Konventikkelplakatens historie 1741-1842.pdf - Akademika forlag

Konventikkelplakatens historie 1741–1842

Trondheim Studies in History
Series editor: Professor Per Hernæs
Executive editorial committee:
Professor Tore T. Petersen, NTNU
Professor Ola S. Stugu, NTNU
Professor Steinar Supphellen, NTNU
Contact address:
Professor Per Hernæs
Department of History and Classical Studies
NTNU
N- 7491
Trondheim
Norway
e-mail: perher@hf.ntnu.no

Steinar Supphellen
Konventikkelplakatens historie
1741–1842

© Tapir Akademisk Forlag, Trondheim 2012
ISBN 978-82-519-2900-4
ISBN 978-82-519-2901-1 (epub)
Det må ikke kopieres fra denne boka ut over det som er tillatt
etter bestemmelser i lov om opphavsrett til åndsverk, og
avtaler om kopiering inngått med Kopinor. Dette gjelder også filer, kode eller annen gjengivelse
tilknyttet e-bok.
Grafisk formgivning: Type-it AS
Omslag: Mari Røstvold, Tapir Akademisk Forlag
Papir: Munken Lynx 90 g
Trykk og innbinding: AIT Oslo AS
Forsidebilde: Adolph Tidemand Haugianerne. Foto: Jacques Lathion. Nasjonalmuseet for
kunst, arkitektur og design
Tapir Akademisk Forlag har som målsetting å bidra til å utvikle gode læremidler og alle typer
faglitteratur. Vi representerer et bredt fagspekter, og vi samarbeider med forfattere og fagmiljøer
over hele landet. Våre viktigste produktområder er:
• Fagbøker
• Vitenskapelige publikasjoner
• Sakprosa
Vi bruker miljøsertifiserte trykkerier.
Tapir Akademisk Forlag
Postboks 2461, Sluppen
7005 TRONDHEIM
Tlf.:73 59 32 10
E-post: post@tapirforlag.no
www.tapirforlag.no
Forlagsredaktør: laila.andreassen@tapirforlag.no

Innhald
Den vanskelege religionsfridomen ..............................................................
1 Konventikkelplakaten – ein presentasjon..............................................
Den større samanhengen ............................................................................
Det konkrete innhaldet ...............................................................................
2 Einevaldsmonarken og hans kyrkjestyre...............................................
Kongens dilemma – den vanskelege grensa mellom aktivt liv og uorden
Generalkyrkjeinspektørane og utforminga av konventikkelplakaten ........
Regulering av religiøs aktivitet før konventikkelplakaten.........................
3 Utferdinga av den svenske konventikkelplakaten .................................
4 Norsk bakgrunn for utferdinga av konventikkelplakaten....................
Utviklinga fram til 1737.............................................................................
Akershus stift .............................................................................................
Kristiansand stift ........................................................................................
Bergen stift.................................................................................................
Trondheim stift ...........................................................................................
5 Den første bruken av konventikkelplakaten..........................................
Plakaten som svar på uro i Trondheim.......................................................
Situasjonen i Bergen etter utferdinga.........................................................
Utvilkinga i Akershus stift etter utferdinga av konventikkelplakaten.......
6 Utfyllande tiltak i høve til konventikkelplakaten..................................
Reskript om separatistar 1745....................................................................
Opprustning og vern av embetet................................................................
7
9
9
10
15
17
19
22
27
33
34
38
45
45
48
49
49
55
60
64
64
66
INNHALD 5

