Liv og virke på Tviberg også i framtida?

11- 

or:1 

AitTn?frfre 

Tund Helle 

sfdli 

Sogn og Fjordane Distriktshegskule 

Avdeling for landskapsøkologi

Hymne 

Eg vil heimatt 

til øya mi ved havet 

Heirn til grastem, 

til konglefure og lyng. 

Heirn til turrgras, 

til eine, tang og tare, 

til sauebrek og hese måseskrik. 

Eg vil klatre i berg og hamrar. 

Sjå tema stupe i bylgja etter mort. 

Stryke gamlefæringen med vare hender, 

slik mange hender 

før mine - har gjort. 

Plukka steinar og skjell 

i fjøre, 

og dra inn lukta 

av garn som heng til turk. 

Eg vil heimatt 

til folket mitt der ute. 

Heim til steinrøysa, 

til gjerdesmett og skjor. 

Til nordavind, tit skumtoppar 

og solblenk, 

til kvardagssja og stille 

helgefred. 

Eg vil rusle på velkjende stiar, 

og sparke småstein og sauelort. 

Møte folket mitt 

- og stanse litt på vegen, 

prate pale, lyr og torskefangst, 

våronn - ver og settepoteter, 

barselgraut 

- og barstrødd syrgjetun. 

Eg vil heimatt! 

Helga Kleiva Pedersen

Referat 

Helle, T. 1992. Liv og virke på Tviberg - også i framtida ? 

Avdekng for landskapsøkologi. Sogn og Fjordane distriktshøgskule. 

Rapporten "Liv og virke på Tviberg - også i framtida?" omhandlar øya Tviberg 

i Askvoll kommune. Rapporten er laga med tanke på å kunne nyttast i 

samband med eit tæreland, og den har difor fått ei tredelt oppbygging. Del A 

gjev ein presentasjon av Tviberg &ik tilstanden på øya er i dag, og ei 

oppsummering av tidlegare dokumenterte naturtilhøve i området. Del B 

skisserer I enkle drag kulturhistoria til del to gardsbruka, og gjev eit innblikk i 

korleis naturressurane på øya er blitt nytta. Del C omhandlar ein skjøtselsplan 

for kulturlandskapet, både for kulturmarfts-typar (vegetasjon) og bygningsmiljø. 

Vidare vert ulike forvaltningsmodellar diskutert og forslag til bruk og drift av 

Tviberg lagt fram. I tillegg til rapporten er det utarbeidd ein informasjonsserie 

om Tviberg på tre plansjar. 

Målsetjinga med arbeidet er å ta vare på størst mogleg mangfald øya (tiora 

og fauna) på ein slik måte at ein ikkje endrar kulturlandskapet i vesentleg 

grad. Med det meinast også at øya vert verna for store tekniske inngrep, og at 

dyre- og plantelivet skal sikrast gode livstilhøve. Tanken er også å la Tviberg 

vere eit område for dokumentasjon på korleis kystfolket nytta 

næringsressursane på kysten, - kombinasjonen mellom fiske og jordbruk. Del 

er i den samanheng viktig at dei spor denne aktiviteten medførte ikkje 

forsvinn, men enno kan tydast, både bygningsmiljø og i landskapet. For å 

oppretthalde desse strukturane er det naudsynt med skjøtsel. 

Då ingen er fastbuande på øya i dag vi det å skjøtte eit kulturlandskap vere 

avhengig av innsats utanfrå. Ei vikfig utlordring ved eit æreland vil vere å 

knyte ulike interesse/brukar-grupper til arbeidet med å ta vare på kvalitetane 

på Tviberg. Store delar av opplylgjinga av dette arbeidet kviler nettopp på 

interesserte og aktive brukargrupper. 

Turid Helle 

Sogn og Fjordane distriktshøgskule, Postboks 39, 5801 Sogndal.

Foreord 

Rapporten "Liv og virke på Tviberg - også i frarntida?" er laga på oppdrag frå 

Askvoll kommune. Etter at arbeidet med registrering av "Kulturlandskap og 

kulturmarkstypar i Askvoll kommune" (1-1eIte 1990) var ferdig, vart Sogn og 

Fjordane distriktshøgskule oppmoda om å engasjere seg vidare i eit prosjekt 

på Tviberg. 

Askvoll kommune har alt sidan 1970-talet synt interesse for å nytte Tviberg til 

frilufts- og kuiturføremål. Den eine garden på øya vart då seld, og Askvoll 

kommune vart tilrådd å kjøpe eigedomen. Det vart til at Staten kjøpte garden. 

Grunneigaren på det andre bruket, Alf Tviberg, har j seinare tid ivra for at 

kommunen skal kunne nytte øya, og idøen om eiti;)ærelanditpå Tviberg tok så 

form. Tankane med ett læreland er å nytte ressursanepå øya i samband med 

undervising, til kulturføremål, småbåtturisme og i samband med friluttsliv. 

11990 søkte Askvoll kommune om LUF-midlar til eit kulturlandskapsprosjekt 

på Tviberg, og vart tttdelt 35000 kr. 11991 vart det søkt Direktoratet for 

Naturforvaltning om midlar til naturforvaltnings-prosjekt. Direktoratet gav eit 

tilskot på 25000 kr. Dette tilskotet dekkar delar av rapporten og i tillegg ein 

informasjonsserie på 3 ptansjar. tillegg har Sogn og Fjordane 

distriktshøgskule bidrege med 15000 kr. til arbeidet. 

Sogn og Fjordane distriktshøgskule ved vit.ass. Turid Helle står som fagleg 

ansvarleg og har utført arbeidet. Kart, skisser og foto er lagaitekne av 

underskrivne der ikkje anna er nemnt. Eg vil rette ein stor takk til Alf Tviberg 

for hans velvilje og iver overfor arbeidet. Ein takk også til tyrsteamanuensis 

Ingvild Austad, SFdh, professor Arnfinn Skogen, Universitetet i Bergen, 

fyrsteamanuensis Per Sandal, SFdh og Nætingskontoret i Askvoll for god 

vegleiing og hjelp undervegs. 

Fargebiletet på framsida syner dei to gardane på Tviberg, med Senholmen 

bakgrunnen. På det vesle biletet syner Alf Tviberg fram noko av fangsten frå 

laksetiske kring 1940. 

Sogndal, mai 1992 

Turid Helle

Innhald 

Samandrag 

1. INNLEIING 

1.1 Askvoll læreland 

1.2 Lyngheiane langs kysten 

1.3 Læreland - ei utfordring 

1.4 Skriftleg materiale frå Tviberg 

DEL A - TILSTAND 

2. THUEBERRIG - TVEEBURG - TVIBERG 

2.1 Ei Øy i Askvoll kommune 

2.2 medto gardsbruk 

2.3 Men ingen fastbuande 

2.4 Eit kulturlandskap utan store inngrep 

3. EIT STYKKE KYSTNATUR 

3.1 Eit distrikt med variert berggrunn 

3.2 Stein og litt myrjord 

3.3 Eit mildt kIima 

3.4 Flent kystplanter - nokre innlandsplanter 

3.4.1 Oseaniske artar 

3.4.2 Sør-, aust- og nordlege artar 

3.4.3 Antropokore artar 

3.5 Lyngheiane - eit kulturskapt landskap 

3.6 Fauna - mest sjøfugl 

DEL B - HISTORIE 

4. DET KOM TIDLEG FOLK TIL TVIBERG 

4.1 Dei fyrste spora 

4.2 Leiglendingsbruk under Svanø Birk 

4.3 Eitt fellestun fram til 1860-åra 

4.4 Fleire husmannsplassar 

4.4.1 GjerdefKalvegterde 

4.4.2 Tobbeneset 

4.4.3 Staurvika 

7 

8 

8 

8 

8 

9 

11 

11 

11 

11 

14 

16 

16 

17 

18 

19 

19 

21 

22 

24 

25 

29 

29 

29 

30 

32 

32 

35 

36

5. DEI VAR "FISKARBØNDER" 38 

5.1 Aret på ein kystgard kfing 1900 

5.2 Sjøen var ferdselsåre, spiskammers og inntektskjelde 

5.2.1 Storfiske om vinteren 

52.2 Små- og heimefiske om sommaren 

52.3 Lakseverpe gav ekstra inntekt 

52.4 Sjøfugl gav egg og dun til hushaldet 

52.5 Hje/pefôr og gjødsel frå sjøen 

5.3 Jordbruket var ryggrada om fisket svikta 

5.3.1 Korn og poteter vart dyrka 

5.3.2 Slåtten tok lii i julf 

5.3.3 Lyngheiane tente som heilårsbeite 

5.3.4 Skogen vart nytta til ulike reiskap 

5.3.5 Torv utgjorde den viktigaste brensla 

DEL C - FRAMTID 

6. SKJØTSELSPLAN FOR KULTURMARKA 53 

6.1 Bjørkehage 

6.1.1 Bruk 1; Bjørkehola 

6.1.2 Bruk 2; Skogen og Tua 

6.2 Eik- og hasselkratt/Ospe- og rogneskog 

6.2.1 Bruk 1; "Ospehaugen" 

Bruk 1; ved Olaba 

6.2.2 Bruk 2; "Ovomgardane"/Eikeskora 

Bruk 2; frå Krekja til Råkja 

6.3 Plantefelt av gran 

6.3.1 Bruk 1; Løhaugen 

6.4 Kfisttorn- og einerhage 

6.4.1 Bruk 2; Lynghaugen 

Bruk 2; Trevollen 

6.5 Slåtteeng 

6.5.1 Bruk 2; Litjerestdalen, Storåkeren, Bakkane 

6.6 Gamalt åkerland - no "tuemark" 

6.6.1 Bruk 1; Nore Bakkane, Storåkeren, Gjerde 

6.6.2 Bruk 2; Sjø haugen 

6.7 Gamal slåtternark - no beite 

6.7.1 Bruk 1; Storehaugen, Tobbedalen, Mje/thaugane 

Bruk 1; Lia, Staurshaugen, Botnen 

6.7.2 Bruk 2; Storerestdalen 

6.8 Open beiternark rn/blåstjerne 

6.8.1 Bruk 1; ved Indre Liavegen 

Bruk 1; ved Nore Bakkane 

6.8.2 Bruk 2; Store Resehaugen 

6.9 Lynghei 

6.9.1 Bruk 1; Mehaugen, Stauren, Tree 

6.9.2 Bruk 2; Sauefjellet 

6.10 Torvmyr 

610.1 Bruk 1; Breimyra 

Bruk 1; Svemyra 

6.10.2 Bruk 2; Svartekattmyra 

38 

38 

39 

40 

41 

42 

42 

43 

45 

46 

48 

49 

49 

55 

55 

55 

58 

58 

59 

59 

60 

62 

62 

63 

63 

63 

64 

64 

65 

65 

67 

67 

67 

ss 

se 

69 

69 

69 

70 

71 

71 

71 

72 

72 

73 

73

BYGGVERK I KULTURLANDSKAPET 75 

7.1 Tekniske anlegg 

7.1.1 Bøgarden 

75 

7.1.2 Vegar og stiar 

7.1.3 Bakkemurar 77 

7.1.4 Grefter 

78 

7.1.5 Kaier 

78 

7.1.6 T&elon- og elektrietetshnter 

78 

7.2 Bygningar 

7.2.1 Gardstuna 

7.2.2 Husmannsplassane 

7.2.3 Naust- og sjobumilja 

7.2.4 Gardfjøsar 

7.2.5 Torvhus 

7.2.6 Kvernhus 

8. STATUS OG FORVALTNING AV TVIBERG 

8.1 Privat forvaltning og skjøtsel 

8.2 Landskapsvernområde 

8.3 Kulturhistorisk referanseområde/rnuseum 

8.4 Kommunalt friområde - læreland 

8.5 Sluttord 

Litteratur 

VEDLEGG 

8.4.1 OrgarUsering av et læreland - stiffing 

8.4.2 økonomi og pfioritettng 

8.4.3 Organiseringavskffitsel 

8.4.4 Tilrettelegging 

1: Samla artsfste over Tviberg 

2: Utdrag frå rapporten om "Kystlynghei på Vestlandet og ITrøndelag" 

3 Utdrag frå rapporten om "Verneverdige forekomster av barlind og kristtom..« 

4: Utdrag frå "Verneplanenfor sjøfugl" 

5: Skisser av ulike fiskereiskapar 

75 

77 

80 

81 

84 

84 

B5 

86 

86 

87 

87 

87 

88 

89 

89 

90 

91 

91 

92 

93 

98 

103 

104 

106 

107

Samandrag 

Øya Tviberg er eit stykke kystnatur skåna for moderne tekniske inngrep som 

vegbygging, hyttebygging, nydyrking o.l. Øya ligg i eit område med varierte 

berggrunnstilhøve som igjen gjev utslag i ein variert vegetasjon. Tviberg er 

både frodig og karrig. Variasjonen spenner frå relativt rike eik/hasselkratt og 

lyngheier til bjørkeskog og fattige myr- og torvheiar. Naturtilhøva er godt 

dokumenterte og gjer såleis Tviberg godt eigna som eit "læreland" og som ein 

ekskursjonsstad. Frå Tviberg kan ein også lett nå andre interessante ekskursjonsmål 

som Alden, Bulandet, Atløy m.m. 

To gardsbruk ligg på den mest grøderike delen av øya og er inngjerda av ein 

solid steingard. Steingarden dannar ei ramme kiing innmarka samstundes som 

den tydeleg markerer skiljet mot lyngheiane/utmarka. På desse gardane har 

det vore busetnad sidan 1500-talet, truleg også tidlegare. Tviberg var ei tid 

leiglendingsbruk under Svanø Birk, men grunna auksjon vart Tviberg alt 

sjølveigande på slutten av 1700-talet. Kring 1860 vart det gamle fellestunet 

splitta opp og to gardsbruk vart danna, og den solide bøgarden vart bygd. 

Folket her har i generasjonar nytta dei naturgjevne tilhøva gjennom tradisjonell 

kombinasjonsdrift med fiske og jordbruk. Mannfolka har vore opptekne med 

tradisjonelt fiske; vinter- og vårsildfiske og seinare heimefiske. I seinare tid har 

laksefiske vore ei viktig inntekt på gardane. Kvinnfolka sine ansvarsområde 

var knytta til hus, barn og husdyrdrift. Knapt med vinterfor til buskapen kunne 

gje kvinnfolka ein stri tøm med sanking av hjelpeftir om vårane. På denne 

måten har kystfolket livnært seg like fram til 1970-talet då folket flytta frå 

Tviberg til eit større lokalsarnfunn. Den eine garden vart seld, medan den 

andre vart driven på sommarstid, Sauer har beita på øya like fram til i dag og 

noko tradisjonell skjøtsel med avsvfing av lyngheiar har vore oppretthalde. 

Å verne om kultudandskapet på Tviberg tyder at øya må nyttast. Beite er 

avgjerande for å oppratthalde dei tradisjonsrike lyngheiane på kysten. Men 

også skjøtselstiltak utført av menneske er turvande for å halde variasjonen i 

eit kulturiandskap ved like. Vert dei gamle engene berre beita vil ein tape 

mykje av det artsmangfaldet som er knytta til dei tradisjonelle slåtteengene. 

Likeeins utgjer dei små åkrane ein viktig del av eit heilskapleg klassisk 

kulturlandskap. 

Det ligg store utfordringar i å ta vare på kulturlandskapet på Tviberg. Då ingen 

bur fast på øya i dag, er drifta og vedlikehaldet avhengig av ressursar utanfrå. 

I tråd med tankane om eit "læreland" er det nærliggande å tenke seg at skule, 

lag og organisasjonar kan delta med skjøtsel og vedlikehald kombinert med 

opplæring. Forvaltningsansvaret kan leggast til ei eventuell stifting. Stiftinga vil 

då stå som ansvarleg for drift og framdrift og vere koordinator for aktivitet og 

bruk av øya. 

7

1. INNLEING 

1.1 Askyoll læreland 

Alt i 1974 vart det synt interesse for å nytte Tviberg i samband med undervisning 

og friluftsIN. Då vart Askvoll kommune tilbydd å kjøpe halve Tviberg. I 

Firda (1974) kunne ein lese; rDet yar stohinntykk i Askvoll kommuneslyre fredag, slik at 

storsalen i samfunnshuset laut takast bruk. 70 eleyar og lamarar frå ungdomsskulen hadde møtt 

fram då møtet tok til, og det store trekl5olasteret var Tvibergsakaw.Askvoll kommune sa frå 

seg kjøp av eigedomen og det vart til at Staten kjøpte bruket til offentleg 

friluftsområde. 

I 1989-90 tok Askvoll kommune igjen oppatt tanken om å nytte Tviberg - som 

eit læreland. 1 tillegg til naturverdiane på øya var også Alf Tviberg sin iver for å 

verne om kulturhistorie og kulturlandskap pådrivar for arbeidet. Etter at 

rapporten frå SFdh om kulturlandskap og kulturmarkstypar i Askvoll kommune 

var ferdig (Helle 1990) vart det så søkt rnidlar til å utarbeide ein skjøtselsplan 

for Tviberg. 

1.2 Lyngheiane langs kysten - eit landskap i endring 

Tviberg er del av ein truga landskapstype; lyngheiane langs kysten. Endelause 

lyngheier har fram til vår tid vore eit kjenneteikn for kysten, fike frå Portugal i 

sor til Loloten i nord, - eft landskap som kan sporast 5-6000 år attende i tida 

(Kaland 1974 og 1986). Atlanterhavskysten i Europa vart då gradvis forma til 

lyngheier av kystfolket som let buskapen beite den vintergrøne røsslyngen 

heile året. Skogane vart avsvidde og røsslyngheiane breidde seg etterkvart 

som skogen vart pressa attende. Dette var ei praktisk ordning for kystfolket 

som gjorde det mogleg å kombinere landbruk med fiske. Dei tapte tømmer og 

ved men fekk betre tid til fiske og anna fangst. 

