LYRISK DIKTING

Hanne Borchrevink:
Blå. 2000
3
LYRISK DIKTING
Etter å ha arbeidd med dette kapittelet har du kunnskap om
dei viktigaste kjenneteikna ogfunksjonane til lyrikken, samanhengen
mellom omgrepa lyrikk, dikt og poesi og dei viktigaste
lyriske verkemidla.
Læreplanen seier at du skal kunne
bruke kunnskap om språk og tekst i utforskande og vurderande samtalar
om litteratur ut frå eiga oppleving ,;
tolke og reflektere over innhald, fonn og fOlmål i eit representativt- utval
av samtidstekstar
gjere greie [or eit breitt register av språklege verkemiddel og forklare
kva slags funksjon dei har
sklive tekstar i ulike kreative sjangrar
vurdere [orteUemåtar og verdiar i eit representativt utval av samtidstekstar,
samanlikna med tekstar frå nonøn og samisk litteratur, mytar
og folkedikting frå fleire land
gjere greie for mangfaldet av munnlege, skliftlege og samansette sjangrar
og medium i det norske samfunnet i dag, og den rolla dei speler i
samfunnet

42 3 .. lyrisl< dikting
Veit du ein ven
som vel du trur,
og du hjå han fagnad vil få:
gjev han heile din hug
og gåva ei spar,
far og finn han ofte.
Er du halt, kan du lide,
handlaus gjæte,
er du dauv, kan du duga i snid.
Blind er betre
enn brend å vera;
daud mun ein lite duga.
Håvamål tyder «talen frå den høge», og i diktet er det Odin som gjer greie
for gode og dårlege eigenskapar og gir retningslinjer for korleis ein skal
oppføre seg. Diktet er eit_etisk læredikt?som fortel mylge om nom1er og
moral i nonøn tid. Nokre av råda er nok gått ut på dato, medan andre
fJ·amleis bør gjelde. At vi skal ta godt vare på gode venner, og at vi gjer
betre nytte for oss som levande enn som døde, høyrer til den siste typen.
KVA TYDER ORDET DIKT?
Ordet diht (av latin dictare) er i slekt med ord som diktat, diktere og diktator.
Det stemmer godt overeins med at vi i mange dikt fim1 ei insisterande stemme,
som umyklger noko lesaren skal ta inn over seg og iklge reise tvil ved.
Medan forteUaren i forteljingar ofte har ein viss distanse til det fortalcle, er det
som regel ein inderleg nærleik mellom det IYJiske eget i eit dikt og det emnet
diktet tek opp.
Språkleg økonomiseling og konsentrasjon er ein eigenskap ved mange
dikt. Sjå til dømes på dette diktet av Markus Midre, som iklge bruker plass
på å forklare samanhengen mellom dei ulike motiva i diktet (glipe, tale, togn,
humle, hand, hjarte):
i den smale glipen mellom det du sa og det du ikke
ville snakke om
forsvant en humle
du la en hånd over hjertet ditt
du sa at ingen humler skulle komme hit
Frå Formular, 2003
KVA TYDER ORDET POESI?
Forfattaren Kjartan Fløgstad har hevda at «Poesi er ord, ord, ord, ord, ord. »
Ingen kan gi han urett i det. Ordet poe . (av gresk poiein) tyder «å blinge
fram ». Poesi er altså ord som er sette saman for å få noko sig ult fram i dagen.
Ofte assosierer vi det poetiske med omfattande bruk av verkemiddel som
samanlikningar, metaforar og liknande. Poesi er det som gjer oss merksar e
Oppsummering 43
på at dikt er språk, bruk av språklege verkemiddel- eller «ord, ord, ord, ord,
ord». Vi seier gjeme at det poetiske har ein underleggjelingseffeht.fVanlegvisles
vi ein tekst og forstår han automatisk, men det poetiske språket gjer denne
automatiselingsprosessen vanskeleg. Vi må stoppe opp medan vi les, sanse
om att og leggje blikkene på nytt for å forstå. LYJikk må lesast grundig, fordi
han im1eheld så mange fTamandgjelingselement. Sjå bene på dette tittellause
diktet av Tone Hødnebø:
Det er ikke morgen, det er ikke kveld,
det er ikke dag, det er ikke natt,
det er ikke sommer, det er ikke høst,
det er ikke vinter og det er ikke vår,
men vinden blåser i træme og træme
lar seg live med. Træme lar seg live med
Frå Mørkt kvadrat, 1994
Diktet har bene eitt avsnitt, men er på sett og vis delt i to: ei fomektande
innleiing og ei konstaterande avslutning (dei to siste linjene). Innleiinga er ei
oppramsing som endar i eit underleg paradoks som plasserer diktet utanfor all
tid. Slutten av diktet er iklge mindre underleg. Teksten speler på den overførte
tydinga av utttykket «la seg rive med», altså å la seg begeistre. Stemma i
diktet tek opp att det same som er sagt før, og viser denned at ho let seg
begeistre av at trea let seg rive med.
OPPSUMMERING
LYJikk er lytmiske tekstar som utforskar samanhengen mellom ord, lyd og
meining i språket. Dikt kan anten følgje faste mønster eller ha ei niar oppbygning.
Dei er sklivne på ver og kan vere bundne sam av lim. Lyrikken
er språkleg nyskapande og meir konsentrer enn andre tekstar. Det vil seie at
spesielle ord, bilete og utttykk, det vi kallar litterære verkemiddel, opptrer
hyppig i dikt, og derfor verkar IYJikken underleggjerande.
OPPSUMMERINGSOPPGÅVER
l Korleis vil du forklare omgrepet underleggjeringseffekt) !.:
2 Kvifor er det rett å seie at eit dikt kan handle om alt mogleg og kan
fonnast på mange ulike måtar) . -
3 Forklar kva som ligg i omgrepa IYJikk, dikt og poesi. \, .
4 Korleis forstår du påstanden til]an Elik Vold om at dikt er lik musikalitet
pluss innsikt)
5 Les diktdefinisjonen ovanfor. Prøv å lage ein definiSjon med eigne ord.
6 Kva kan ordet diktator lære oss om clikt?
7 Kva skillYJikken frå dei andre hovudsjangrane?