7 Plakaten i funksjon etter 1746 .................................................................
Redusert interesse for religiøse spørsmål 1746–1771 ...............................
Perioden 1771–1796...................................................................................
Sideblikk til Sverige...................................................................................
Perioden 1796–1814. Hans Nielsen Hauge og konventikkelplakaten.......
8 Grunnlova, religionsfridomen og konventikkelplakaten......................
9 Plakaten i funksjon etter 1814.................................................................
Perioden 1814–1842...................................................................................
Bruken av plakaten i Danmark ..................................................................
Bruken av den svenske plakaten 1809–1858.............................................
10 Opphevinga av konventikkelplakaten ..................................................
Vegen til det endelege vedtaket ...............................................................
Drivkrefter bak opphevinga .....................................................................
Kvifor vart den svenske plakaten ståande så lenge?................................
11 Opphevinga i perspektiv ........................................................................
Konventikkelplakaten ..................................................................................
Kjelder og litteratur .....................................................................................
6 KONVENTIKKELPLAKATENS HISTORIE 1741–1842
69
69
75
77
78
87
93
93
95
97
100
100
110
112
117
122
131

Den vanskelege religionsfridomen
I dagens norske samfunn ser vi på religionsfridom for innbyggjarane som ein
menneskerett, som ein sjølvsagt rett, i alle fall så lenge vi held oss på eit prinsipielt
plan. I praksis er det framleis ikkje fullt så enkelt. Ikkje alle meiner å oppleva
full religionsfridom, og saker blir klaga inn for den internasjonale menneskerettsdomstolen
i Haag. Når det kjem til stykket, er det stadig vanskeleg å vita korleis
full religionsfridom for alle medlemmer av eit samfunn kan lata seg definera og
praktisera.
I erklæringa om menneskerettane som Dei sameinte nasjonane vedtok i 1948,
og som vårt land har slutta seg til, heiter det i § 18 at «[e]inkvar har rett til tankefridom,
samvitsfridom og religionsfridom. Denne retten er ein fridom til å endre
religion eller tru og ein fridom til åleine eller saman med andre, offentleg eller
privat, for einkvar å la sin religion eller si tru kome fram i lære, gjerning, utøving
og etterleving». 1 Eit par år seinare vedtok Europarådet ein tilsvarande konvensjon
som er gjort rettsleg bindande her i landet. Der finn ein også dette tillegget:
«Fridom til å utøve ein religion eller ei tru skal ikkje ha andre avgrensingar enn
dei lova krev og som er naudsynlege i eit demokratisk samfunn for den offentlege
tryggleiken, for å halde oppe offentleg orden, vern av helse og moral eller vern av
rett og fridom andre har.» 2
Likevel oppstår det problem når fridomen skal praktiserast.
Religionsfridom for den einskilde borgar er heller ikkje som prinsipp av gamal
dato i vårt land. I Grunnlova var det først etter 150 år, ved jubileet i 1964,
at setninga «Alle Indvaanere af Riget have fri Religionsøvelse» kom på plass.
Eigentleg vart ein liknande ordlyd vedteken alt i 1814, men fall ut i den siste
redigeringa av Grunnlova. Når det kunne skje, var det nok fordi dei fleste eidsvollsmenn
hadde ei heilt anna oppfatning av innhaldet i omgrepet religionsfridom
enn den vi kjenner. Dei oppfatningane som den gong gjorde seg gjeldande, hadde
1 Her sitert etter Haraldsø (1993, s. 326).
2 Sm.st.
DEN VANSKELEGE RELIGIONSFRIDOMEN 7