Etter siste århundreskiftet kom endringane i landbruket, først i Europa så til 

Norden. I Norge var Nngheiane i bruk fram til 1940-talet. Etter det vart utmarka 

mindre nytta, og framvekst av skog og i tillegg skogplanting skaut fart Dei 

karakteristiske røsslyngheiane taper gradvis terreng så lenge tradisjonell bruk 

med beite og jamnleg brenning ikkje vert praktisert lengre. Itillegg til gjengroing 

er også nydyrking og luftureining eit trugsmål for heiane. Nydyrkingsareal 

splittar opp lyngheilandskapet og luftureining kan i verste fall føre tU at 

røsslyngen døyr og erstattast av blåtopp på råmerik mark eller srnyle på turr 

mark (Fremstad m.fl. 1991). I dag ligg dei største lyngheiområda i Skottland, 

på Vesterhavsøyane og i Norge. Vi har såleis eit internasjonatt ansvar når det 

gjeld å verne om delar av heilandskapet vårt. 

8

1.3 Læreland - ei utfordring 

Tilhøva ligg godt til rette for natur- og kufturbasert læring på Tviberg. Det ligg 

store utfordringar i å organisere forvalMinga av Tviberg på ein shk måte at 

lokalmiljøet (kommunen) kjenner ansvar for å oppretthalde og verne om 

verdiane på øya. Liknande prosjekt med restaurering av bygningar og kulturmark 

er sett i gang nokre få andre stader i landet og med gode resultat. 

Storfjordens Venner med sine prosjekt langs Geirangerfjorden (Hatløy & 

Bruaas 1991), Havråtunet på Osterøy (Austad & Skogen 1988), Sinjarheim i 

Aurland (Bjørkhaug 1991), Galdane i Lærdal (Austad & Hauge 1987) og 

Avdalen i .Ardal er gode eksempel på filtakslyst og engasjement frå lag og 

einskildpersonar. Lyngheisenteret i Lindås kommune (Hordaland) er på mange 

måtar ein parallell til Tviberg. Planane her går ut på å opprette eit referanseområde 

for norsk lynghei ved å rekonstruere drittsmåtane i utmark og innmark 

på ert bruk attende til 1945. Dette omfattar også gjeninnføring av tradisjonelle 

husdyrslag. Her er også planar om rekonstruksjon av gardshusa på ein 

middelaldergard og bygging av eit informasjonssenter for kultur- og rniljøvern 

(Prosjekt Vestkyst 1991). 

1.4 Skriftleg materiale frå Tviberg 

Mange registreringar er utførte på Tviberg, både innan berggrunnsgeologi, 

kvartærgeologi, flora og fauna (sjøfugh. Kartlegging av geologiske- og botaniske 

tilhøve tok til alt på slutten av 1800-talet. Den vekslande berggrunnen i 

distriktet vart tidleg synt stor merksemd. I Skjerlie (1984) er det laga eit 

oversyn over det berggrunnsgeologiske arbeidet som er utført. Likeeins er dei 

kvartærgeologiske tilhøva og bakgrunnen for dette arbeidet godt dokumentert i 

Aa (1985). Når det gjeld ffora og vegetasjon føreligg dei første skriftlege 

kjeldene i 1896; gjennom Ove Dahl si skildring av kystvegetasjonen frå 

Sunnfjord til Romsdal. I 1951 føretok Jakob Naustdal ei gransking av vegetasjonen, 

og notatane etter denne er arkivert ved Botanisk Insfitutt, Universitetet 

i Bergen. I 1978 var Harald Korsmo på Tviberg i samband med verneplanarbeid 

for edellauvskog, og i 1991 føretok Arnfinn Skogen ei synfahng på øya 

i samband med verneplanarbeid for kristtorn og barlind. 

Gunnar Godø og 0.Johansen & A.Ervik utførte khng 1980 flefre observasjonar 

av sjøfugllivet ved Tviberg, samanfatta i Verneplan for sjøfugl (1991). 

Thorleif Sjøvold og Per Fett (1956 og 1957) har registrert fornrninne på øya. 

Dette er oppsummert i rapporten til Historisk Museum (1983). 

Theodor Tviberg og Alf Tviberg har begge skrive mykje om slekts- og driftshistoria 

på Tviberg, og det føreligg to private (upubl.) bøker; "Folket på 

TviberT (maskinskrive) og "Mi barne- og ungdomstid på Tviberg" (hanciskrive). 

I 1985/1986 vart det sarnla inn og registrert gamle stadnamn i Askvoll kommune. 

På Tviberg er det registrert 350-400 lokale namn. Dette materialet er i dag 

på Fylkesarkivet, men skal attende til kommunen når karta er trykte. 

9

DEL A - TILSTAND 

variert natur - 

eit kulturlandskap utan store inngrep 

10

2. THUEBERRIG - TVEEBURG - TVIBERG 

Tviberg er skrive Thueberrig 1563, Tueberrig 1567, 1603, 1608, 1667 - og 

Tveberg med Hindøen 1723. Namnet Tviberg tyder dobbeltberget. Rygh 

(1919) skriv; "Er en Ø, som har Navn etter to stakkformade Høider". 

2.1 ..ei sy i Askvoll kommune 

Øya Tviberg ligg mellom Atløy og Alden, og er godt synleg grunna dei to 

"berga" (fig. 1). Kraft (1830) skildrar øya på fylgjande vis; "Øen, en smal øe, 

befiggende lige i Vest at Afiøen, der har sit Navn at dens meget kjendelige Form, da Øen ligner to 

Høstakker, hvoral den vestligste er størst og noget langaktig, den østlige rund og nanten lige saa 

Dei markante ftelltoppane Stauren og Storenipa reiser seg 155 og 192 m 

o.h, frå flatlandet rundt. Øya er om lag 3500 da og er berre tilgjengeleg med 

båt. 

Tvibergsundet mellom Tviberg og Atløy var tidlegare den vanlegaste kystleia. 

Seinare, når båtane vart større, vart hovudleia flytta vest for Tviberg. 

2.2 med to gardsbruk 

Dei to bruka iigg ved sida av kvarandre i Vågen på søraustsida av øya, like 

ved skaret mellom dei to fielltoppane (ftg. 2). Hovudbruket, nr. 58/1, eig 

Staten, medan Alf Tviberg er grunneigar av bruk nr. 58/2. Senholmane sør for 

Tviberg høyrer til bruk 2. 

Hovudbruket vart fråflytta i 1974 og selt til Staten 1975 Samstundes vart 

tunet (våningshus og to uthus) på hovudbruket fråskilt til Lelf Stølen, Atløy. 

Det andre bruket var busett og drive fram til 1976. 

Spor etter tradisjonell jordbruksdritt pregar enno kulturlandskapet, og gardsbruka 

ligg som ein grøn oase mellom lyng og fiell godt innringa av ein solid 

steingard (fig. 3, side 15 og fig. 44, side 56). I utmarka er det lynghei og 

torvmyrar som pregar landskapet, medan hagemark, beitemark, slåtteeng og 

attlagd åker skil innrnarka frå lyngheiane. 

2.3.. men ingen fastbuande 

Etter at øya vart avfolka har det skjedd ei gradvis attgroing av dei opne areala. 

Skogen sprer seg, og på delar av heiane er røsslyngen grov og vedaktig og 

einer skyt opp. Manglande stelI av innmarka gjev gradvis overgang frå eng og 

beite tillyng- og einermark. 

Ein viss kulturpåverknad er her likevel. Mellom200 og 300 sau beiter på øya, 

11

. 

1 7".., Sm.frabr 

eP ,1t . 

1.. 

f 

tbudil — 

. ‘C' N gi; 71,,l'''rd' .'"ills.T.:Urdc: ibiiturd £14/ r.° (11 .ff 

r..." ; . Jl)SS25'" . ‘)/— f' ; we 

1 . ni. N.,......A .f, , 7, mif ) i Palk 56 t 

Ire. , H.,-,...."---(-1'-'?6,,, ,—....---. i, , .,..., : n.,.. 

T.— ::: cliLyi:r: z ...,z0):Kly 011. 5 Cv.MstEfiDuA 

TUHI 

år.4 c 71. r . , it' 

: eib ',..-. : KVOLL Vi8 "L 

Alden ... : Kal£ '11.'±7. 

Mt de * ' I SON*, ILLE 

_ 645 5/NI*11.11 4.., t'-:'.0 

"" ( VII 5 

I.I3E1.1013DEN 3Fast 

11;k4,1”. ' ! 

7,M14Ilje "7" L 

gissu,rj, foLKES Slarl0170 34-p‘ 

.1 

fl 

" LES T"Nr'i 

sl 3s.\.3, 

‘33(3-- 

L 7". 

-01\ _ 

lr3Sr 1 1-- — 

11";11"1, Tj,1112CY, 

1.-EF.IDE 11 N . oonor.ilt HESIA ‘,3 

Fig. 1: Lokalisering av Tviberg i Askvoll kommune (Vegkart for Sogn M 1:250000, serie M 

516), Sogn og Fjordane lylke. 

$3.1 

12

TOlåt4tirr 

s-- 

uu-non 

w.gueab 

vvvv

og i 1991 vart store delar av utmarka avsvidd. Lyngbrannen korn ut or kontroll, 

og medførte at fleire mindre skogkrullar med kristtorn på austsiad av øya 

brann opp. Delar av innmarka på eine gardsbruket vert også slått, for å unngå 

tuemark. 

Bygningane på dei to bruka er i bra stand. På br. nr. 1 står våningshus, to 

uthus, hønsehus, restar etter to naust og ei sjøbu. Isa vart brendd då dei 

førre eigarane flytta, hønsehuset står rnedan våningshus er restaurert og to 

uthus er i bra stand, Av sjøhusa er det berre sjøbua som står. Naustet i 

Staurvika bles på sjøen nyårsdag 1992 og berre reisverket står etter naustet i 

Vågen. På br. nr. 2 stårvåningshus, Iøe, uthus, naust og sjøbu. Av desse 

bygningane er det uthuset som er i dårlegast stand, dei andre er haldne godt 

vedlike. Naust og sjøbu fekk mindre skadar på dører og veggar under orkanen 

i januar 1992. I Gjerde, Staurvika og på Tobbeneset er det spor etter dei 

tidlegare husmannsplassane på øya. 

2.4 Eit kulturlandskap utan store inngrep 

Tviberg høyrer til kystkulturlandskapet. Kjenneteiknet på kystkulturlandskapet 

er i fylgje Austad og Hauge (1989); "Dette er lynghenandskapet med strandenger og 

beiteøyer, et trebart landskap med særegen vegetasjon og tilhørende byggeskikk. Et ænciskap 

som ikke bare avspeiler jordbruk, men også fiske og handel. Forskjelfige naturfOrhold fra sør til 

nord, bl.a. i berggrunn og æsmasser gir seg utslag bade i ulik byggeskikk og i forskjellige 

kulturmarkstyper... Langs kysten finner v trachsjonelle fiskevær, fyr og kombinasjonsbruk". 

Tviberg har så langt vore skjerma for moderne nybygg, her er ingen hytter, og 

dei bygningane som finst på øya er oppførte i tradisjonell stil. Så lenge det har 

budd folk her, har dei livnært seg av jordbruk og fiske basert på gamal 

tradisjon, og kulturlandskapet på øya ber enno preg av kystbonden sine 

jordbrukstradisjonar. Sjølv om øya i hovudsak verkar karrig, er den variert med 

fleire skogkrullar, hagernarker, open beitemark og eng, rik lynghei og næringsfattige 

rnyrar og vatn (fig. 4). Øya må seiast å vere eit godt døme og gje god 

dokumentasjon både i eit natur- og kulturhistorisk perspektiv. 

I Fylkesdelplanen for friluftsliv (1989) er Tviberg rekna som eit viktig friluftsområde 

i regionen for batutfart, bading, jakt og fiske. Øya har mange vikar og 

vågar, men berre nokre få av dei eignar seg til bading. Kalvågen, Tobbenesvågen 

og Grø nevika vest på øya og Grunnevågen i nord har langgrunne 

sandstrender og vert stundom vitja av badegjestar. Storevatnel er også eigna 

til bading. Her er gode høve for fiske i farvatna kring øya og i Storevatnet 

(sjøaure). Av faunaen er sjøfuglar godt representerte, særleg på Senholmen. 

Elles har rn.a. havørn tidlegare hekka på øya. I seinare lid er det observert 

fleire hjortedyr. 

14

Fig. 3. Gardstuna ligg ved sida av kvarandre, like ved Vagen. Hovudbruket skimtast såvidt i 

høgre kant av biletet. Øya og fjellet Alden i bakgrunnen. 

Fig. 4: Pa den nordlege delen av øya er landskapet prega av ein mosaikk av bergknausar, 

myrar, heiar og mindre tjern. Nøkkerrose prydar mange av desse tjerna. Lomrnetjerna 

framgrunnen, fjellet Stauren i bakgrunnen. 

15

3, EIT STYKKE KYSTNATUR 

Landskapet kring oss kan på mange måtar definerast som ei lærebok. Samansetjinga 

i berggrunnen og av lausmassane kan fortelje oss om korleis landet 

har blitt bygt opp gjennom millionar av år med vulkansk aktivitet, jordskorperørsler 

med avleiring og overskyvningar, istider og landhevingar. Pollenanalyser 

fortel om vegetasjon og klirnaendringar og korleis menneska har 

påverka og forma landskapet opp gjennom tidene. Samanhengane i landskapet 

er tydelege. Det beste og eldste jordbrukslandet ligg på lettløyseleg 

berggrunn og der det er gunstige avsetningar, td. tidlegare havbotn eller 

morene. Inneheld berggrunnen lettløyselege og næringsrike rnineral, gjenspeglast 

desse tilhøva i ein rikare flora. Likeeins har det milde og fuktige 

klimaet innverknad på kva artar som veks og trivst her. 

Nordisk Ministerråd (1984) har laga eit oversyn Over naturgeografiske regionar 

i Norden. Den vestnorske lyngheiregionen (38b) som orttlattar Tviberg, er 

karakterisert av eit sterkt lyngvakse heilandskap og atlantiske myrkornpleks, 

med innslag av småvaksen skog. Det er til dels store topografiske kontrastar 

nord, og høgt innslag av oseaniske planter. Regionen er prega av nedbør frå 

sørvest. 

3.1 Eit distrikt med variert berggrunn 

Vulkanutbrot for 470 til 430 milhonar år sidan bygde opp øyane langs kysten 

(Kvale 1980). Smeltemassar som ikkje nådde opp til jordoverflata størkna då 

til gabbroar og granittiske bergartar. Dei vulkanske bergartane som vart 

danna, særleg grønstein og grønskifer, pregar i dag dei kambrosilurske 

bergartane på kysten. Grønsteinen er hovudsakleg orndanna til grønskifer, 

men her er likevel spor etter garrhe lavabenker og askelag. På øyane frå 

Stavenes til Værlandet ligg eit samanhengande felt av grønstein og grønskifer. 

Skerhe (1984) definerer berggrunnen på Tviberg som ein del av Stavfjorddekket, 

dvs. overskjøvne bergartar av karnbro-silursk alder (fig. 5). Den største 

delen av Tviberg er dekt av grønstein (kalla Grimefiforrnasjonen). Dette 

omfattar både massiv grønstein (rnetabasalt) og metabasalt med putestruktur. 

Mellom putene kan det opptre grøn jaspis, gråleg kvarts, lysegrøn epidot eller 

meta-hyaloklasitt. Den søraustlege delen av Tviberg har ein lettvitrande 

berggrunn sarnansett av metagravakke, kalkspat og konglomerat. Metabasalt 

førekjem i undre del av metagråvakkene området Tviberg - Mjåset. På 

Tviberg førekjem ein 300 m lang og 5 m mektig sone av 

serpentinittkonglomerat. Kalkspat og dolomittmarmor førekjem i ei sone som er 

om lag 300 m lang og 30 m mektig. Det finst også granodioritt - tonalitt 

(gangbergart av silursk og devonsk alder) og serpentinitt (djupbergart). På 

Tviberg opptrer enkelte gangar som fører både albitt og kaliteltspat. Serpentinittane 

inneheld serpentin, talk, karbonat og erts i varierande mengder. 

6

3.2 Stein og litt myrjord 

)1‘ 

Granedarat tmlahn (gangar av adurn aided 

E jSerpentinia 

långravaidat kaliS 

0111 

1~pa1- og dolomenmarmor 

Konganwat mad bollar av ukna bargariar 

Masan caranalmn (matabasat 

Wabast med pnesauldur 

Tit blext akysone 

- - erganagrenSa. tdddw 

-0-Akaaplantran lot anizfona 

Fig. 5: Berggrunnsgeologisk kart over Tviberg i M 1:50000 (etter Skjerlie 1984). 

Berggrunnsressursane vart fleire stadar tidleg utnytta. I dokument frå 1901 

(pantebok) går det fram at dei to brukarane på Tviberg avstår sfuldstayndig 

Brugsræt (til 0. H. Backe) til at uddrive Kleber eller andre Stenarter, som maatte laarelindes 1 

vaare til gaardene Tvibelg hørende Udmark.'. Det vart aldri gjort noko uttak på Tviberg. 

