Tekst og tradisjon M. B. Landstad - TEORA - Høgskolen i Telemark

dynamikk, i ei veksling mellom eksplikasjon og applikasjon, indikativ og imperativ,
vedkjenning og lovprising. Tyske salmeforskarar har peikt på at tradisjonelt har salmen vore
oppfatta som svaret frå dei truande på preika eller ledd i gudstenesta, som “Antwort” på eit
“Wort” eller ei “Rede”. Men dette skiljet finn ein ikkje alltid; ein salme kan også ha i seg dei
tradisjonelle preike-hovuddelane (parafrase, explicatio og applicatio). 1
Landstad uttalte seg også om noko av dette. I den planen som han utarbeidde for
salmeboka, seier han om den funksjonen salmen skal ha: “Det er derfor Salmens Hensigt (...) at
laane Menigheden Ord, naar den, forsamlet i Guds Hus, bekjender, lover og takker.” Medan
preika ideelt sett er Guds tale til kyrkjelyden, er salmesongen den tale den einskilde “opløfter”
“for Herrens Ansigt i Tilbedelse og Bekjendelse”, skriv han. 2
Kva er då “min Sang”, eller ein “salme”? Mange har diskutert sjangeren og prøvd å
skilje mellom vise, song, åndeleg song og salme, ut frå både form-, innhalds- og
funksjonskriterium. 3 Ein salme må i alle fall kunne syngast av det såkalla “folket” eller “folk
flest”, og vi veit at melodiane ofte spelar ei vel så viktig rolle som teksten når ein salme slår
igjennom. Og Landstad var fullt klar over kor viktig det var at salmane kunne syngast, slik at
melodiane kunne opne tankar og sinn der orda ikkje nådde fram.
Her vil eg først og fremst sjå på salmen som bruksdikting, og ei bruksdikting som er
målretta, situasjonsbunden og tradisjonsbunden i både form og innhald. Dette blir sjølvsagt
aller mest tydeleg når salmen står i ei salmebok, slik som i Landstad. Ei salmebok inneheld
tekstar som skal brukast ved fastlagde kyrkjelege høve (t.d. dåp, konfirmasjon, skriftemål,
nattverd, høgmesse). Salmane må tilpassast kyrkjeåret og dei bibeltekstane som skal brukast
gjennom dette året. Det individuelle og private må då vike. Difor blir det etter mi meining
misvisande å bruke t.d. Landstads salme “Jeg står for Gud som allting vet” (nr 53) som eit prov
på at Landstad var ein person prega av tungsinn og botstankar. 4 Salmen er skriven til
bibelteksten som fortel om farisearen og tollaren i tempelet, og er plassert under
skriftemålssalmar.
Altså: Ein salme blir til i spennet mellom dei krava denne spesielle sjangeren stiller, og
evnene, innsikta, synspunkta til diktaren, og tidskonteksten og behov i tida. Ein tysk forskar
talar om at salmediktaren kan bruke eit slags skjema, som han kan “fylle ut” på sin måte, med
sine personlege særdrag i omforming, utforming, vektlegging og vinkling. 5 Naturleg nok må ein
som skal setje saman ei heil salmebok, også fylle ut med salmar ut frå behova i kyrkja, og då
1 Akslen 2002: 49-51.
2 Elseth 1997: 162.
3 Akslen 1997: 103ff.
4 Elseth 1986: 11-12; 22-23.
5 Akslen 2002: 22-24.
34