akgrunn i einevaldstyre og samfunnstilhøve på 1700-talet. I dette vart det større
endringar utover på 1800-talet. Religionsfridom i vidare og meir moderne forstand
kom på dagsorden her i landet frå 1830- og 40-åra.
Temaet i denne framstillinga er ikkje utviklinga av religionsfridom i generell
forstand, men vekta ligg på ei meir avgrensa side ved denne fridomen: retten
til å koma saman med trusfrendar til felles religionsutøving. For einevaldsmonarkens
undersåttar på 1600- og 1700-talet fanst det nærmast ingen fridom til å
koma saman for å høyra lekfolk sine utleggingar og drøftingar av Bibelens ord
og framføring av deira røynsler og opplevingar frå eige religiøst liv. Det religiøse
liv i landet var i all hovudsak knytt til kyrkjehus og presteembete og låg under
monarkens kontroll. Reguleringa av ein svært innskrenka samlingsfridom skjedde
særleg gjennom ei spesiell kongeleg forordning eller såkalla plakat utferda i 1741.
I hundre år, frå 1741 til 1842, var denne konventikkelplakaten gjeldande i Noreg,
ein periode då det skjedde store endringar i tenkjemåte og skaptest nye ytre kår
også for utvida religionsfridom. Dei fleste av oss koplar straks, og med god grunn,
bruken av konventikkelplakaten saman med saka mot Hans Nielsen Hauge. Men
plakaten hadde vore gjeldande eit halvt hundreår før hans tid som lekpredikant,
og den vart også ståande lenge etter at Hauge i 1824 var borte. I heile denne lange
perioden må plakaten ha hatt ein innverknad på både kyrkje- og kristenliv og på
samfunnslivet i landet. Den verknaden er det nok vanskeleg å påvisa sikkert, men
vi skal gjera eit forsøk på å følgja denne forordninga gjennom dei hundre åra for
å få ei meining om både kvifor den vart til, korleis den fungerte, og kvifor den så
måtte bort. Dermed skulle vi få betre kunnskap om korleis vilkåra for religionsfridom
har utvikla seg i vårt land. Undervegs vil vi også prøva å ha eit sideblikk til
vårt naboland i aust, i von om at det kan gje hjelp til breiare innsikt i saksfeltet.
Dette vesle arbeidet er for ein stor del gjort under eit friår på NTNU for mange
år tilbake, og forfattaren er spesielt takksam for eit hyggeleg og svært nyttig
opphald ved Schæffergården i København for å kunna gjennomgå Generalkyrkjeinspeksjonskollegiets
arkiv i Det danske riksarkiv. Ein stor del av framstillinga
byggjer på materiale frå dette arkivet. Diverre tok det lang tid før arbeidet kunne
takast oppatt og presenterast for interesserte lesarar.
Dragvoll sommaren 2011
8 KONVENTIKKELPLAKATENS HISTORIE 1741–1842

1 Konventikkelplakaten – ein presentasjon
Den større samanhengen
Den 13. januar 1741 underteikna kong Kristian 6. eit dokument som kom til å gå
under namnet konventikkelplakaten, og som i Noreg vart ståande i hundre år til
kong Karl 14. Johan etter tredje gongs vedtak i Stortinget endeleg sanksjonerte
opphevinga 27. juli 1842. Føremålet var å regulera fridomen til å samlast til
religøse møte utanfor kyrkjehuset.
Ingen av desse to hendingane i 1741 og 1842 kan seiast å vera viktige i norsk
historie i den meining at dei set markerte skilje i utviklinga, korkje politisk
eller kyrkjeleg. Men gjennom det hundreåret dei innrammar, høyrer konventikkelplakaten
med til rammeverket for dei mange store endringane som skjedde
i det norske samfunnet.
Desse endringane var omfattande. Politisk skjedde det store endringar i heile
Europa midt inne i denne hundreårsperioden, med den franske revolusjonen og
Napoleonskrigar som fekk innverknad på heile europakartet. I norsk historie er
1814 eit av dei verkeleg store merkeåra, med eiga grunnlov og endra tilhøve til
Danmark og Sverige. Eineveldets tid var over. Omveltingane hadde også ei rekkje
store konsekvensar på det økonomiske, sosiale og kulturelle plan, sjølv om det er
dei politiske hendingane som klårast set skilje. Ved desse politiske omveltingane
var religionsfridom eit slagord som fekk eit visst nedslag i proklamasjonar og
jamvel i konstitusjonar, men mindre i konkret politikk.
Ved framstilling av religiøs og kyrkjeleg utvikling i vårt land gjennom dette
hundreåret kjem det også fram fleire store endringar. I kyrkjehistoria finn ein
gjerne tida ca. 1700 til 1746 omtala som pietismens tid, etterfølgd av opplysningtid
til ca. 1800. Dernest talar ein om Hans Nielsen Hauge som representant for gjennombrot
for folkeleg vekking først på 1800-talet (1800–1830), og om kyrkjeleg
fornying og misjonsinteresse (1814–50). 1 Ein finn lite grunn til å leggja vekt på
1741 eller 1842. Konventikkelplakaten vart til mot slutten av det som vert kalla
pietismens tid, og kan oppfattast som ein viktig del av den statspietismen Kristian
6. blir rekna som arkitekt for. Denne mista noko av sin dominans etter kongens
1 Andreas Aarflot (1967)
1 KONVENTIKKELPLAKATEN – EIN PRESENTASJON 9