Mange istider har vore med på å forma landskapet. For 18000 år sidan dekte 

breen heile landet, og gjekk truleg like til Shetland og England (Aarseth 1980). 

Den siste istida, kalla Yngre Dryas, tok slutt for om lag 10000 år sidan. Ved å 

fylgje breranda til denne innlandsisen har ein kome fram til at store delar av 

Askvoll (inkludert Tviberg) har lege isfritt gjennom siste del av siste istid (Aa 

1985) (fig. 6). Studiar av Ra-morena tyder på at denne har stoppa ved Fureneset, 

trass i at Undås (1963) meiner at den storblokkførande morena på 

austre Tviberg representerer den distale morena frå Ratid. Denne tilsvarar 

strandvollar i 23-25 m høgde på same stad. Isrørsla før Yngre Dryas har kome 

om lag rett frå aust. Skuhngsstriper er kartlagt på heile aust - søraust sida av 

Tviberg. 

17

3.3 Eit mildt klima 

ffi. 

dagen 

Torv- og myrdanning 

MorenematenaS (tyrtt orekke) 

HumuSdakke/Tynt tondekke 

Toni og myrdanning 

Favitlingsmatariale 

fl Ur 

Strandavsainingar 

Humusdekke/Tynt toniclekl(e 

Skunngsste. rersie mot 

obervasjonspunkt 

Kryssane isskunng, aukancle antal 

hakar meol aukande relativ alcier 

Fig. 6: Kvartaargeologisk kart over Tviterg i M 1:50000 (eiler Aa 1985) og kart ever isbreen si 

utbrMing under hovudstadiet for om lag 10500 år sidan (Aarseth 1980). 

I fylgje Aa (1985) og Klakegg m.fl. (1989) er Tviberg i hovudsak bygd opp av 

nakent fjell med mindre lausmasseavsetningar (fig. 6). Øya har noko morenemateriale 

(tynt dekke), og i hovudsak er det dette arealet som i dag utgjer 

innmarksarealet. Dei vesfiege og nordlege delane av øya er dekte av torv og 

myr med veksling av forvitringsrnateriale og tynt torvdekke over berggrunnen. 

Vest for Storenipa, sør for Utjefjellet og Stauren, er det innslag av skredmateriale. 

På Tobbeneset ligg marine strandavsetningar og sør for Storevatnet 

er det høgt innhald av blokker på overflata. 

Karakteristisk for kystklimaet er stor nedbør, små temperaturskilnadar mellom 

sommar og vinter og stor vindstyrke. Dei ytste øyane har høgare vintertemperatur, 

mindre nedbør og større vindstyrke enn fastlandet. Februar er den 

kaldaste månaden med 1°C, rnedan juli og august er dei varmaste månadane 

med temperaturar på om lag 14°C (Pedersen 1980). Nedbørsrnalingar på Fure 

(1760 mm pr. år) og i Stongfjorden (2780 mm pr. år) avdekkar store variasjonar 

innan eh avgrensa geografisk område (Generalplan for Askvoll 1977). 

Målinga på Fure er sannsynlegvis nokså dekkande for årsnedbøren på 

Tviberg, då dei to stadane ligg om lag like langt vest. Vindretninga er jamnt 

over frå søraust, sørvest og nord, og særleg er "sørvesten" vanleg. Dei 

vanskelege harnnetilheva i Tvibergvågen skuldast nettopp rnanglande vern for 

18

dei sørvestlege vindane. 

Orkanar opptrer også ein gang i blant. Arentz (1785) skildrar ein "virkelig" 

orkan .."somden 14* Februar 1770 tog sit Strøg lige hen over Søndfjord, hvor den overfor i 

sin fulde Slyrke, og ret udviste sin VoldsomheI, i at nedslaae Huse, omkaste Brygger, Sfaboder og 

Nøste, som knusede de der indsatte Baade Henved to Timer vedvarede den ganske Orkan, 

hvorefter det biev stille og behageligt Vejrligt; men ikkun 314 Time, nøjagtig at regne, var den i sin 

Iukle ødefreggende Rasenhed; og den ganske Fonniddag igjennem havde vi, førend den kom, 

klart Vejr med en frisk, dog maadelig jevn Kuling af Nyårsdag 1992 feia ein 

liknande orkan langs kysten, og reiv m.a med seg eitt naust på Tviberg. 

3.4 Flest kystplanter - nokre innlandsplanter 

Innslaget av kystplanter er naturleg nok stort så langt vest på kysten. Grunna 

rik berggrunn og gunstig lokalklima er her også innslag av andre floraelement. 

Mndelinga av floraelement fylgjer Skogen og Aarrestad (1986). Plantelivet på 

Tviberg er relativt godt registrert (vedlegg 1). 

3.4.1 Oseaniske artar 

Dette er artar som er noko frostvare, men som ikkje stiller særleg store krav til 

sommartemperaturen. Alle opptrer rreir eller mindre vanleg i smale eller brele 

belter parallelt med kysten. Avhengig av kor langt inn i landet dei går, dvs, 

hovudsak kor frostvare dei er, vert dei rekna til ulike underelement. 

Dei hypemseaniske artane stiller størst krav til milde vintrar, og heile tre artar 

er representert på Tviberg;purpurlyng Erica cinerea blåstjerne Scilla verna (fig. 7) og 

vestlandsvikke Vicia orobus. Alle desse tre er "Vesterhavsplanter med utbreiing heilt ytst på 

kysten. Purpurlyng og vestlandsvikke var regbtrert som alminneleg av 0. Dah/ i 1896. I motsetning 

til i dag førekom vestlandsvikke då i mengder på øyane L Askvoll. 

Fig. 7: Utbreiingskart for blåstjerne (etter Fmgri 1960, Hu/tøn 1971, Nordhagen 

1970). 

19

Blåstjerne har avgrensa utbreling på kysten med sin største førekomst i 

Askvoll, og Tviberg ligg i eit område der arten er "vanleg". Førekomsten av 

blåstjerne er i dag liten på Tviberg. I fylgje Fægri (1960) er denne arten truleg 

ført til Norge av menneske. 

Dei euoseaniske artane utgjer den største gruppa kystartar og har mange 

utbrelingsformer (Gjærevoll 1973). Mange av desse artane går inn på fastlandet 

og litt inn i fjordane. dette elementet inngår kristtorn Ilex aquitokurn kusyrnre Primula 

vuldaris, heistarr Carex binervis, heifrytle Luzula conqesta, dvergsmyle Aira praecox kystrnaigull 

Ch sos Mnium o ositifolium, jordnøtt Conopodiurn rnajus fagerperikum H ricum ulchrum, 

svartknoppurt Centaurea niqra lyngaugnetrøst Eu hrasia micrantha, heiblåfjør Polycjala serpyllifoba. 

blankburkne As Mniurn adianthurn-ni rum, kystbergknapp Sedum anolicum, kysttjønnaks 

Potamo eton ol onifolius, klokkelyng Erika tetrakx knappsiv Juncus con Mmeratus Iyssiv 

Juncus effusus, knegras Si lin ia decumbens, pors Myfica qale og Mppestarr Carex pulicaris. 

Stortrytle Luzula sylvatica og revebjelle DiqitalM purpurea dannar overgang til neste element. 

Nokre få artar høyrer til Middelhavsfloraen, t.d. kristtorn (fig. 8). I tillegg til 

milde vintrar treng denne også god somrnarvarme. Dette er det einaste eviggrønne 

æuvtreet i den norske floraen, med glinsande grøne, lærharde og 

skarptagga blad og med raude frukter som sit lenge på (Gjærevoll 1973, 

Skogen 1991b). 

Fig. 8: Utbreiings rt for knsttorn (etter Fægri 1960, Hulten 1971, Lid 1984). 

Dei suboseaniske artane omfattar litt frostvare artar med så.srnå krav til 

sornrnartemperatur at del kan vekse på relativt høgt nivå. Artar som inngår her er 

bjønnkam Blechnum soicant, smørtelg Thel teris limbosoerrna, pors Myrica qale dikesoldogg 

Drosera interrnedia, heisiv Juncus squarrosus, rome Narthedum ossifra um, grønnstarr Carex 

tumidicarca, kystmyrk;egg Pedicuiaris s lvabca, kystmaure Galiurn saxatile, vivendel lonicera 

periclymenum, smalkjempe FMnta o Mneeclata, blåkriapp Succisa pratensis, engstarr Carex 

hostiand Mppestarr Carex pulicaris, knegras Si lin ia decumbens engiodnegras Holcus Mnatus 

krattlodnegras Holcus molfls, krypsiv Juncus bulbosus, knappsiv Juncus con Mrneratus, lyssiv 

Juncus effusus og heisiv Juncus squarrosus. Den norske kaprifolen, vivendel, er særs 

utbreldd på Tviberg, og legg ein eim av sterk blomsterlukt over øya (fig. 9, 

side 23). Eigentleg er vivendel ei skogplante, men er typisk på heiane langs 

kysten rnellom blokk og stein (Fægri 1960). 

20

'ffir\ 

Fig. 10: Det har vore skikk å plante 

rosenrot på torvtak over inngangsdøra. 

Dette vart offe gjort som vern 

mot lyn og brann, på same måte 

som med taklauk (Høeg 1985 

Nordhagen 1979). 

Fig. 11: Veden på hagtorn er hard 

og har m.a. vore nytta til hvehndar 

(Høeg 1985, Nordhagen 1979). 

Dei oseaniske fjellartane går langt vest og like 

ned tH havnivå. Typiske representantar er fjefimarikåpe 

Alchemilla alpina, rosenrot Sedum rosea (fig. 10), bergfrue 

Saxifraqa ootyledon og geitsvingel Festuqa vivipara. Rypebasr 

Ar os h los al ina er mest vanleg i fjellet. 

3.4.2 Sør-, aust- og nordlege artar 

Dei sør-sørvestlege artane er litt frostvare og 

stiller såpass krav tH sommartemperatur og 

lengde av vekstsesongen at del ikkje veks så 

høgt, og heller ikkje trivst i del kjølege somrane 

ytst på kysten. Ein del artar er likevel representert 

på Tviberg, i hovudsak lokalisert til dei lune 

skråningane SSØ for Nipefiella. Dette er artar som 

hassel Corylus avellana, vanleg hagtorn Crataequs monogria, 

sommareik (:)uerous robur, rognasal Sorbus hybrida, 

skogkarse Cardamine flexuosa, geittelg Dryopteris dilatata, 

einstape Pterldium aquilinum, skogbjørnebher Rubus 

nessensis, kystgriseøyre H ochoeris radicata, storblåtjor 

Polygala vulgaris, grøftesolee Ranunculus flammula, 

hestehavre Arrhenatherum elatius, lundgrønaks Brachymodium 

sylvaticum markfrytle Luzula campestris øyrevier 

Salix aurita og krypvier Salix repens. I fylgje Dahl (1896) 

var også myske Cahum odoratum svarterteknapp Lathyrus 

niger og sanikel Saniculea europea tidlegare representert 

øya. Desse er ikkje registrert i seinare tid. I fylgje Korsmo 

(1978) er utbreiinga av sommareik på Tviberg 

geografisk interessant, og det er den vestlegaste 

registrerte førekomsten av eik i sambanci 

med landsplanen for edellauvskog. Eik 

veks saman med hassel og kristtorn i dei kfirnatisk 

gunstige sørskråningane på øya som i det 

heHe inneheld den mest varmekrevjande floraen. 

Om hagtorn skriv Alf Tviberg; Wring huset vårt 

på Tviberg stod 4 store viltveksande hagtom som blomstra 

siste halvdel av juni, og saman med rogn anga dei av 

godlukt.." (fig. 11). 

Dei sør-seraustlege artane omfattar frosttolande 

artar med store krav til sommartemperaturen. 

På kysten førekjem dei berre på 

spesielt lune, sørvendte veksestadar. Berre 

nokre få artar er representert på Tviberg: krossved 

Viburnum opulus. trollhegg Rhamnus franqula vårskrinneblom 

Arabido sis thallana og kattehale Lythrum 

salicaria. Kattehale er utbreidd langs kysten opp 

til Sunnfjord otte i samband med elveøyrar og strender (Hulten 1971), 

Førekomsten på Tviberg er liten, og utgjer ein nordleg utpost (fig. 12). 

21

Fig. 12: Utbreiingskart for kattehale (etter Hulten 1971, Ucl 1984). 

Del austlege, nordaustlege og nordlege artane har ingen spesielle krav til 

sommartemperatur og er ikkje vare for frost. Hovudutbreiing ligg aust for 

Langfjella. Berre to artar (austlege) er registrert på Tviberg;stolpestarr Carex 

funcella (ikkje seerieg sjeldan på kysten) og gul frøstjerne Thalictrum flavum. Gul frøstjerne er 

ein kontinental plante som berre finst som fragment langs kysten (fig. 13, side 

23).1 fylgje Skogen (pers. med.) kan det vere ein relikt frå tidlegare svartorsumpskog/innerste 

del av tangskor. Planta er også registrert i Stryn og 

Geiranger, men er elles mest ukjent på Vesflandef (Skogen 1984). 

Fig. 14: Dei kvite blomsterskjermane på svarthyll 

vore mykje brukt (særleg i kyststrok) til "hyllete, 

som ein vanleg drikk, men mest som middel mot 

forkjøling cl. (Høeg 1985, Lid 1984). 

3.4.3 Antropokore artar 

Dei antropokore artane er artar 

som er innførte av menneske. På 

Tviberg er dei Ileste av desse 

knytte til hagane kring våningshusa; 

platanlønn Acer seudo latanus, 

bøk Facus sylvatica og svarthyll Sambucus 

niora som prydtre (fig. 14) og elles 

akeieie Actuilegia vuloaris stikkelsbær 

Ribes uva-crisoa og rips Ribes rubrum 

(pryd, nytte). Det er tydeleg at svarthyll 

har vore ei attraktiv hageplante, 

då den finst I begge gardstuna 

og ved to av plassane. 

Dei andre registrerte artane fylgjer 

har menneske- og husdyraktivitet og 

reknast gjerne som leie ugras; 

skvallerkål A coodium oda raha, groblad 

Plantago major meidestokk Cheno- 

podium album, hønsegras Polyoonum 

gyuralonaprei karussphiøsyommolveeRrtupmextiacrfiosrputsg 

joegadvyhøyrnminogle Rumex obtusifoljitsirt. 

DiceathnaYavstetisintenisiCagirseituemr 

22

Fig. 9: Vivendel er ei vanleg kystplante, og særs utbreidd pa Tviberg. Her prydar den m.a. 

fleire av steingardane kring tuna. 

Fig. 13: Gul frøstjerne er sjeldan langs kysten og veks berre ein stad pa Tviberg. 

23

3.5 Lyngheiane - eit kulturskapt landskap 

Tenker vi på kysten, så ser vi føre oss eit lyngkledd landskap. Mil etter mil 

med raudbrun røsslyngfargar øyar og fien. Mendet har ikkje alltid vore slik. I 

myrane på Tviberg finn ein store fururøter som vitnar om at her har vakse stor 

skog ein gong. Pollenanalyse syner at dei fyrste lyngheiane tok form for om 

kring 5000 år sidangrunna skogrydding, beite, slått og avsviing (Kaland 1974, 

1386). Det milde klimaet saman med røsslyngen sine eigenskapar som 

vinterfør var særs gunstig for heilårsbeite. Når det gjeld utbreiinga til lyngheiarte 

skriv Skogen (1989); tyngheiene er begrertset til de deler av kysten der vintrene er 

så milde at det ikke blir varig snedekke, slik at dyr kan gå påbeite storparten av året. Dette 

begrenser kystheiene til områder med vintertemperatur over eller rtindt 0°C. En sUk mild vinter gir 

også lang vekstsesong for planter med lavt kompensasjonspunkt, dvs, at de bygger opp organisk 

stoff også ved lav temperatur. Dette gir en tilnærmet konstant blgang på friskt plantematenale for 

husdyr..". Vinterklimaet avgjer også overgangen mot kulturlandskapa 1 fjordane. 

Langs norskekysten er lyngheibeltet i gjennomsnitt 20-30 km breitt (fig. 15). 

Lengre austover sig vintertemperaturen gradvis samstundes som nedbørmengda 

stig. Her dekker snøen beitemarkene store delar av vinteren og gjer 

lyngbeite umogleg. 

I r 

Fig. 15: Utbreiinga av kystlynghei i Europa (frå Skogen 1974). Røsslyng er den dominerande 

lyngarten i helane. Også klokkelyng og purpurlyng (på rik berggrunn) er vanlege i heiane på 

Tviberg (frå Lid 1984). 

Men kystlandskapet er også meir enn lyngheier. I det opne og trelause 

heilandskapet ligg mange srnå fiskarheimar omgjevne av friske enger, beitemarker 

og hagemarker med lauvskog (HelIe m.fl. 1991). På Tviberg har 

bjørkehagane vore del av innmarka i fleire generasjonar, noko som har vore 

heller sjeldsynt i det elles så skoglause kystlandskapet. 

24

Vegetasjonssamfunna afr. Fremstad & Elven 1987) på Tviberg er alle prega 

av kulturpåverknad og nærleiken til havet (sja fig. 3, side 15). Hovudsakleg har 

øya kystlyngheivegetasjon. I lyngheiane finn ein mange av dei typiske kystplantene 

og særleg er innslaget stort kring Sauefiellet der berggrunnen 

inneheld mykje glimmerskifer. Her dominerer turr kystlynghei med røsslyng 

Calluna vul aris og purpurlyng Erica cinerea samt parti med kalkkrevjande 

artar (Skogen 1991a, vedlegg 2). På skredmateriale opp mot fiellskråningane 

(Storenipa, Litjenipa, Stauren og Arefjell) finst relativt rike kantkratt av typen 

einer Juni erus communis, nyperose Rosa spp og kristtorn llex au ustifolium 

(Skogen 1991b, vedlegg 3) ilag med kratt av eik Quercus robur og hassel 

Corylus avellana. Den nordlege delen av øya er dominert av fuktige kystlyngheier 

med røsslyng, klokkelyng Erica tetraliz, blåtopp Molinia caerulea 

og bjønnskjegg Scir us ces itosus. 

