kalla den
landsgyldige norske uttale.
Men Rask spela dessutan ei viktig rolle for det nyislandske skriftmålet, som blei
standardisert først på 1800-talet i om lag den forma me kjenner det i dag. Fordi islandsk har
endra seg langt mindre enn andre nordiske språk, ligg det jamvel i si moderne utgåve relativt
nær norrønt, spesielt når det gjeld formverket. Men også lydleg har islandsk arkaiske trekk som
ikkje finst i noko anna nordisk språk, t.d. hl, hr og hn i ord som norr. hlaupa, hrópa og hnakki,
jf. norsk laupe, ring og nakke. Islandsk har også halde på konsonantane þ og ð i ord som þing
og síða, som blir skrivne og uttala akkurat slik både på norrønt og moderne islandsk. I andre
nordiske mål er derimot þ i dei fleste tilfelle blitt t, jf. norsk (og færøysk) ting, medan ð som
regel er bortfallen, jf. norsk side, uttala “sie”, moderne færøysk síða, uttala “suia”. Moderne
islandsk skriftmål ligg dermed slett ikkje så fjernt frå uttalen, trass i at skriftbiletet ser ut mest
som norrønt. Skriftbiletet i færøysk ligg også nær norrønt, men her er til gjengjeld avstanden
stor mellom skrift og uttale.
Når Hammershaimb i si tid valde å lage eit færøysk skriftmål som låg så fjernt frå
talemålet, kom det m.a. av at han ville skape eit skriftmål som skulle vise sambandet med det
gamle norrøne målet og med moderne islandsk, som hadde stor prestisje i samtida, først og
fremst på grunn av den norrøne litteraturen. Her i vårt land var dei same tankane viktige for dei
arbeidde for å reise eit nytt norsk skriftmål, som me skal sjå. 1
1 I innleiinga til Norske Folkeviser (s. IX) omtalar Landstad samarbeidet med Aasen slik:
Da jeg allerede havde lagt min Plan og var kommen temmelig vidt med mit Arbeide inden Ivar
Aasens fortjenstlige Værker, Folkesproget vedkommende, udgaves, har mit Forehavende ikke
79