død i 1746, men plakaten vart ståande gjennom nye kyrkjehistoriske epokar. Den
politiske overgangen frå einevelde til konstitusjonelt styre i Noreg førte ikkje til
formell endring i plakaten.
Det blir gjerne understreka at frå ca. 1830 har liberalismen eit gjennombrot i
Europa med verknad også for utviding av religionsfridomen. At dette får konkrete
utslag i Noreg, særleg i 1840-åra, kan det ikkje vera tvil om, og opphevinga
av konventikkelplakaten skjer opplagt i ein slik samanheng. Det ligg ein lengre
prosess bak den endelege opphevinga i 1842. I 1833 kom det første større formelle
åtaket på plakaten, då som del av eit meir omfattande framlegg til Stortinget om
utvida religionsfridom. Då opphevinga til sist let seg gjennomføre i 1842, var dette
starten på ei oppmjuking av dei autoritære forordningane som hadde overlevt frå
einevaldstida. I den samanhengen vil likevel dissentarlova frå 1845 eller opphevinga
av jødeparagrafen i 1851 kunne framhevast som like viktige kykjehistoriske
merkeår som 1842.
Konventikkelplakaten har vore omtala i mange samanhengar, men ei meir
samanhengande framstilling er mangelvare. 2 Ved å konsentrera oss om plakaten og
vilkåra for religiøse samlingar får vi med oss viktige sider av utviklinga innanfor
religiøst og kyrkjeleg liv i ein lang periode. Det som skjedde med denne plakaten
og den samlingsfridomen han skulle regulera, gjev oss innsyn i og hjelp til å
forstå også dei større endringane som gjekk føre seg både i kyrkje- og samfunnsliv
gjennom ein lengre periode. Ikkje minst viser plakaten korleis einevaldsmonarkiet
søkte å bruka religionen i styring og kontroll av riket.
Det er god grunn til å gjera seg nærare kjent med denne seigliva plakaten.
Det konkrete innhaldet 3
Plakat var midt på 1700-talet eit vanleg uttrykk om trykte utgåver av nye påbod frå
styresmakta. 4 Dei vart nok sjeldan oppslått som plakatar i nyare tyding av ordet,
dei skulle lesast for folket av kongens embetsmenn, av futar på tinget og av prestar
i kyrkjene. Konventiklar var eit omgrep som i dansk-norsk samanheng mest var i
bruk på 1700- og 1800-talet. Det kom av det latinske ord for samkome, conventus,
og vart nytta om små samkomer, småmøte. Truleg hadde den auka bruken av ordet
konventikkel nær samanheng med at Phillip Jacob Spener (1635–1705) alt i Pia
2 Plakaten blir nemnd i dei fleste større oversynsverk over norsk historie, som t.d. i Ole Feldbæk
(1998) og i kyrkjehistoriske oversynsverk. Spesialstudiar av plakaten kjenner eg ikkje til, heller
ikkje frå kyrkjehistorikarar.
3 Avskrift av plakaten er trykt som vedlegg.
4 Sjå Norsk historisk leksikon.
10 KONVENTIKKELPLAKATENS HISTORIE 1741–1842