Denne delen av øya har også mange 

innslag av middelsrik rnyr. I tilknyting til 

vatn og tjern finn ein artsfattige Sumpar 

med elvesnelle E Uiseturn fluviatile 

og/eller høgvakse leltsjikt av starr 

Carex sp. eller takrøyr Pharaqmites 

australis. Mange av tjerna er såkalla "Lobeliasjøaf, 

som har namnet sitt etter planta botnegras 

Lobelia dortmanna. Denne botnfaste planta er 

karakteristisk i næringsfattige og klåre vatn, 

gjerne saman med tjønngras Littorella uniflora og 

stert brasmegras Iscetes lacustris (Rønning 

1984). Nøkkerose Nymphaea sp. er også vanleg 

f 

Fig. 16: Nøkkerose (Nordhagen 970).4 i del fleste tjerna (fig. 16 og 4, side 15). 

Elles er her innslag av strandkfippevegetasjon 

og strandeng med dominans av fjørekoll Arrneria inaritima og 

strandkjempe Planta o maritirna og bergsamfunn dominert av kystbergknapp 

Sedum an licurn. I kontakt med innrnark ligg mindre område (hagemark) med 

bjørke- og ospeskog, og beite- og slåtteareal med innslag av den hyperoseaniske 

arten blåstjeme Scilla verna (sjå kap. 6). Dei kulturpåverka engene 

på innmark representerer både kalkfattig og rik fukteng. 

3.6 Fauna - i hovudsak sjorfugl 

verneplan for sjøttigl (1991) er Senholmen sør for Tviberg føreslått freda som 

naturreservat. Senholmen er ein viktig hekkestad for fleire artar av sjøfugl, 

men har også ein viktig funksjon som trekk- og beitelokalitet for gjæser og 

som kvilestad for skarv (fig. 17). Her hekkar m.a. ærfugl Somateria mollissima, 

tjeld Haemato us ostrale us, steinvendar Arenana inte res, gråmåse Larus 

argentatus svartbak Larus rnarinus, teist Ceppus qrvile og fiskemase Larus 

canus (vedlegg 4). 

25

Toppskar-v (Phalacrocorafr aristotelis) 

Ag. 17: I Sogn og Fjordane er dei største toppskarvkoloniane Solund, men 

toppskarven hekkar også i Askvoll og mellom Bremanger og Stad (Verneplan for 

sjefugl 1991). 

Mange dyrenamn går att i gamle stadnamn på øya. Indre- og Ytre Arefjell, 

Ørnehaugen og Ørnereia kan tyde på at ørn har vore eit vanleg innslag. 

Tidlegare hekka det havørn Haliaeetus albicilla på Tviberg, og det er grunn tH 

å tru at ørna enno nyttar Tviberg som tilhaldsstad (fig. 18). 

kretsflukt 

glideflukt 

IB 

.?cr 

Fig. 18: Havørna er den største rovfuglen vi har og no hekkar frå Hordaland til Sør- 

Varanger. Dei siste åra har det vore ein auke i havømbestanden (Densbøl 1986). 

Andre fuglenarnn som går att i stadnamn er Ramnskorane. Orrfugl Tetrao 

tetrix var her også enkelte år, og stundom hekka dei på øya. 

26

Også stadnamn knytta til fiskeartar går att, t.d. Àlevika, Steinbitgytten og 

Sælevika (sel). I alle vassdraga på øya går det opp ål An uilla an uilla, men 

berre i Storevatnet finn ein sjøaure Salmo trutta. Det har vore sett ut fisk i dei 

andre vatna, men fisken vil ikkje gyte. I desse vatna er det rikeleg med 

trepigga stingsild Gasterosteus aculeatus (kalla trollfisk). Andre eksempel på 

stadnamn frå dyr er Kalvågen og Kalneset (kval), Dyrdalen (hjort) og Svartekattmyra 

(oter) og Otreberget. Alf Tviberg kan fortelje at det var mykje oter 

lutra lutra på øya tidlegare. Eit vanleg "otretrekk" gjekk frå Kvernhusvågenvia 

Kvernhuselva til Storevatnet og utatt i sjøen over Otreberget. I dei seinare år 

er det observert streifdyr både av rev Vulpes vulpes, hare Lepus timidus og 

hjort Cervus elaphus. 

27

DEL B - HISTORIE 

eit livleg kystsamfunn 

der karane fiska og kvinnfolka dreiv jorda 

28

4. DET KOM TIDLEG FOLK TIL TVIBERG 

4.1 Dei fyrste spora 

På Tviberg er det gjort tre forhistoriske funn; ein knusestein, ein flintodd og eit 

kleberbrot (sjå fig. 2, side 13). Knusesteinen er danna av ein flattrykt rullestein 

av grå kvartsitt, funne like nord for bruk nr. 2. Ein kort og ttukk spydspiss av 

klar mørkegrå fhnt er funne i utmarka vest på Tviberg (Fett 1956). Kleberbrotet 

i hellaren under Trevollhamrnaren har hakk og "skålgroper" og merke etter 

gryteuttak (Fett 1957, Historisk Museum 1983). Truleg er her berre gjort prøve, 

og steinen har vist seg å vere for laus. Ingen fast bustad frå førhistorisk tid er 

registrert på øya. 

I høgmellomalderen har det eksistert 63 namnegardar i Askvoll (Knutsen 

1981). I løpet av seinmellomalderen vart 33 av desse lagde øyde. Berre 30 av 

høgmellomaldergardane var i hevd omkring 1520, dvs. at Askvoll hadde ein 

øydegardsprosent på 52,4 %. Blant desse øydegardane finn vi Tviberg. 

Loftheim (1972) refererer til kjelder frå 1563, då er ein "Ernanch i Thueberrig 

og Mogens, løskar" nemnd. Ein stor del av gardane i Askvoll har like sidan 

1300-talet vore kongegods innan "Del Sunnfjordske len". Frå dansketida vart 

det Sunnttordske len kalla Bru krongods (Landøy 1984). 

4.2 Leiglendingsbruk under Syane Sirk 

Garden og øya Bru (Svanøy) med alt krongods vart i 1662 selt av kong 

Fredrik III til biskop Svane i København (Schou 1912). Etter skøyta av 9. mars 

1662 høyrer 339 gardar med om lag 759 leiglendingar til biskop Svane sitt 

gods i Sunnfjord. Av desse gardane er Tviberg oppført med eitt bruk (Matrikkelen 

frå 1667). Litt seinare fekk Svane også skøyte på kongen sin part av all 

tiende Over Sunnfjord, korn, fisk, sild, ost osv. for 330 riksdaler årleg. "Selvejergods 

er Askevolds Skibrede al alle mindst rigt paa, da det ganske Skibrede bestaaer næsten al 

blot Bygselgods; og Svanegodset er overalt befiggende indstrøet enellem Lehnets ,,,, Bulandet, 

med de indenfor beliggende Havøer udenfor den store AtIøe, er alt tesammen Svanegods, den 

sydlig i Fjorden beliggende Øe Aralden alene undtagerr (Arentz 1785). 

På byrjinga av 1700-talet vart Svanøgodset sine gardar selde ved offentleg 

auksjon; "En Mengde al Svanøbirkets Bønder fik ved Auctionen seet Leilighed til at tilkiøbe sig 

selv deres Jorder tor en meget taalelig Pris, og saaledes kunde, i de gode Tider, lægges en god 

Grundvold til Familiernes Velstand" (Arentz 1785), 11727 føreligg den fyrste sjølvstendige 

skøyte for garden Tviberg med Hindøen (Tviberg 1961). I fylgje matrikkelen 

ttå 1723 er "Tveberg med Hindøen lettvunden og temmelig vist til korrr, og vidare; Vriver paa 

intet andet brug end gaardens avl og nogen Næring ved Fiskeri at Søen hvorved deres Rettigheder 

fortiener, figger elles 9 mil fraa byen og har sa ingen videre leilighed til nogen innkomme". 

Garden vart igjen kjøpt som jordgods til Svanø, og i 1789 vart den seld til den 

fyrste sjølveigande bonden på Tviberg.Då var Hindøen fråskilt. 

29

4.3 Eitt fellestun fram til 1860-åra 

Fram til omkring 1860 var det eitt tun på Tviberg (Tviberg 1961). Men her har 

vore to brukarar alt sidan 1567. I ei jordebok frå denne tida er Lauritzbrukar 

med 8 kyr og 9 smaler og Lars; brukar med 6 kyr og 4 smaler nemnde. Restar 

etter ein gamal bøgard tyder på at garden på Tviberg tidleg var avgrensa. 

Theodor Tviberg skriv den tid gjerdesystemet var anlagt, dannet Tviberg kun et 

gjrdsbruk, kanskje med bruk av säkalt "teigblanding".:. I det gamle fellestunet var det 

samla mange små hus (fig. 19). 11860 åra vart "Wellumstua" med tilbygt 

eldhus og stabburet "Nyebua" flytta ut av fellestunet til staden der bruk 2 ligg 

(fig. 20). Utmarka var felles inntil 1949. "Herredsbeskrivelsen av 1863" gjev eit 

godt bilete av ressursane dei to bruka på Tviberg hadde til rådvelde (fig. 21). 

Her var m.a. "bekvem adgang til fiskeri, kreaturhold med hest, kjør, ungfe og 

faar og her vart dyrka havre og potet. 

TVIBERG 

Jens Jensen. Matrikkelnr. 58. Lebenr. 145. Mathlas Jensen. Matrikkelnr. 58. Lebenr. 146. 

Gammel Skyld; 1 Daler 3 Ott 23 ShillIng. Gammel Skyld; 1 Daler 4 Ort 18 ShIllIng. 

Agerlantl: 3.5 Maal. 

England: 32,5 Maal. 

Utlsæd: 3 Tdr. klavre, 1 Tdr. Polet. 

Avling: Havre 12 Tdr., Poleter 6 Tdr. 

Heaviing: 204 Voger. 

Kreaturhold: / Hest, 8 Kjør, 6 Ungle, 20 Utlegang&aar. 

Havnegangen: Lige ved Gaartlen, er god og tilstrzekkelig. 

Tørv til Brændsel: 3 Sptl. 

Fodersurrogater: Tarre 2 Spd. 

Befiggenhetl: Lige ved søen. 

For bekvem atlgang til Fiskeri: 2 Spd. 

Forslag til Skyldiægning: 1 Daler 2 Ort 20 Shill. 

Anmærkning: Altrukket for Havtaage og Tungbnikthetl. 

Forsvarlig fecles: 2 Kier, 1 Unglas og 4 Faar. 

Kjelde: Herretlsbeskrivelser elter lov av 6/6-1863. 

3,5 Maal. 

30,5 Maal. 

3 Ttlr. Havre og 1 Tdr. Poteter. 

Havre 12 Tdr., Poteter 8 Ttlr. 

249 Voger. 

1 Hest, 8 Kjør, 6 Ungfe, 20 Utlegangertaar. 

Lige ved Gaarden. er gotl og tilstrækkefig. 

3 Spd. 

Tarre 2 Spd. 

Lige ved søen. 

2 Spd. 

1 Daler 3 01 21 

Aftrukket tor Havtaage og lor Tungbrugthed. 

2 Kjør, 1 Unglas og 7 Faar. 

Fig. 21: Dei to gardane er nokså like både når det gjeld storleik, avling og kreaturhald. "Herredsbeskrivelsen" 

syner også at svellefdring av dyr også var praktisert her, då berre eit fåtal av 

kreatura kan "forsvarlig fødes1. 

I fylgje folketeljingar (1801, 1965, 1875 og 1900) har dei to bruka hatt mellom 

8-11 husstandmedlemar kvar. I tillegg til "husfader, gårdbruker og selveier, 

kone og barn har husstandane jamnt over hatt 2 tenestefolk kvar, føderådsfolk 

(kårfolk) og fattiglern. Kvinnene er sysselsett med husgjerningsarbeide og 

kreaturstell, medan mennene steller med fiske og noko gardsdrift. 

Når yngre generasjonar tok over garden vart det gjerne skrive kårbrev som 

sikra alderdomen til kårfolka. På Tviberg hadde kårfolket (på 1850-talet) rett til; 

-6-10 voger havrernjøl, 1-2 tønner poteter, 1/2 tønne spekesild samt fôr til 2 kyr og 4-6 sau. I 

tillegg korn fritt hus, lys og brensel, og kjærleg tilsyn og pleie alderdommen". Kårbrev frå 

1887 og 1920 har mykje av det same innhaldet, men spesifikasjonen av 

rnengd matvarer, brensel og omsorg varierer noko. 

30

"MaERCI 

11+.3. n 14 

taana. 

pe. 115* 

- 

Fig. 19: Det gamle tunet på Tvberg låg om lag der hovudbruket ligg i dag. Då tunet vart 

delt kring 1860 vart fleire av bygningane flytta. Tunet er måla av Erik Hole etter oppteikning 

av Theodor Tviberg. 

Fig. 20: 'Wellumstua" og *Nlyebua" vart flytta ut frå hovudtunet til bruk 2. Etter denne 

skissa å dømehar det alt på 1860-talet vore storvaksen skog på Tviberg. 

31

4,4 Fleire husmannsplassar 

I matriklar og folketeljingar går det fram at det har budd både husrnenn med 

og utan jord (strandsittarar) og inderstar på Tviberg. Dei fyrste husmennene 

som er nemnde i gamle kjelder er Truls (husmann med 1 kyr) og Endre 

(husmann med 1 kyr) (Loftheim 1972). Trulshaugen, Trulsstøa og Trulstaren 

er truleg namn som sit at etter husmannen Truls. Trulshaugen ligg mellom 

bruk 2 og Vågen, og merkjer etter grunnmur kan tyde på at det er her han har 

budd (Alf Tviberg, pers. med.). l-lusmann utan jord eller strandsittar var her og. 

Desse fekk seg eit hus på bygsla grunn og livnærte seg av fiske. Ein familie 

budde i 1830-40 åra i ei lita stove i det gamle Tvibergtunet (Tviberg 1961). Då 

folka flytta vart stova nytta som sauefjøs. Likeeins budde ein Jens i Bakkane i 

ei stove mi bakkane" på vestsida av Staurvatnet. Han flytta kring 1870. I 

folketeljingane frå 1800-talet er det også oppført inderstar på Tviberg. Inderstane 

hadde eige hushald, men budde hos andre folk utan eige yrke. 

Husmennene langs kysten var på ulikt vis avhengige av fisket og hadde jamnt 

over relativt gode levekår, særleg husmenn med jord. "Husmannen uten jord var en 

mer vanskelig posisjon. Mye av jordvidda ble unyttet når fisket var godt. Jorda var derfor en 

reserve som fil en viss grad kunne erstatte fisket når det slo feil...De gode og sikre sildeårene på 

1800-tallet førte til økning I husmannsstanden...Var fisket godt, kunne en husstand greie seg med 

rett til å sette opp hus i strandkanten og drive sitt/sine yrker derfra. De store fiskeriene ga nok til å 

kjøpe seg poteter, mel osv., heimelisket ga det dag/ige bred og daglønnet arbeid på jorda 

nabolaget, på sa/tebuer, føringsbåter, i tønneproduksjon osv, ga muligheter til å livnære seg året 

gjennom. Selv husmenn uten jord kunne ha et-to husdyr og fikk lov til å sanke f6r i utrnark eller på 

en eller annen fiten holme som ingen annen brukte' (Jansen 1981). Den sosiale skilnaden 

mellom fastbuande var også liten. "1-lusmenn med og utan jord kom frå alle lag 1 

samfunnet. Det var i det hele ganske karakteristisk for husmannsvesenet i ytre strok at 

strandsittarplassane var staristad for unge ektepar, og desse var søner og detrer av alt frå 

sjølveigande bønder tiJ strandsittarar. 

I dei gode fiskeåra frå 1800-1870 valde fleire å livnære seg av fiske. I denne 

tida slo folk frå Indre Sogn seg ned på øyane (Jansen 1981). På Tviberg har 

fleire av husmannfamiliane røter frå Lærdal og Solvorn (Folketelfingane frå 

1865 og 1875). 

4.4.1 Gjerde eller Kalvegjerde 

Gjerde er det eldste bygselplassen på Tviberg, og under bergskårane mot 

Tree syner spor etter stove, Iøe og eit naust i vikja (fig. 22 og 23). Den fyrste 

festesetlen er skriven i 1859. I folketeljinga 1865 er det oppført to husmenn 

mfjord på plassen Gjerde. Dei hadde til saman 3 storfe Og 14 sauer, og eine 

plassmannen hadde til og med hest. I folketeljinga 1875 er det komen ein ny 

husmann som "nærer sig ved fiskeri",og den eine husmannen frå folketeljinga 

1865 er no oppført som inderst og driver fiskeri. 

Tre festesetlar for Gjerde er tinglesne; 1859, 1873 og 1920. Alle desse 

festesetlane har omlag same innhald, men den siste festesetlen frå 18.juni 

1900 er meir utfyllande. Denne gjev husmannen fylgjande rettar; m...overneevnte 

32

Plads bruge og bebo og skal de i vor fælles udmark have fri Havnegang for det storkvæg 

Vinterfødes al Pladsen, samt for 20-1yve Faar ligesom de og så i samme udmark skal have 

adgang at tage Eine og Lyng til brendsel indtil 20 tyve Bører pr. år Tory til Brændsel skal de 

derimod kun have trihed til at tage på det stykke som kaldes Træet, skulde der ikke på Træet 

blive tilstrækketig Tory at finde, skal de have frined tit at tage Torv oen nordrige ende i den 

saakaldte Svemyren, og det skal paalegge dem, at ordne Groften saaledes at den er uskadelig for 

Kreaturene. For den omforenede Bygslesum som efter gjensidig overenskomst er fastsat til Kr. 

300-trehundrede Kroner, skal de have filladelse til af udmarken at lægge æd til Pladsen det stykke 

til Treahaugen, dog toffieholder vi os fn Kreaturvei over Pladsen, Kjør og Faar må i den tid de 

ansees at gjøre skade på Ager og Eng, kun tedes efter veien. Tare skal de have frihed til at tage 

tiffealdes med os kun på den strækningen fra Gjerde nordover og med indste Fugleneset, samt 

med Skjærene. For de desse her filstaaende relligheder har de at udrede til os en årlig algift af 

Kr. 10-ti Kroner eller om nogen af os forlanger det, 10-ti arbeidsdage, og tøvrigt at forholde sig 

saaledes som Loven for Husmænd bestemmer...". 

1 denne festesetlen er det gjeve klare rammer for dei ressursane husmannen 

hartil rådvelde, og kva plikter dette medfører overfor grunneigaren. 

Fig. 22: Jordskiftekart frå 1931 over p/assen Gjerde. Tre . - 

bygningar har stAtt her; stove, fjesiloe og naust. 

J, 1 

‘7 

4I 

Ctit9 Zflatt7 

33

Fig. 23: Pa husmannspiasser Gjerde (. oakgrunnen) syner ingen av bygningare lengre. I 

framgrJnner igg piassen Staurvka. Berre bet vesle gnsenuset Står i dag. Grunnmuren etter 

stova igg inn pergvegger 

Fig. 24: Husrnannst>assen på Tobbenese: lengst vest på Tviberg lag verhardt tpl og var berre 

busett generasion Farniien tok mea Seg husa då oei f'ytta og i dag er clet berre grunnrnurane. 

nokre minore parti av steingatr og ein oppmurt gangst, som syner etter busetnaden 

her. Alben i bakgrunnen 

34

4.4.2 Tobbeneset 

Berre ein generasjon har vore busett på det verharde neset lengst vest på 

Tviberg (fig. 24). Kona på plassen var syster av brukarane på Tviberg. Her 

stod 5 "plasshus". stove, Iøe, fiøs, sjøbu og naust/båtbyggarverkstad (fig. 25). 

Etter at folket flytta slo bruk 2 innmarka ei tid og førte graset i båt heim til 


7- osaE E 

a 

Fig. 25: Jordskftekart over Tobbeneset frå 1931. Bygningane er påtørte kartet etter opplysingar 

frå Alf Tviberg. 

fl 

Festesetelen for Tobbeneset er datert 21. september 1880 og gjev husrnannen 

rett til .. i vor fælles Udmark have tri Havnegang for det Storfas, han kan vinterfodre af 

Pladsen, og af Faar ikke mere end 20-iyve Stkr. I Udmarken tillades det kun at tage Lyng og Eine, 

saarneget som han behøver til Brændved, kun at han ikke overgaar de fastsatte Grændser 

næmlig fra Kalvaagen og yste Fuglenæsset. Af Braandtory tager han franasmnte Strækning dog 

ikke mere aarlig end I-en mand formaar at spacie i 2-to Dage. Om der skulde blive stængt Sild 

Kalvaagen, saa tilhører Halvdelen af Landslodden S.K.(husmannen) og den anden Halvdel øens 

Grundeiere. For Brugeren af disse Rettigheder faar han at svare en aarlig Aigift af 8-Me Kroner til 

hver al os regnet fra 3-tre Aar efterat Stykket er tagitt i Brug. Foruden dette har han at svare ra 

hver af os aarlig 2-to Arbeidsdage. Samtlige Udgifter skal aarlig være indbetalt inden 

November. løvrigt har han at forholde sig som han imod Lonn faar. 

35

Denne festekontrakta skil seg frå dei andre ved at den seier noko om retten til 

evt. sildefangst i Kalvågen like innafor Tobbeneset. Kalvågen var truleg rekna 

som ein bra kastevåg for sild (kastenot vart nytta), og ein slik landslott gav 

gode ekstrainnkome. 

4.4.3 Staurvika 

I Staurvika budde folk fram til 1930-åra. Stovehuset stod inn til fjellet og hadde 

fjøs og eldhus i kjellaren (fig. 26 og 23 side 34). Her stod to kyr og ei kvige 

eller ein okse. I eldhuset vart ved og torv lagra. FOret vart lagra i påbygg til 

stovehuset. I tillegg hadde dei eit lite grisehus (står enno) og eit naust. Den 

siste tida vart stovehuset på Gjerde nytta som fjøs. Dei hadde gardfitas på 

Tree og torvhus på Svernyra, og slo opp under fjellet på ei slette kalla Sviinga. 

TREE ; 

I 

l 

EjER.SE 

STAUR.- 

VIKA 

ti(:) 

VV N 

ISt11/ 1 k 

qk 

ViL 

l [14 I 

Fig. 26: Kart over husmannsplassen i Staurvika, der det stod tre bygningar; stovenae, grisehus 

og naust. I tillegg hadde plassen gardfiøs på Tree, Stovehuset er teikna på grunnlag av opplysingar 

trå At Tviberg. 

36

Berre ein bygselsetel, cfatert 19. mai 1902, er tinglesen på Staurvika Plassen 

vart fråskilt innmarka til bruk 1; '...Merket mellom Pladsen og min øvrige eiendom skal 

løpe fra den sydligste kant i det hvide gjerde i Beggaren oppe paa Lien og omtrent Liniert 

Strende(?)dalen efter den paapegede ævne i berget, eller fre den paapegede revne i berget og til 

et fastsat Pungt under Lien og skal de i gaardens udmark have fri Havnegang tor de Kjør eller 

Faar som kan vintedødes af Pladsen. Likeledes skal E.J.T. (husmann) og Hustru for mit vedkommende 

tage frit BrEendtont og 5-fem byrder Lyng. Dog ikke uden min Naboes Tilladelse, og paa 

det af os paapegede sted og til eget brug. Gjødselen skal han faa udkjøre med Gaardens Heste 

og fillige benytte fri adgang til vei paa Lien. Jeg, J.J.T forbeholder mig fremdeles ret fil Kjørevei 

over Pladsen, og i Tillsolde Schus og Nesttomt i Staurviken, og paa Næset samt at tørre nøter og 

garn dek Tare kan han tage paa Grundevaagskjærene, dog ikke uden min Naboes Tilladelse. 

Bygslesummen er effer gjensdig overenskomst fastsat til Kr. 300-trehundrede kroner og den 

aarlige Landskyld Kr. 10-ti kroner og skal betales aarlig til 14. April. Gjerdet mellom denne Plads 

og den øvrige Gaard skal bekostes af og gaardens eier. Vil E.J,T. drive Hønsehald eller 

Kaninavl da skal han strax være forpligtet at sætte op Hønsefrit Gjaarde hele merketimellom 

Gaarden og Pladset for egen Regning og forøvrigt at holde sig saaledes som loven lor flusmeend 

bestemmer...1. 

Særeigent for denne festekontrakta er kommentarane om hønsehald og 

kaninavl. Truleg har hønsehald og kaninavl vore vanleg i distriktet på den tid 

og kanskje også valda visse problem.. 

37

5. DEI VAR "FISKARBØNDER" 

5.1 Året på ein kystgard kring 1900 

For kystfolket var livnæringa fyrst og fremst eit vellukka samspel mellom 

jordbruk og fiske (Johansen1982, Førsund 1986). På mange kombinasjonsbruk 

var det kvinnene som hadde hovudansvaret for gardsdritta. Det var 

sjølvsagt at kvinnene dreiv jorda medan mennene dreiv fiske. Arbeidet med 

jorda fylgde årsrytmenog starta om våren(fig. 27). 

DÉSLMSER 

Juu 

AR 

FQ. 27: Arsrytmen til ein fiskarbonde 

i Sogn og Ftordene 1850- 

1900 (frå Johansen 1982) 

Sjøen var ferdselsare, spiskammers og inntektskjelde 

For folket langs kysten var ro- og seglbåten det viktigaste framkomst- og 

arbeidsreiskapen. På Tviberg hadde dei fleire båtar; både nordfjordfæring, 

seksæring og ei tid ein åttring (fig. 28). Nordfjordbåtane var kjende for å vere 

lettrodde og snøggseglde og vart ofte nytta til havfiske (Færøyvik 1987). 

Seksæringen var ein frarnifrå fiskebåt på havet, høveleg stor for 3 vaksne 

karar. Dei kunne søkje langt ut, i det minste så langt fiskegrunnane rakk. I bra 

ve'r kunne dei føre heim 2-2,5 tønne fisk. I eldre tid hadde Tvibergfolka felles 

storbåt, ein åttring, som del nytta på storfiske. I fylgje Færøyvik (1987) var 

åttringen heilårsbåt ior havtiske og vart elles mykje nytta til frakt, t.d. av 

fiskevarer tiI Bergen. Det var også vanleg å nytte åtthngen som kyrkjebåt. Den 

fyrste motorbåten kom til Tviberg kring 1925. 

38

.I.fut 

Beeee. eee 

2 Hmbore ehennbere. 

3 1huretoes len) 

4 Int rni 

5. Seag (n) 

Sid(181 

7 116 

8 Rånekke 

9 Dreg 

10 RoAke ren 

I I liSoand (8( 

12 Se_3(e1and (r) 

13 haReek Ine 

11 Seveyra (bal) (1) 

35 Skaw (n) 

NedreleR (n) 

, 

U ' 

Fåring frå Norlfjord 

5.71d i GSPen med Uji fr6 Solund ea, 1900 

Fig. 28: Nordf(ordfærng (frå Færøyvik 1987). 

5.2.1 Storfiske om vinteren 

2. 

\\. 

Sq,lkne 

1 WISeenueond 

Baknoseren8 

49 Prameomeedee W 

50 Mulremeedde0) 

5)..136116(nuebe 1,0 

52. Baknauennerlidde 60 

53. flekplen r pn, 

54. ISnp (rni 

55 Sene (i 

56 S(evesep (reresp) (m) 

17. tabbe (m) 33. Bakeemern (m) 57. Ronfrffeve 

18 .Sqlepuir 60 34 Framhal, len) 58. Stwe(eam (3) med esved8, 

19. Seveesa cleemene) GO 33 Sernetwe (0 59, Seserelaue (1) 

X. Frandet re) 96. BakhoLs (n) 60..Stereem (m) 

21. Ledly. GO 37. Fremewtdresiss Ine 61.3enesen (I) med band 

22. Bw leee 38. Bakaderdal (8,1 62. Seyertunge07 

23. ØreelFk (n) 39. f rameenslag (n) 63. Syrreal (m) 

24. FreenherG (m) 40 Bakermlog (n I 64. Dragnagle On) 

28 Bevelesie Ime 41 Ft4M- tairee (g) g 

26 Leredd I ) 47 Frameefic 071 66 Framnsetorond (f) 

27. Soorklarnpuserfr, maelaft en)13 Sepeope;n 67. Framew (n) 

28 .14eandere 81. 4p64!6s imetinsseesesta .60 68, Wesekee (n, 

29 K Nel I enJ 45 Bakisfee W 69, 8. fulremeeand 

30 framded (n) 16. fring 07 70.BeCtIll 

31. BeeSs Ine 47 8. rampfin (m) 71. Beinaw8reng 

32. franuesens (m) 48. FesemeenmengsnOe 

(..0 72 Bat," 

Midt på 1800-talet var det gode vinter- og vårsildefiske (fig. 29) (Færeyvik 

1939, Johansen 1982, Førsund 1986). Dei viktigaste fangstområda i Sogn og 

Fjordane var frå Bulandet og nord til Batalden og frå Frøya nordover til 

Vågsøy og Selje. I dei fleste sesongane var Kinn hovudsenteret. Vintersildfisket 

føregjekk i januar-februar - stundom ut i mars, ei til to veker. I denne tida 

strøymde fiskarar frå fjordane ut til øyane; til fiskeværa i Vågsøy, Kinn og 

Bulandet. Det var hovudsaklegfolk frå Dalsfjorden som deltok i fiskena i 

(.) 

39

Bulandet. Fiskereiskapen var garn (vedlegg 5). 

Utetter i 1850-åra vart det bygd mange salteri 

på øyane. Det var kjøpmenn frå Bergen 

og Stavanger som hadde dei største salteria, 

men også bønder og husmenn gjekk saman 

om å setje opp saltebuer. I tylgje Landøy 

(1990) har Moldvær tidlegare høyrt til Tvi- 

Sild berg og Hindøy. Fleire saltebuer har stått 

her, men ingen av desse har tilhøyrt Tviberg. 

Flg. 29: Kjønnsmoden sild Clupea 

harenous kallast storsild, etter at den 

har gytt, kallast den yårsild (Christian- også gjort landsteng, og landeigarane fekk landslut. 

sen 1976). 

Silda trekte enkelte vin.t.rar like Inn til Herlandslandet, og 

det var eit yrande liv rundt øya av folk og båtar. 

Spaninga var stor om det kunne gjerast eit godt varp, for det var ikkje allfor mykje kontantar hos 

nokon. Alle karane på Tviberg var på fiske, og detvar overlate, til kvinnfolk, ungar og gamle kallar 

å slyre Med det som heime var. Vi hadde den gong berre srnåbåtar som kunne dragast på land 

når det var uver, og vi reiste fil handelsmannen berre når veret var godt. I Storsildefisket var 

kvinnfolk og ungar oppe på haugar og utsiktsplassar så otte ein kunne, for å fylgie med i det som 

gjekk for seg. Om kveldane var det eit lyshav ute i Aldefjorden av lysa frå alle båtane. Vi såg fram 

til storsildfida med sitt liv og røre på alle kantar. Det var to sortar turka kubbesild: fiekt etter 

ryggbeinet, eller hengd opp rund. Ein hengde opp to og to silder, med eit hovud trekt gjennom den 

andre sitt hovud og så turka under eit uthustak. Den andre sorten var flekt etter ryggbeinet, låg ein 

dag i lettsatta vatn effer sjø, vart så hengt opp fl staur og turka under Iøetakett 

5.2.2 Sma- og heimefiske om sommaren 

Om storsildfisket skriv Alf Tviberg; "Det vart 

Sommarfisket for tolket på Tviberg føregjekk ved Ryggsteinen nordvest for 

Tviberg. Grunna såpass lang utror måtte fiskarane overnatte i rorbuer på 

Ryggsteinen. Her stod i gamal tid to rorbuer; Tvibergstua og Høyvikstua. 

Desse fisketurane varte vanlegvis 6 dagar. Ven ettenraktede fisk var Brosme, Lange, 

Hyse, Torsk og Redfisk (fig. 30), som ble saltet i tønner, og som i eldste tid far 1900 ble omsatt i 

byttehandel med jordbruksvarer. Fiskerne hadde da en fellestur, med en større båt til høstmarknaden 

i Laardal og Vik i Sogn... I mellom de forskjellige ukelange fisketurer tif Ryggsteinen, 

drev fiskerne rittsåkalla hjemmefiske, det var flyndrefiske (fig. 31), hvor det ble fisket med 

avvekslende flyndregarn og flyndrelodd. Flyndrelodd var 

et blylodd torsynt med to kraftige utrettet fiskeangler, 

som ble en siags harpun, og torsynt med en snor, slik 

at fiskeren ved hjelp av vannkikked oppdaget flyndre på 

sandbunnen, så ble den harpunet ved hjelp av fiyndreloddet.. 

I de eldre tider var det forsøkt å drive fiske etter 

Hummer med Hummerteine, men resultatet var heller 

magert , da det var lite hummer i sjøen... Palefiske om 

sommeren med stang og dorg har i alle fider vaart (off 

kets fiske til husbruk, kun fite til salg... (Tvlberg 1981). 

Fig. 31: Det finst mange artar Ifynarefisk, 

her rødspette Pleuronectes 

platessa (Chrisfiansen 1976). 

40

Brosme 

Hyse 

Fig. 30: Brosme Brosme brosme, lange Molva molva, hyse Metano rammus a lefinus og torsk 

Gadus morhua er torskefiskar, medan uer (rødfisk) Sebastes marinus er ulkefisk (Chrisfiansen 

1976). 

5.2.3 Lakseverpe gav ekstra inntekt 

Lange 

Fisket etter laks var kun "forbeholdt landeiere". nå Tviberg finnes et lite ness, som 

kalles Laxegamsnesset, så det må være en gammel plass for laxeliske med garn (sittenot). Men i 

årene 1870 var noen stenarbeidere fra Nord Hordaland i arbeide på Tviberg, og disse lærte 

Tvibergtolket bruken av Kilenot, og da dette redskao for fiske etter Lax ble alment kjent i distriktet, 

forsvant sittenot og laxegarrr (Tviberg 1981). 

Fig. 32: Laks Salmo salar er naturleg uttoreidd i 

nordleg del av Atlanterhavet, og vender kvart år 

attende fil vassdraget den vandra ut i havet frå 

(Borgstrøm & Hansen 1987). 