Desideria frå 1675 tilrådde å koma saman i conventicula eller collegia pietatis.
Slike småmøte vart den følgjande tida vanlege i den pietistiske rørsla, og det er
småmøte konventikkelplakaten handlar om.
Det har vore relativt vanleg å ha den oppfatning at plakaten set forbod mot å
halda religiøse møte. Det gjer den ikkje, og dette går klårt fram av den omstendeleg
overskrifta det trykte dokumentet vart utstyrt med:
«Forordning anlangende hvorvidt gudelige Forsamlinger, uden for den offentlige
Guds Tieneste, til videre Opbyggelse og Gudfrygtigheds Øvelse, under vedkommende
Læreres Opsyn, maa tillades, og hvilke derimod, som utilladelige, og
mistænkelige, forbydes.»
Det er såleis tale om gudelege forsamlingar av to slag, dei som er positive og kan
tillatast, og dei negative som må forbydast.
Plakaten har ei grunngjevande innleiing som vanleg var, og deretter følgjer i alt
17 artiklar.
I innleiinga understrekar kongen at han stadig har vore oppteken med å fremja
Guds ære i sitt rike. Han har tilsett ein eigen kyrkjeinspeksjon, han prøver å tilsetja
gode lærarar for kyrkjelydane og han vil auka talet på slike. Han innrettar skolar og
forsyner dei med tenlege bøker, og han vil søkja å fremja alt som kan medverka til
sann kristendom under oppsyn av dei tilsette lærarar. Han vil ikkje tillata at nokon
vert spotta eller forfølgd for å visa omsorg for eigen eller andres sanne gudsfrykt
og oppbygging, så framt dei ikkje berre under skin av gudsfrykt forlet og forsømer
den stand og næring dei høyrer til og gjev seg over til yrkesløyse. Det er kongens
vilje at kvar mann, etter Guds bod, skal ta vare på si reielege næring og ikkje under
påstand om å ville vekkja og byggja opp sjelene gje seg til å vandra omkring og
leggja seg bort i læreembetet. Slikt skal ha skjedd utan geistleg tilsyn og med fåre
for uorden og forvirring, slik at sann kristendom og gudsfrykt meir vert hindra enn
fremja.
Det er såleis ikkje tale om ei prinsipiell avvising av at einskildpersonar syner
omsorg for eiga og andres oppbygging, men det skal skje med orden innanfor
gjevne grenser. Dei 17 punkta skal klårgjera desse grensene.
Artikkel 1 slår fast den generell plikt til å gå til gudsteneste. Til oppbygging ut
over dette skal den «ordentlig kaldede Lærer», presten, som har makt og fridom til
å læra, kunna halda samlingar i eige eller andre tenlege hus, der følgjande kan skje:
Bibelen kan lesast og lærdom utdragast av den, preika i kyrkja kan utdjupast, etter
bøn og salmesang kan det førast gudeleg samtale om åndelege ting, og læraren kan
til avslutning tala kort og fyndig til oppmuntring over ein bibeltekst. Det kan tilla-
1 KONVENTIKKELPLAKATEN – EIN PRESENTASJON 11