Ber 

Den siste generasjonen som budde 

på Tviberg hadde om lag halve 

inntekta frå laksefisket. Sør- og 

nord for Tviberg vart det fiska laks 

(laksenot), og desse gjekk på 

omkast mellom del to bruka (sjå 

framside og fig. 32). Alf Tviberg 

skildrar dette laksefisket; "Det var 

Lambeneset som var best på sørsida, men 

det året ein fiska på sørsida, kom ikkje 

utbyttet opp mot det på nordsida... Når 

veret betra seg om våren, gjekk ein i gang 

med å "fatle" ilar. Steinar i aara vart fatM 

og gjorde klar til fortøyninger for laksenøtene; laksenotilar. Dei vart tekne ombord i ein steinbåt 

som var mest berre til cet bruk. Strengen vart rodd ut. Det var ert strevsarnt afbeid å sette ut 

laksenotråmer. Ein skulle helst ha desse ut i slutten av april eller førstninga av mai. Prisen var 

god på den første laksen. På nordsida skulle ein helst ha fiska 800 kg i mai og 2000 kg seinare. 

Laksefisket auka utover i mai og nådde toppen vedfonsok Utover 1juli dabba tisket av. 

Knivsvikja hadde vi blåsteinkar(tønner) til å blåsteine (stoff tifå impregnere hamp) hampenøtene 

i. Nøtene vart turka fyrst, og impregnerte like før dei vart sette i sjøen. Nøtene vart også reparerte 

og omseddeher i sesongen. Båten vart også gjerne fortøygd der, Så ein slapp ro heim I slyggever. 

Då drivgarnsfiske etter laks vart tillete, minka laksefisket i dei fastståande reiskapane sterkr 

41

5.2.4 Sjefuglane gav egg og dun til hushaldet 

Både sjøfuglegg og dun av ærfugl vart sanka om våren og sommaren. Det 

vart aldri teke meir enn eitt egg frå kvart reir, og i mai vart det sanka dun frå 

ærfuglreira. Duna vart reinska om vinteren og nytta som fyll i puter. 

Senholmen hadde sjøfuglane reir, og det var ein tur vi sig fram til, når vi eit par gongar for 

våren - sommaren drog dit på eggsanking. Egg av rnåke, teist, terne, aerfugl og ein sjeldan gong 

and og grågås, var godt. For å få tak i teistegg, som oftast låg i ei fiefiglurve eller under ein stein, 

feste vi ei skei på båtshaken, og torsiktig manøvrerte vi del ut i det r (Alf Tviberg). Det vart 

sjeidan jakta på fugl. 

5.2.5 Hjelpefor og gjødsel frå sjøen 

Tang og tare var viktig både som får og gjodsel, og om våren (april) hadde 

kystfolket ei eiga tareonn. Gode tarestadar var ved Senholmen, Lambeneset, 

Grønevika og Slettevika (sja fig. 36). Taren vart hausta frå båt, Og vart skoren 

med ein stuttory. Wyratare (butare) var mykje brukt. og den skar vi på båt kring strendene. 

Der det var stor sjø rskjørbur, vaks den godt, men det var også vartskeleg å kome til å skjere 

der. Vi henta båtlast etter båtlast som blei lagd i dungar, slik at den gjeera og blei blaut (rotna). 

Ofte kunne ein sjå båtar inne frå fjordane komme ut til holmar og skjær og ta tare. Kymemjølka 

godt av tarerr. "Rutang" (grisetang) vart hausta (rive) i stille vågar og nytta til 

grisemat. Ein laga løype med tang og varmt vatn og blanda med litt kraftf6r 

(fig. 33). 

Laustang som rak opp i fjøra vart gjerne samla i dungar og nytta som gjødsel 

åkrane. I blandt brende ein også taren. Ein turka den på berga og brende den 

(ulma). Tareoska vart samia og seId til jodproduksjon. 

Fig. 33: Grisetang Asco h hum nodosum, sagtang Fucus serratus, sukkertare Laminaria 

saccharina og butare Alaria esculenta var mykje nytta i det gamle kysbordbruk;r979). 

Helland (1901) skriv om tang og tare når han skildrar jordbruksdrifta på 

kysten; Tang og tare benyttes som foder ude ved kysten, men ikke alle sorter er fige tjenlige. 

Den art, som fomemmefig benyttes til kvægfoder, er butaren, der giver god og melkedrivende 

toring. Den må skjæres, ogbenyttes sammen med torskehoveder som et fodersurrogat, naar det 

42

egynder at blive knapt Med høet. Aategraas forkeres baade af kjør og sauer, saavel i grøn, fersk 

tilstand, som naar det er vissent. Sukkedare, ogsaa kaldet skjertang, spises ikke af kjer og sauer, 

ialtald ikke raa. Den kastes op paa stranden sammen med havtaren, som er den, der mest 

benyltes til gjødsel og ogsaa til jodfabrikationefr. 

5.3 Jordbruket var tyggrada om fisket svikta 

På kystbruka var arbeidet med jorda, med husdyra, med hus og barn kvinna 

sitt ansvar.tet var tørst opp og sist i seng hver dag, hele uka, hele året i gjennom. Hun var 

helt nødvendig arbeidskratt i kombinasjonsdhtta" (Schrumpt 1981). Ansvaret for å få foret til 

å rekke tnkunne vere ei tung oppgåve. Medan karane g)erne ville føre flest 

mogleg dyr gjennom vinteren, så var det kvinnene og ungane som måtte 

sanke alt hjelpeforet gjennom vinteren og våren. "April møy vil ha eit lass høy, 

får ho ikkje det, vil ho ha ei såte, og får ho ikkje det, får ho alle kjerringar til å 

grate" (Alf Tviberg). 

Lyngheiane var avgjerande for dhtta på kystgarden. Heiane tente som 

heilårsbeite, - her henta bonden hjelpefOr og via dyra vart næringsstoff 

overlørt til innmark frå utmarka (fig. 34, 35 og 36) (Kaland 1991, Moen 1989). 

Fig. 34: laustrasjonen syner korleis nattringsstoff sirkuterte på kystgardane. Utmarka og sjøen har 

vore svært vikhge ressursar i den garnte jordbruksdrifta (Katand 1991). 

43

eammu 

.r" 

-41Gurx - 

(fl 

("\ 

imew.krm 

\\ )\\ 

GGESIGGI 

Iti~1;4r/ r" 

\ 

OLGLIA 

\ 

US 

SIGG.G.Mtk01 

0 

.. 

STORtUGGIGIN 

svenåeA 

111 

u ItEG 

Fig. 35: Arealbruken på innmarka kring 1920. Kartet er utarbeidd etter opptysingar frå Alf 


Tehtnforidering 

(19) Hagemark/skog 

( 1 Potetåker 

Komåker 

Eng og beite 

on0° Steingard/bakkemur 

Hus 

fl 

Ruin 

Veg 

sti 

44

0 

0 

=4 

5.3.1 Korn og poteter vart dyrka 

j 

a-_#— 

0 

0 

0 

' 

Traknforklaring 

0 Gardsbnik 

0 Husmannsplass 

Plass utan jord 

Kvemhusstad 

Torvtak 

L ÅÅLTornak som gav inntekt 

000 Taresanking 

Turkeplass for laksegam 

Fig. 36: Alle ressursane på øya vart utnytta. I tillegg tiL å vere heilårsbeite var utmarka også 

nytta til torvuttak. Her var så rikeleg med torv at bøndene på Herland tekk spa torv her, 

I eldre tid dyrka også kystgardane sitt eige korn (sjå fig. 35). Kornslaget som 

vart nytta på kysten var havre (fig. 37). Då den gamle havresorten forsvann 

vart det vanskeleg å få god avling av kornet lengre. Korndyrkinga tok slutt 

45

kring 1920, og den siste tida mol dei kornet på Herland. To staclar på øya har 

fått namnet Kvernhusvågen, og det er mogleg at det har lege kvernhus begge 

stadar (sjå fig. 36). 

Fig. 37: TicIspunktet for aksskyting 

hos havre Avena sativa har 

vore eit velkjent slåttemerke. 

Slåtten skulle byrje "når ein såg 

tredje kornet i havreakset" (Høeg 

1378, Nordhagen 1970). 

Etter at poteta kom til landet vart denne dyrka i 

stort monn på Tviberg. Fisk og potet var dagleg 

kost, og det galdt å ha mykje potet. Potetåkrane 

var små og mange. Stort sett alle turre jordflater, 

også oppå bakkane, vart nytta til åkrar. Åkrane 

var faste år etter år. I "korntida" var det vanleg 

med eitt år potet og eitt år korn. Skulle ein åker 

attsåast vart det nytta frø (oppsop) frå ba. Alf 

Tviberg minnast;"Når mars månad kom, og det blei 

turryår, byrja spading av åkrane. Av dei hadde vi mange, og 

dei blei spadd lor hand med greip. Dette var kvinnfolk og 

ungane sitt arbeid. Karane var då opptekne med å få laksematene 

i stand til sesongen, og elles anna fiskerj Seinare blei 

det selt poteter i åkrane, og litt korn og grønsaker (gulrot, lauk 

og kålrabi) hadde vi også. Husdyrgjedsel som var att på 

bøane om våren blei raka av marka og gjerne brukt som 

gjødsel i potetåkrane1.Gjødsel frå gardfjøsane vart 

bore heim og nytta i åker og på eng. Også rotna 

tang vart nytta i åkrane. Potetene vart tekne opp i 

september/oktober,...medgreip. Ein vaksen, kar eller 

kvinne, spadde opp stilken med grelp, og ungane plukka 

potetene. Det var eit kaldt og lite ettertrakta wbeid, og alle var 

glade den dagen siste potetene var i hus. Under opptakinga 

ville ein helst turke potetene i sola, og som underlag i potetbingen 

nytte ein eine, den heldt det reint, luftig og turt 

5.3.2 Slåtten tok til i juli 

Om slåtten skhv Alf Tviberg; 114usdyrgjødsla blei 

spreidd over markene om våren (apriliman, og den skulle helst 

vere ute til påske, og hos oss blei den "kneka- med at hesten 

drog bjørkeris eller mosehary over marka og seinare i mai blei 

det "truska1. Det som var att blei rakt av marka og gjerne brukt 

som gjødsel i potetåkrane. Då vart også sauene jaga i utmarka....Engene 

var av berre vinveksande blomar og strå, kunsteng 

av timotei kom 5mst dei seinare år. 1 juli byna førebuingane 

til slåtten, men det blei sjeldan byrja å slå før 10-12. ju fi. 

Då var graset nawast utvakse. Når "Artjorterli (mjødurt) blomstra 

var graset ulvakse sa ein (fig. 36). Di var graset lettast å 

turke, og tidlegare var bakketurking vanlegast. Heyet var då av 

smayaksen natureng, men tett sto graset etter den intense 

beitinga av sauene om våren. Etter krigen med meir intens 

Fig. 38: Over heile landet var dg 

drift og sterk bruk av kunstgjødsel, blei det tidlegare slått. Då 

blornstranole mjødurt FiNsendula 

brukte ein mest hesjing for å turke høyet Dette også fordi det 

ulmaria teikn på at slåtten kunne 

saftige kunstgjødselgraset var ikkje så lett å få turt på bakken 

ta tfl (Hseg 1985, Nordhagen 

1979). 

(fig. 39). Det klumpa seg også lett i hesene. Vi fekk den tørste 

slåmaskina i 1952, og den letta arbeidet rnykje. Før den lid var 

det berre ljåslått Langorv til del beste myrane, og stuttorv til dei meir kronglete stadane. På 

Tvaserg sks ein med Ylotr.Dotten laga ein av stAre grasstri som ein bandt tråd rundt 

46

Fig. 39: Sommaren var er travel ticf med høytørking, men ogsa sosialt med mange folk som 

samlast knng grautfatet. Bileta er teke på 1920-talet og er utlante av Alf Tviberg. 

47

Under slåtten heldt ein den i venstre hand og rjåen i høgre, og så skar ein 

graset rundt steinar og gjerde. Ein somrnardag med solskin i slåtten var det 

ficileg opp å breye råhøy (nyslege) tii ca. 10. Då tok ein til med såtene (høy 

som var Iitt turka frå dagen føreåt). Då rekna ein at dogga var gått av graset. 

Så blei høyet liggande på bakken å turke til skuggen kom om kvelden. Nokon 

snudde høyet ved middagstider, men vi breidde høyet tunt ut over. Om 

kvelden vart høyet såta. Høyet vart køyrt hus med hesten (fig. 39). Slåtten 

var ferdig ca. 15.-20.august. Då var Iøa full av godt angande turrhøy, og 

høystålet blei pynta ved å nuppe ut høydottar, sfik at høystålet blei beint og 

fint". 

"Samstundes med potettakinga (septiokt,) slo ein hå og turka om veret var godt. Håa var ikkje 

god å få turr, og den måtte alle fall turkast i tre dagar. Far byrja tidleg å eksperirnentere med 

surhå. Den vart lagt i tønner og store olivenoljefat. Som titseging vart det nytta salt. Seinare vart 

det stakk og til slutt silo, Den siste sitoen var B m høg og 3 m i diameter og tok halve fArmengda 

på garden....Utetter i oktober slutta ein med håslåtten, det som då var att skulle kyrne ha. I slutten 

av september byrja kyrne meir og meir å kome til beigarden, dei ville heim. I etterkrigstida vart 

håslåtten e vinne på liks med heyslåtten. Ein overgjødsla då med kunstgjødsel etter første slått, 

og fekk ein god etterslått som for det meste vart lagd i sito" (Alf Tviberg). 

I høve til tal vinterfiåra dyr på gardane var det aldri rikeleg får. Så i tillegg til 

slåtten på innmark vart det også slått lyng som tilleggsfôr.lyngslåtten i 

utmarka føregjekk der det var fin lyng. I eldre tid var det vanIeg å skjere 

lyngen med sigd. Etter at det vart vanleg å brenne heiane byrja dei å slå 

lyngen med Ijå. Lyngen vart stappa i striesekkar (100 kg-sekkar) og boren 1 

hus slik at det var får for 14 dagar. I dårlege høyår vart det henta opp mot 120 

sekkar. "Seinare brende vi lyngen, og når den kom attetter 5-6 k, slo vi den med langoiy, 

stappa i sekken og brukte den som hjelpefôr (Alt Tviberg).Dyra fekk lyngen heil. Dyr som 

var att heirne om sommaren vart stundom fåra med "blom" (bregne). Denne 

vart skoren kring Stauren i Blomhola og ørnereiet. Også torvtaka på naust og 

fjøs vart slått for å skaffe får til kalvane. 

Fig. 40: Når torvull Eriophorum 

vaqinatum var godt synleg i 

jordskorpa var det teikn på at 

kyrne kunne finne befie ute 

(Høeg 1985, Nordhagen 1970). 

5.3.3 Lynghelane tente som heilårsbeite 

Alf Tviberg skriv; "Her som andre stader på denne fida, 

vart det fora mange dyr vinteren over. Det galdt å haide liv 

dei gjennom vinteren, så Mita del seg opp på beite om 

sommaren, og Tviberg var rekna for å ha nok av gode beite. 

Kunne Mn finne "grakolle" (torvull) (fig. 40) før 12. mars, var 

det om at kyme kunne korne fidleg ut på beite og også finne 

mat. Nar april manad kom og kanskje det var ein soldag, så 

var det "å løyse kyrne'som ein sa og prøve å få dei ut i 

utmarka, så ein kunne spare rniddagsmålet til dei. utmarka 

måtte kyme gjetast for elles kom dei heimatt med ein gong. 

Då fekk vi lov å gjere opp eld og brenne lyng og eine. Når 

kyrne byna å drage myr (finne myrulll roa dei seg betre. Så 

gaidt det for oss å finne lune plassar der myrulla kom tidleg. 

Slike plassar var Sveene nord for Stauren, Breimyra og 

Hylgjemyra. Men når det lei fenger på våren og graset grønkast, 

blei kyrne seinare og seinare heim, og til slutt ein kveld 

kom dei ikkje i det heile. Dei la seg ute, som ein sa, og då var 

det tid å finne fram mjølkehalken og "gå i markja". 1 slutten av 

48

september byrja kyrne å kome oftare til begarden, dei ville herm. Så ein dag fekk kyrne sleppe 

gjennom grinda og jatsa i seg hå som lyktes å smake godt no, mot det trena graset i utmarka dei 

var vane med. Etter nokre timars beite, vart dei jaga ut om garden aft,så dei ikkje skulle torete 

seg". 

I mai vart sauene jaga i utmarka. Sauene vart for det meste gaande i utmarka 

til det var tid å sanke ca. 15. oktober. Også Senholmen, sør for Tviberg, vart 

nytta som beite, 5-6 vérar beita her om sommaren. "Sauene var ute kvar dag 

vinterhalvaret, og når det vårast byrja dei få lamb. Det var oss gutungane som hadde jobben med 

å tå dei I hus om natta, og å gje dei mat kveld og morgon. Ei tid før siste krig var det 

"utegartgarar" på Tviberg. Det var kastrerte varar som gjekk ute herte dret, og blei berre kltote ved 

jonsok (fig. 41). Desse sauene gjekk seg ofte faste i fjellet. Når det vårast , grønkast det fortast i 

vendt mot sør. Her klatra då sauenen etter dei nye grasstråa, til dei ornsider sto 

skårleste. Heile Stauren van utegjerd fOr å sleppe å løyse skårteste sauer. Sauene gjekk ute til 

midten av november, då var det parringstid, og dei måtte hus. Men på Tviberg kunne sauene 

godt klare seg utan fortilsehing til juletider. Spelsauen og svartfjes var flinke til å tinne seg mat 

jamvel i shei. Dei tok seg tram til ein haug der det var lite snø, og så grov dei holer med toten i 

snøen ned tjl lyngen og berta på den. Dei betta Også på tang og tare i fjasra" (Alf Tviberg). 

5.3.4 Skogen vart nytta til ulike reiskap 

Det vesle som var av skog på øya vart vel verna om, og svært lite vart nytta 

som ved. Likevel vart dei fleste treslaga som vaks på øya nytta. Bjørka vart 

priorited til tresko, men rotvelta tre vart gjerne nytta som ved. Av selje laga dei 

mjølkeaskar. Rogn vart nytta som ekstrakjøl under båten (drag), medan eik 

vart nytta til keipar, reparasjon på båtar og til ljåskaft. Ospa heldt seg godt i 

sjøvatn og vart nytta som lunnar. Hassel nytta ein til rivetindar /rivehovud, og 

gode "natår" vart netene hausta og nytta heime Garnnåler eller notanåler vart 

laga av hagtorn eller kristtorn, og i tillegg vart kristtorn nytta som pyntegrønt. 

Svarthyllensom pryda hagane van også nytta. Ein turka blomsten og nytta 

den til te. Eineren hadde mange oppgåver; den vart riven til brensle, det vart 

kokt einerlog til vasking og oppkutta einer pynta tun og golv i høgtider og ved 

seremoniar (bryllaup, gravferd m.m.). 

Også rakved utgjorde eit viktig virke for øyfolket. "Utover hausten og vinteren var det 

rakleiting. Rak var alt som dreiv i land i vikane, og som kunne nyttast til ein eller annan ting. 

Vestavind og nordvest var dei beste rakvindane på Tviberg. Mykje av det trevyrke ein trong til 

reparasjonar og nybygging fann ein i hkera. Store båtar med trelast frå Russland passerte mest 

dagleg i Ardefjorden på veg sørover, og det hencle dei miste dekkslastene. Bociskapen om det det 

var rak (Påstranda) gjekk som eki i turt gras, og alle pløvde å fa tak i mest rnogleg. I sjohusa og 

uthusa Tviberg er det brukt mykje raktømmer. Som gutunge nytta vi alle høve til rakleiting. Det 

var stor spaning med kva ein, ein dag kunne vereheldig med å finne. Men som oftast vart det 

berre rekeved som og vart nytta til brensel. Dei beste rakvikane på Tviberg var Kvernhusvågen på 

nordsida, og Lambenesgaren vestan på lander (Alf Tviberg). 

5.3.5 Torv utgjorde den viktigaste brensla 

Torv, einer og noko rakved utgjorde i hovudsak vedtilfanget på øya. Alf 

Tviberg skriv; "Alle her omkring brukte torv som brensel, både til koking og oppvarming. Det 

rrbirre sPadast tidleg, så det kunne bli tun og "krakka* slåtten, og helst også sett i stakk. På 

Tviberg spadde alle trå Herland, Hindøy og nokon trå Kjørvik, torv (på nordvestsida mellom Ytre 

Fugleneset og Kvemhusvågen). For 12-15 kr til kvar grunneigar kunne dei spa så mykje dei trong 

49

til ein husstand. Men det var eit tungt og slitsamt arbeid. Her omkring brukte folk langsparø. Det 

var ein spade som skar torva p to sider,og spadane var laga av smedane her ikring. Så hadde 

vi hjulabårer laga av tremateriale (både hjulet og sjølve båra), til å hjule torvet utover berg og turre 

rabbar, for turking. Bårene var laga heime i ledige stunder, og det var bra å ha mange lette og 

sterke bårer. Arbeidet gjekk føre seg slik Karane spaade forvet på båra, og ein gutonge hjula 

båra bl høkeplassen der eil kvinnfolk lossa av bårene med hendene, eller med greip. Når ein 

hadde lita hjelp målle ein åleine gjerne gjere heile arbeidet. Heime spadde vi gjerne torv i 3-4 

dagar, og kvinnfolka ville gjerne ha mykje torv, dei tenkte på vinteren. Etter slåtten, og i enkelte 

tilfelle før, det så å frakte torvel heim III naustet eller sjøbua, og legge det opp i la" den 

Nokon sette det opp i store tonfstakkar i utmarka og trakta heim etter som dei trong (fig. 42). Vi 

bar det ned til båten i strysekkar og frakta det heim i båt I det heile var torvvinna noko av det 

hIngste og vanskelegaste arbeidel ein hadde. Otte var det kamp med vår og vind, som ville auke 

på, før ein var ferdig. Og med søkklasta trebåt var det ikkje alltid greit i slyggeveret På Tviberg 

var det ikkje like god tory alle stadar. På nordsida, der "utlendinganes spadde, var best. Sør og 

austsida hadde dårlegast torv«.Den beste torva vart gjerne kalla steintory (svart på 

farge). Torvflaka var ca. 50x20x5 cm. Fyrst tok ein av øvre lag med spade slik 

at lyngrøtene vart overskorne. Spadde så to lag torv, elles vart det for høgt å 

løtte. Einer vart helst brukt som brensel når ein hadde fite torv. Då reiv (dvs. 

den vart hoggen med øks) ein einer med baret på. 

50

Fig. 41: Vårklypping av utegangarsauene pa Tviberg. Biletet er utlånt av 

Alf Tviberg. 

Fig. 42: Om lag slik såg også torystakkane på Tviberg ut. Dette bilete er frå Nordland.- 

Foto: Ingvild Austad 1974. 

51

DEL C - FRAMTID 

naturtilhøve og kulturhistorie - 

basis for eit læreland 

52

6. SKJØTSELSPLAN FOR KULTURMARKA 

Vern av eit tradisjonelt kulturlandskap inneber ei viss drift. Då dei to bruka 

ikkje er i drift i dag, må ein utføre skjøtsel basertpå tradjsjonelle dhftsmetodar, 

konsentrert til kortare arbeidspenodar. Skjøtselstiltaka er skisserte utfrå 

målsetjinga om å oppretthalde eit tydeleg skilje mellom inn- og utmark, og så 

langt som råd halde eit stort mangfald av kulturmarkstypar. Her har eg valt å 

gjenskape kulturlandskapet om lag slik det var kring 1930-1950. Men med 

tanke på læring og biologisk mangfald vert det opna for eit større oppslag av 

skog/hagemark enn det var i den tida. 

Dei viktigaste skjotselstiltaka på Tviberg vil vere beite, slått og brenning. 

Belte er avgjerande både for å oppretthalde lynghei, beitemark, nagemark og sIMeeng. Ved 

sterkt belle favoriserast beitetolerante artar som gras, starr og siv. Fleire faktorar er avgjerande for 

kva planter som trivast her; artar som har ein stor del av bladmassen nær bakken tåler beite betre 

enn høgvaksne planter. Det er også viktig for artane at dei har god regenereringsevne. Enkelte 

planter tåler godt trakk og utviklast på trakkutsette stadar. Dyra tøretrekk også ufike planteslag 

etter smak. I enkelte høve kan konkurransesterke artar ta overhand (giftige, stive, stikkande o.l.) 

og beitekvaliteten vert dårlegare. Eksempel på dette er beitemark dominert av sølvbunke, finnskjegg, 

myrtistel mil. (Wielgolaski 1978). I det tradisjonelle jordbruket på Tviberg var det vanleg 

med allsqig beite med sau, storte og hest. I firlgje Fremstad mil. (1991) .."klypper" hesten vegetasjonen 

tett over bakken, storte fiv meir i plantene og røskar dei meir eller mindre opp av jorda, 

medan sau er selektiv i val av planter. Hesten er minst "kresen", og vart ofte sett på beita til slutt. 

Slått er det mest arbeidskrevjande skjertselstiftaket. Ved slått kuttast ane artane samstundes i Illt 

høgd over bakken. Tidspunktet for slåtten har stor innverknad på sarnansetjinga i vegetasjonen, 

og særleg artar som må sefie frukt for å forynge seg vert skadefidande yeg fidleg slått. Artar som 

klarer seg på slåtteengene har såleis ein eller fleire av fylgjande eigenskapar (Ekstam mft. 1988): 

mykje av bladmassen er under snfithøgda ved slåtten, - planta må kunne skyte i høgda, blomstre 

og setje frukt etter slåtten eller setje frø før slåtten. For enkelte artar er det avgjerande at dei kan 

etablere seg på delar av slåttemarka som sjeldan vert slått, men som likevel er open - t d langs 

kantar, på og nær små berg. Slåtteengene er jamnt over meir urterike enn del grasdominerte 

bettemarttene. Tradisjoneft orrfatta engskjetseten på Tviberg Peite tidleg orn varen, rydding av 

kvist, stein o.l, og til sist vart gjødselen frå dei beitande dyra "knust" eller raka saman og nytta i 

åkrane. Var det rikeleg gjødsel vart også engene gjødsla, men fyrste rekkje var det åkrane som 

var prioriterte. Slåtten vart utført i jull efter at del fleste artane hadde blomstra. 

Brenning er saman med beite avgjerande for å ta vare på lyngheiane. Fremstad m.fl. (1991) skriv 

fylgjande om skjøtselsmetoden; Brenning endrar artssamansetfinga frå lyng- Og buskdominerte 

samfunn til gras- og urterike typar, som gjev best beite om våren, sommaren og hausten. I neste 

omgang fører brenning tifframvekst av ung lyng med hegare verdi som vinterbeite. Brenning vart 

utfort med 5-10 års intervall. Brenning for otte eller brenning med for sterk varme kan redusere 

artschversiteten for planter og dyr. Lyngheiane på Tvilfterg har vore nytta som heilårsbeite, og i 

tillegg vart det slått lyng til hjelpefOr. Lyngen vart slått på stadar som var brent 5-6 år tidlegare. 

Avgrensing av skjertselsområdet 

Skjetselsornrådet på Tviberg omfattar innmarka og del næraste utrnarksornråda 

(fig. 43). Den inngjerde innmarka dekker om lag 200 da, og av dette 

har kvar av dei to bruka om lag 45 da dyrka mark. Skjøtselsplanen skildrar dei 

ulike kulturmarkstypane i området og grupperer desse under dei to bruka 

(58/1=1 og 58/2=2) slik eigedomsgrensene er i dag. 

53

C7 

STOREVADIET 

Ar. 

0 

o 

610e,'" 

2' 24 

9t. 

. Ib 

9. 

94 8 

5. 

./ 

7b 

3. .9/ 

Fig. 43: Skjetselsområdet med dei ulike skjetselsfelta. Felta omfattar 

slåtteeng (med ulik grad av attgroing), hagemark og lynghei. I tillegg 

kjem Senhoknen under bruk 58/2 som vert nytta som beite. Det er ynskjeleg 

at holmen vert nytta som beite også i framtida, så sant det ikkje kjern i 

konflikt med eit naturreservat for sjøfugl. 

2' 

9. 

6 

Telknforldering 

7. 

0 

ch, 

1. Etiarkehage 

2. Eik- og hasselkratt 

Ospe- og rognesk02 

3. Planterea av gran 

4. griattOrn- og einerbage 

5. Slåtteeng 

6. Gamal åker - no taemath 

7. Gamal siattemark - no beite 

9. Open beitemark rrilblåsbeme 

9. Lynghei 

10. TolVfllyr 

54

6.1 Bjørkehage 

6.1.1 Felt la; Bjørkehola 

Da ens tiistand: 

Bjørkehagen dekker eit lite areal like aust for Storehaugen på bruk 1, og ligg i 

le mellom søkk og mindre bergknausar (fig. 44). Storleiken og høgda på trea 

varierer etter jord- og vindtilhøva. Dei høgaste trea er om lag 10 m høge. 

Boreprøve i eitt av dei største bjørketrea (stammediameter 34 cm) syner ein 

alder på om lag 60 år. I tillegg til bjørk er her innslag av rogn, osp og eik og 

hassel mot sjøen langs Murteberget. Feltsjiktet (bakken) er svakt utvikla 

grunna dårleg lystilgang, og er i hovudsak dominert av gras (vedlegg 1.1). 

Mål: 

Bjørkehagar er relativt sjeldan så langt vest på kysten. På Tviberg er det to 

markerte bjørkehagar på innmarka. Målsetjinga vert difor å ta vare på bjørkehagane 

og nytte dei som beite slik dei tradisjonelt har blitt nytta, 

Tiltak: 

For å halde på ein lysopen hage må kratt og einer ryddast bort, og trea 

tynnast ut der dei står for tett. Bjørketrea bør prioriterast då dei utgjer hovudtyngda 

i skogen, men også dei varmekrevjande treslaga hassel og eik kan få 

utvikle seg. Osp og rogn kan inngå der dei ikkje skuggar for bjørk, elles er 

desse treslaga godt representert andre stadar på øya. Beiting er naudsynt for 

å halde i hevd det grasdominerte feltsjiktet. For å sikre bjørkehagen vil det på 

sikt vere turvande med forynging av tresjiktet ved å gradvis erstatte dei gamle 

bjørkelrea med nye. 

Årleo skjøtsel: 

Skogen bør beitast i kortare periodar for å halde grasmarka i hevd. Området 

kan gjerdast inn saman med felt 5a slik at ein betre kan styre beitetrykket. 

6.1.2 Felt 1b; Skogen og Tua. 

Da ens tilstand: 

Bjørkehagen dekker haugane like sør lor gardstunet på bruk 2. Skogen er i 

hovudsak dominert av bjørk, men her er også innslag av osp, eik, selje, rogn 

og rognasal (fig 45) Skogen veks stadvis på skrint jordsrnonn, med ein stor 

del av røtene oppå bakken og over mindre berg. Trea står nokså tett, men her 

er enkelte lysopne areal og ei mindre slåtteeng, Tua i skogen. Alderen på trea 

varierer. Skogpartiet nærast tunet har dei største trea med stammediameter 

opp mot 50 cm og høgde opp mot 10-15 m. Boreprøve frå dei største bjørkene 

(47 cm i diameter) syner ein alder på om lag 100 år. Bakken i bjørkehagen 

vert beita, men har eit glissent feltsjikt og er dominert av grasartar; særleg 

smyle og engkvein. På dei opne flatene gror det opp einer. Mot sjøen veks det 

opp ung bjørk på gamal eng/beite (sjå felt 5c og fig. 46). Nokre tre bles ned i 

orkanen like over nyår i 1992. 

55

Z,'"W- 

Fig. 44, Storehaugen med bjørkehagen "Gjørkehola" i bakgrunnen. Det er murt opp ein smal 

gardsveg til den gamle slåtteteigen midt oppå Storehaugen. 

Fig. 45: "Skogerter den største bjørkehagen på øya. Hagen er tett og har eit skrint jordsmonn. 

Fjellet Stauren r bakgrunnen. 

56

ivabig 

ItraboU 

lanvoGrn 

Mrpun 

Fryndnele 

Stron0~0. 

Unalve 

GY.suu 

Gawnrun 

Kyubronapp 

Sa~lis 

Tare 

Ourneni 

Pryek~ 

Knens 

Farry9109 

Hu~en 

Suend~no 

Sbanci~ 

Gulry 

Rosurvot 

Glanupp 

Eirry" 

PryryryGI 

—as 

GeUSnaul 

131G 

bleaåkai.(g" 

Gutt 

Gnulsinegras 

EnG00 

Enplumn 

Fig. 46: Sonering frå stranclIthppene ved Vågen til bjørkehagen "Skogen". 

OGlu ng Nuatehug 

Engle1waa OnsumgI 

Enakurn Unpinen 

K utiwyer Eruilly% 

Hnitar Smyls 

£noraPD Gulala 

Sulawnly Knegras 

S mil. Vin"^".. 

GuLtiu EnulcoGxgre 

PlaVII98i 

pry...u.A 

Stawalau Jednect 

Srmaterr Hill WII 

Fablom luplAmi 

Enairs Kysiba9~0 

fluPsffif 

Klypsoixo 

EnG~I 

Vanbo arve 

7ryorre 

Enokarsu 

Ever 

Mål: 

Denne bjørkehagen er den største og eldste av hagane på Tviberg og har 

vore nytta som beite. Mindre slåtteteigar i skogen har blitt slått. Trea er blitt 

godt verna mot inngrep og berre noko trevh-ke er blitt nytta til særskilde 

føremål. Skogen bør difor haldast om lag slik den er i dag, med tre i ulik alder 

kombinert med beite. Slitasjen på feltsjiktet er noko stor og bør regulerast. 

Skogen kan godt utvikle seg i området mot sjøen slik at unge tre får høve til å 

etablere og utvikle seg. Slik får ein sikra ung skog når gamle tre går ut 

Tiltak: 

Bjørkehagen må gjerdast inn saman med skjøtselsområde 5c, slik at ein betre 

kan styre beitetrykket. Grunna stor slitasje på ieltsjiktet i bjørkehagen, bør 

denne sparast for janinleg beite, i alle fall nokre år. Den gamle slåtteteigen 

Tua bør ryddast for einer. Den kan i tillegg slåast dersom det er mogleg. 

Rotvelta tre tjernast og trevirke takast ut der trea står for tett. 

57

Årleo skiøtsel: 

Beite er turvande for å halde hagen open, men for å unngå sterk slitasje på 

feltsjiktet bør beitet konsentrerast i kortare penodar. Ved eventuell slått av Tua 

bør denne føregå i midten av juli slik at artane får høve til frøseriing. Slårie- 

enga bør etterbeitast. Dette tilfører enga noko gjødsel samt at opptrakking av 

overflata gjev gunstige spire- og etableringstilhøve for frøa. 