tast å seia si meining, framføra skruplar og tvil, søkja rådgjeving og opplysning,
men utan at det utviklar seg til disputering. Det er tale om tilleggsundervisning ut
frå lærdom og autoritet utan plass for røynsler og drøfting mellom likesinna.
Artikkel 2 understrekar at slike forsamlingar er prestens sak. Kan han ikkje vera
til stades, bør han avlysa. Ved forfall kan det likevel tillatast at kateketen ein og
annan gong opptrer på vegne av presten, og finst ikkje kateket, kan ein gudeleg
og veløvd student som presten står ansvarleg for, tre inn i hans stad. Men nokon
ustudert lekmann kan såleis ikkje stå med ansvar for ei gudeleg samling.
Artikkel 3 understrekar at tillatne samlingar skal vera eit tillegg til gudstenesta.
Dei bør haldast på søn- og heilagdagar, etter gudstenesta, men slik at folk er heime
før klokka 8 om kvelden.
Artikkel 4 seier uttrykkjeleg at samlingane skal vera «subordineret» gudstenesta
og tena til å gje betre nytte av den. Dei som møter, skal formanast til å gå til
gudsteneste, elles skal dei heller ikkje ha lov til å møta på samling.
Artikkel 5 rettar seg til prestane med påminning om at slike møte aldri må gå ut
over det som er viktigare i tenesta: å arbeida godt med preikene, gå på husbesøk
etter lova, og å driva privat sjelesorg. Ingen skal nøyast til å gå på samling, og
endå mindre skal nokon der oppfordrast til å åpenberra sin sjeletilstand utan at han
først har tala med presten og klårlagt om slikt kunne vera til nyttig oppbygging for
fleire. Å halda konventiklar burde såleis stå eit stykke nede på prioriteringslista
til presten, og det religiøse liv eller vitnetrang hjå den einskilde måtte vera under
full kontroll.
Artikkel 6 omtalar samlingar som presten eventuelt måtte få tid til utanom
helgedagane og utan å forsøma sine embetsplikter. Det må då aldri gjerast til ei
samvitsplikt å møta, og presten skal gjera det tindrande klårt at å forsøma si teneste
og næring ikkje er Guds vilje. Det skal vera forbode for kvinner, tenestefolk og
barn å møta opp utan løyve frå menn, husbondsfolk og foreldre. Dei skal vera
lydige når dei vert nekta, sjølv om nektinga «ikke alltid kand være vel giort», og
heller søkja gudstenesta, husandakten og privat samtale med presten.
Artikkel 7 gjev åpning for at dersom nokon krev rettleiing, kan kateketane halda
samling, men aldri for særleg mange, og berre for folk dei kjenner og veit har
«virkelig gudelig Hensikt». Presten skal då ha melding om tid og stad og stundom
møta opp til kontroll.
Artikkel 8 gjev rom for eit visst initiativ frå «Gud oprigtig søkende og
for deres Opbyggelse bekymrede Personer» som lengtar etter å samlast for å
hjelpa kvarandre. Slikt vil ikkje kongen forby, men det skal skje etter følgjande
retningslinjer: Det kan berre vera få personar, det skal gå stille føre seg, vara kort,
vera utan eting og drikking, ved lys dag, menn saman med menn og kvinner med
12 KONVENTIKKELPLAKATENS HISTORIE 1741–1842

kvinner, dei siste aldri utan under leiing av prest, kateket eller ein røynd person
som presten oppnemner. Presten skal alltid vita tid og stad og bør halda nøye tilsyn
ved å innfinna seg ofte. Likevel er det her ei viss opning for noko som ikkje er
heilt styrt av presteembetet.
Artikkel 9 koplar inn husandakten. Det er godt og ønskjeleg at husbondar og
matmødre held oppbygging for sitt hus, men ingen framand skal innkallast til dette.
Skulle nokon «som af Hændelse» koma til stades, må det aldri vera meir enn 2–3
som ikkje høyrer huset til.
Artikkel 10 reiser eit vern mot dei samlingar som måtte verta haldne i samsvar
med plakaten. Det er forbode å laga bråk og forstyrra, larma utanfor eller å trengja
seg inn i huset. Synest nokon at det skjer ulovlege ting, skal det meldast til rette
styresmakt.
Artikkel 11 er oppteken av å få bort årsaker til at folk vil halda ukontrollerte
samlingar. Det blir vedgått at ikkje alle prestar er gode og kan gje grunn til at folk
søkjer andre lærarar. Bispar og særleg prestar skal difor arbeida med flid på sine
preiker og ikkje ta lett på si teneste.
Artikkel 12 gjev åpning for at personar som søkjer eiga kyrkje, men som ikkje
har tillit til presten, skal ha lov til å søkja ein annan prest for råd og åndeleg
rettleiing. Soknepresten skal ikkje ta slikt ille opp, men granska seg sjølv om han
skulle gje grunn til manglande tillit. Det som ikkje skal skje, er at dei misnøgde
skipar forsamlingar, forlet sitt arbeid og dreg omkring i landet.
Artikkel 13 forbyr å halda eller oppsøkja alle andre slags forsamlingar som
blir sagt å vera til oppbygging og øving i gudelegheit, men som ikkje er innretta
etter det føregåande, anten det er under open himmel for store mengder eller i
løyndom.
Artikkel 14 forbyr uvedkomande å halda vidløftige talar i lovlege forsamlingar,
sjølv om det er tillate kort å seia si meining etter den kunnskap ein har når det vert
spurt eller det på annan måte trengst.
Artikkel 15 forbyr at det i samlingane vert lese andre skrifter enn Bibelen og
bøner, salmar og bøker som er ordentleg sensurerte. Noko anna kan føra til den
verste villfaring.
Artikkel 16 innskjerpar forbod mot å dra omkring for å halda samlingar. Det blir
skilt mellom menn og kvinner. For begge er hovudsaka å leve stille, bli i sitt kall
og eta sitt eige brød. Den eine kan likevel vitja den andre til privat oppbygging.
Særleg kvinner må ikkje innbilla seg at dei mot Bibelens ord har kall til å læra
og preika, men er dei skikka til det, kan dei lesa med og undervisa eigne barn og
andre jenter. Om dei har nådegåve til det, kan dei også oppbyggja og undervisa
andre av eige kjønn, men i all stille utan å skipa samlingar.
1 KONVENTIKKELPLAKATEN – EIN PRESENTASJON 13

Artikkel 17 tek utgangspunkt i den observasjon at både framande og innfødde
predikantar gjerne kjem dit der ordinær forkynning alt har hatt god verknad og
meiner å skulle styrkje denne verknad. Men når desse framande atter dreg bort, set
folk mindre pris på gudstenesta og sine ordinære lærarar og ønskjer å dra dit dei
trur det er betre. Presten skal difor sterkt tilrå slike predikantar som måtte dukka
opp at dei ikkje grip inn i andres embete, men held seg stille utan å halda samlingar.
Den verdslege styresmakta skal også halda auge med slike og «i Mindelighed og
Høflighed» tilrå dei å dra heim dit dei kom frå.
På mange måtar er det ein relativt mild tone som pregar alle punkta, og ingen
stader er det presisert kva straffetiltak som skulle setjast inn mot dei som måtte
bryta kongens påbod. Sett under eitt er det heller ikkje noko heilt klår haldning til
religiøs møteverksemd som kjem fram. Saka må opplagt ha vore vanskeleg. Prestens
embete skal respekterast, alt skal vera under hans kontroll, men samstundes
vil ikkje plakaten stengja heilt for at også andre kan bli engasjerte til eiga og andres
sanne religiøse oppbygging. Samlingar må kunna koma i tillegg til gudstenesta,
og sidan prestane og deira teneste knapt er utan lyte, må det finnast råd til åndeleg
oppbygging utanom dei offentlege samlingane. Men her må det visast den største
varsemd. Bak dei enkelte punkta ligg det opplagt både prinsipielle vurderingar
og forsøk på å løysa heilt praktiske problem. Skal vi skjøna kvifor plakaten vart
utferda og kvifor den fekk den forma den har, må vi kjenna både den breiare bakgrunnen
for den og den konkrete situasjonen den vart til i.
14 KONVENTIKKELPLAKATENS HISTORIE 1741–1842