6.2 Bk- og hasselkratt - ospe- og rogneskog 

6.2.1 Felt 2a; "Ospehaugen". 


Skogen veks i berghamrane under Staurshaugen og i nedre del av fjellet 

Stauren på bruk 1. Skogen veks både på innmark og utanfor bøgarden (fig. 

47, side 61). På innmarka veks i hovudsak storvaksen osp (ca. 20-30 cm 

stammediameter) med innslag av eik, rogn og bjørk. I fjellskråninga mot 

Stauren er det større innslag av eikekratt og ein del hassel. I tillegg er her 

noko rognasal, kristtorn, vivendel og einer. Kristtornen vart tidlegare nytta; 

Naustdal (1951) skriv i sitt notat at kristtornen ved foten av Stauren var sterkt 

klypt og bar frukt. Lengst aust i området står nokre store graner. I ospeskogen 

er feltsjiktet grasdominert med stadvis tette oppsiag av einstape (vedlegg 1.2). 

Lyng og einer er i ferd med å utvikle seg. Skogen utanfor bøgarden veks tett. 

Mål: 

Ospeskogen veks på gamal beitemark, og truleg er store delar av denne 

skogen vaksen fram grunna mindre intensiv gardsdrift. Den høgvaksne skogen 

kan illustrere ei hagernark med osp, bjørk og eik. Utanfor bøgarden kan 

skogen utvikle seg naturleg då den verken kjem i konflikt med beite eller 

ferdsel. Dette vil gje innblikk i korleis shke skogholt naturleg utviklar seg når 

drifta endrast. Bøgarden er eit viktig kulturrninne og bør fristillast og sikrast 

mot at tre etablerer seg for tett inn til garden. Veks røtene inn i eller under 

garden kan dei lett øydelegge stabiliteten i garden. 

Hagemarka innanfor bøgarden bør ryddast for einer og skogen tynnast slik at 

trea får gode veksttilhøve. Beite er avgjerande for å halde marka grasdominert. 

Tre som veks for neer bøgarden bør fjsrnast. Likeeins bør granene 

fjernast avdi dei ikkje har nokon tradisjon i dette kystlandskapet (planta på 

1960-talet). 

ÅrleQ skietsel: 

Årleg beite er turvande for å halde hagemarka open. Einer og busker ryddast 

janntteg, dersom derie ikkje vert regulert av beite. 

58

Felt 2b; ved 


Langs bergskarane mettom Storakeren og Lia (34 bruk 1, veks shog av eik, 

osp og bjørk. Oppå "kanten" veks mindre eksemplar av rogn og rognasal. Her 

er også innslag av kristtorn, og einer skyt opp. Vivendel og kusymre veks i 

bakkeskråninga. Elles er her beitemark (jfr. 8a) og mindre åkerareal (m.a. 

Olalia), bakkemurar og ein gardsveg. 

Mål: 

Området utgjer ei randsone som ikkje vert nytta i dag Skogen kan difor utvikle 

seg i denne sona langs berghamrnaren, og vil såleis gje større variasjon i 

landskapet samstundes som randsona vert sterkare markert. Mindre tre/busker 

og einer kan få utvikle seg oppå bergknausane (Lia) som glissen hagernark, 

men det er viktig at strukturane på innmarka (opne flater/slåttemark) ikkje vert 

dekka med skog. 

Tiltak: 

Tynne ut einer og småskog. 

Arleo skjøtsel: 

Ved jamnt beite vil ein kunne regulere tre- og eineroppskot. Meci jamne 

mellomrom kan det verte turvande med rydding av einer og noko uttak av 

tremasse (vedlikehald). 

6.2.2 Felt 2c; Ovomgardane/Eikeskora. 


Nokre storvaksne eiker veks ovanfor bøgarden i skråninga mot Eikeskåra, i 

lag med eikekratt og kristtorn, vivendel og tette "tepper' med einer (fig. 48). 

Boreprøve frå eitt av eiketrea (22 cm i diameter) syner ein alder på om lag 50 

år. Langs bøgarden (på innmark) står fleire rognetre, og på oversida av 

garden er delar av skråninga open rasmark, medan andre delar er heilt 

tilvakse med einer. Mindre parti er grasdominert beitemark. 

Mål. 

Ein garnal "råseveg" (der dei jaga dyra) har fylgt bøgarden, og lengst vest i 

området er det eit le i garden; Storegrinda. I dag er det vanskeleg å ta seg 

fram langs denne stien. All Tviberg fortel at hasselskog skal ha vakse i dette 

området i førre århundret. På gamle bilete er området mest fritt for einer, og 

nordaust i området har det lege ein åker kalla Fjellåkeren. For å auke mangfaldet 

i kulturlandskapet kan ein la eikekratt/skog utvikle seg i rnosaikk med 

kristtorn og einer, men sfik at den gamle råsa (stien) kjem til sin rett att. Nokre 

av dei krypande einerane er så og seie terrengdekkande over mindre parti, og 

utgjer slik sett eit særeigent innslag. Dei få rognetrea langs bøgarden har ein 

visuell effekt i landskapet og markerer garden sterkare, og kan stå så lenge 

dei ikkje øydelegg han. 

59

Satonunke 

Harettarr 

Rannown 

Enobonegren 

Englnonn 

GU481å 

619syr 

//- 

/ity/ 

kiLt RoingaR . roon 

InehmoR ormInng 000 %) tonons oRne 011 oamen110 %) 

0.114. 

Ronkol 

Einif 

namorn 

/ 

SonnY 

G. - 

MR/Doew.tos 

GUInfra 

ninnsien 

Enginffin 

Engrapp 

Englope 

Ernpnro 

Conulusyn 

FROmanldn 

PPROn 

ERAlokhg 

EROR 

Felt 2d; frå Krekja til Råkja. 

trio- (50%) og rammen00% 

nollorgionsPO 

Degurryla 

Knegru 

Guinin 

Inainne 

RRInnee 

14onoRn 

Inonacoi 

Ilyavon~YR 

Singspn 

Einne 

GNORD 

Fig, 48: Sonenng frå innmarka (Bakkane) til Eikeskora. 

Elnat 180,41 

Rnet 

K nalbrn 

Rogn 

Flornal 

Vinneei 

Rnosion9 

81)~1WT 

smr. 

EnonvoR 

honnnn 

K ra»..n 

ne~m. 

Tiltak: 

Stien må ryddast heilt for einer og anna kratt slik at den vert lettare tilgjengeleg. 

Elles er det turvande med tynning av einer, Men dei terrengdekkande og 

dei høgreiste eksemplara kan stå der dei ikkje kjem i konflikt med råsa 

Kristtorntrea bø r fristfilast slik at dei kan få utvikle seg betre. 

Ärleo skjetsel: 

Området bør beitast, men beite åleine er truleg ikkje nok til å halde området 

opent. Difor trengs jamlege uttak av einer i tillegg. 

flk mrs 

Rogn Emer 

Knanconi 

Vrvendel 

liatelynO 


Langs bergskårane mellom jordene; Storåkeren og Krekja/Bakkane på bruk 2, 

står storvaksne tre av osp, eik, bjørk og rogn. Over tunet, i Buabakken og opp 

mot Merkjeshaugen, har det utvikla seg hagemark med rogn (2-3 m høge) og 

bjørk (jfr. felt 8-/vedlegg 1.3) (fig. 49). neire jordbruksvegar, m.a. Nilsvegen og 

60

Fig. 47: Osp har utvikla seg ved foten av Stauren både innan- og utanfor bogarden. Her er 

også innslag av rogn, eik, bjørk og gran. 

Fig. 49: I skråningane ovanfor tunet på bruk 2 har det utvikla seg ein lysopen "rognehage". 

Rogn og enkelte bjørketre veks opp på beitemarka mellom dei mange steinblokkene. 

61

Enstadbakken, går på skrå oppgjennom skogen og det ligg både rydningsrøyser 

og einskilde steinar spreidde på bakken. I hamrane veks vivendel. 

Kring tunet er det planta nokre grantre og ein platanlønn som no er storvaksen. 

Granene vart felte seinsommaren 1991. 

Mål: 

Området utgjer ei randsone/skifiesone på innmarka, og det er naturleg å 

markere denne med skog på same vis som tett 2b. Den unge rognehagen har 

ingen historisk forankring, men ein slik open hagemarksskog vil auke varlasjonen 

av kulturmarkstypar og biologisk mangfald. På innmarka er det naturleg 

med eit grasdominert feltsjikt der terrenget tillet det. 

Tiltak: 

Jamnleg beite og litt uttynning av tresjiktet er naudsynte tiltak. Grantrea og 

platanlønnen inntil tunet er blitt så store og dominerande at dei skugger for 

anna vegetasjon kring tunet. Ingen av treslaga er naturleg knytte til kystlandskapet 

og felling bør vurderast, Særleg er platanlønn konkurransesterk, spreier 

seg raskt og skuggar for annan vegetasjon. 


Beite og noko uttak av tremasse til ved (vedlikehald). 

6.3 Plantefelt av gran 

6.3.1 Felt 3a; Løhaugen. 


Et lite område på sørsida av Løhaugen på bruk 1 er planta til med gran 

(planta 1960-åra). Skogen er no storvoksen og tett, og det veks så og seie 

ingenting på bakken under trea. 

Bilete frå 1950-60 talet syner at Løhaugen tidlegare har vore beite- og slåttemark 

(sja fig. 59, side 82). Gran veks ikkje naturleg på Vestlandet og utgjer 

såleis eit framandelement i samband med tradisjonelt kystkulturlandskap. 

Tiltak: 

Granfeltet bør fellast, og området bør på sikt leggast om til beitemark sfik det 

tradisjonelt har vore. Ein kan evt. vurdere etablering av lauvskog langs 

skråninga bak tunet med tanke på leskog eller randsone. Rotstubbane etter 

granfeltet vil etterkvart rotne. 

Âneo skietsel: 

Beite etter at eit nytt feltsjikt har etablert seg. 

62

6.4 Kristtorn- og einerhage 

6.4.1 Felt 4a; Lynghaugen. 


I skråninga langs Litjefjellet veks frodig krattskog med eik, hassel, rogn, 

rognasal, krossved, nyperose, einer og kristtorn. Mindre parti er dominert av 

kristtorn, og nokre av desse er 4-5 m høge (fig. 50, side 66). Nokre av 

kristtorntrea er beita, og har ei tett, rund form. Inntil det største feltet med 

kristtorn, ved Lynghaugen, veks det tett med både krypande og høgreiste 

einerar. Mot sør kgg rik lynghei m.a. med innslag av purpurlyng (vedlegg 1.4). 

Enkelte parti i rasmarka har terrengdekkande teppe av mjølbær og einer på 

den steinete overflata. Ein sti går gjennom området. Området var registrert i 

den fyrste utgåva av verneplan for edellauvskog (Korsmo 1978), men vart 

seinare teke ut, og er no komen med i verneplan for kristtorn (Skogen 1991b, 

vedlegg 2) og i rapporten om kystlynghei (Skogen 1991a - vedlegg 3). 

Mål. 

Dette området har tidlegare berre vore sporadisk beita. Tradisjonell avsviing 

av lyngheia kan i tillegg ha halde einer og ungskog nede. I området kring den 

største kristtornbestanden bør ein vurdere å utvikle hagemark med kristtorn og 

einer. Då vil ein styrke sjølve kristtornbestanden, samstundes som ein stimulerer 

eit større biologisk mangfald og fleire landskapselement på øya. 

Tiltak: 

Einer som veks inntil og hemmar veksten til kristtorntrea bør fjernast. Fleire av 

einerane er høgreiste, og der det er nok plass kan ein la desse få utvikle seg 

ilag med kristtorn og nyperose. Omkring kfisttornhagen kan vegetasjonen 

utvikle seg fritt med oppslag av eikekratt, hassel og krossved. Ein bør vere 

varsam med avsviing av lyng i området av omsyn til kristtornen. Misser ein 

kontrollen med Nngbrann kan kristtombestanden gå tapt silk brannen i 1991 

reduserte kristtornbestanden på den nordlege delen av øya. 

Årleo skjetsel: 

Jamnleg beite og vedlikehald av hagen (uttak av lauvkratt og einer m.m.) etter 

at området er rydda. 

Felt 4b; Trevollen. 


I ei slak skråning frå hammaren med kleberuttak (fornminne) og ned til 

Storevatnet (bruk 2) hgg beitemark med oppslag av einer, kristtorn og nyperose. 

Området er tydeleg prega av attgroing, då lyng og einer spreier seg i den 

grasdominerte beitemarka. Ein sti mot Tobbeneset går gjennom området. 

Kristtornbuskene er unge - og berre opptil 1 m høge, medan enkelte av 

einerane har ei høgreist, eksotisk form med ei hovudstamme og vid kruneform. 

Området vert noko beita. 

63

Mål: 

Trevollen har vore nytta som sauesankstad, og inngjerdinga under hammaren 

kan ha vore ein stad dei rua (klippe) sauene (Alf Tviberg, pers. med.). Grunna 

funksjonen som samlingsstad har området vore godt beita. Namn som Slåttefjellet 

og Ytrebøen, kan tyde på at her har vore slått tidlegare. Sidan området 

ikkje vert nytta som tidlegare, gror det att, og vil på sikt bli dominert av lyng. 

Ein open beita voll vil sikre variasjonen i landskapet, framheve fornminnet og 

sarnstundes vere ein godt eigna rasteplass i samband med turgåing, fisking og 

evt. bading i Storevatnet. Stien til Tobbeneset passerer Trevollen, men er 

stadvis lite synleg. Oppslag av einskilde einer, kristtorn og nyperose gjev 

området svakt hagepreg, og er ein kontrast til lyngheiane ikring. 

Tiltak: 

Uttynning av einer og nyperose er turvande for å halde vollen open. Dei 

største eksemplara kan stå att saman med kristtorn. Området burde vore 

hardare beita for å halde den grasdominerte bakken i hevd. Dette kan kanskje 

stimulerast ved å legge ut saltstein el.l. slik at sauene trekkjer hit for å beite. 

Årleo sleetsel: 

Jamleg beite og uttynning/fristilling av einer, kristtorn og nyperose. 

6.5 Slåtteeng 

6.5.1 Felt 5a; Litjerestdalen, Storåkeren, Bakkane. 


Området ornfattar dei flate engene sør for tunet og bakkane ovanfor tunet på 

bruk 2 (sjå fig. 60, side 83). Store delar av engene er jamne og slette, men 

har eit heller artsfattig feltsjikt med dominans av grasartar. Storåkeren og 

Litjerestdaien vart grefta kring 1960-åra, isådd timotei og seinare gjødsla med 

kunstgjødsel I dag har enkelte parti fått dominans av sølvbunke (Bakkane) og 

marka er noko tuete. I skråningane m.a. ved rognehagen (jfr 2c) er feltsjiktet 

meir artsrikt med innslag av fleire urter. Engene vert gjødsla med kunstgjødsel 

og beita. Seint på sommaren vert graset som ikkje er beita slått ved hjelp av 

tohjulstraktor. Dette vert gjort for å unngå for sterk tuedanning. 

Mål: 

Sidan 1930-talet har det vore nytta kunstgjødsel i tillegg til naturgjødsel på 

engene og dei har vore slått to gongar årleg (fram tU 1970-talet). Delar av 

arealet har vore åker tidlegare. Det vil vere ynskjeleg med eit størst mogleg 

artsmangfald i engene. For sterk gjødsling favoriserer få artar. Gjødsfing med 

fullgjødsel reduserer artsmangfaldet, og gjer jorda surare på sikt om det ikkje 

vert kompensert med kalk (Losvik 1981 og 1988). Tradisjonelle slåtteenger 

vart slått i juli og beita vår og haust. Sfik fekk artane høve tU frømodning før 

slåtten og trakk frå beitande dyr gav gode tilhøve for frøsetjing. Det ville m.a. 

og vere mest gunstig for naturengene at dei vert gjødsla med naturgjødsel, 

64

men dette er noko problematisk på Tviberg då inneforing av dyr ikkje vert 

praktisert lengre. Ein kan kanskje få samla husdyrgjødsel ved å bygge opp att 

gardfjøsane og la desse stå opne for dyra. Det kan likevel vere naudsynt å 

nytte noko kunstgjødsel for å halcie oppe produksjonen 1 enga. Ein tilrår i såfall 

max. 10-20 kg pr. da annakvart år eller sjeldnare. 

Tiltak: 

Tuene må fjernast for å oppnå ei slett eng (sjå 6.6.1). Sauene må stengast ute 

frå engene frå juni månad til etter slåtten i midten av juli. Ein bør vurdere å 

berre nytte naturgjødsel eit par år. 

Årleo skiertsel: 

Vårbeite, gjødsling (evt. kvart andre år), sein slått og etterbeite utgjer den 

årlege skjøtselen. Dersom det er interesse for å nytte høyet, kan det turkast 

på bakken eller hesjast og førast frå øya i båt. Ein kan også gje høyet 

sauene på seinsommaren eller det kan komposterast og nyttast som gjødsel 

seinare år. 

6.6 Gamalt åkerland - tuemark 

6.6.1 Felt 6a; Nore Bakkane, Storåkeren, Gjerde. 


Området omfattar gamal eng og åker nord til Staurvatnet og aust til og med 

Gjerde på bruk 1. Store delar av desse areala er i dag heirt dominert av 

sølvbunke, og har ei tuete struktur (fig. 51). Enkelte part rn.a. kring dei store 

steinane i Storåkeren, er godt beita og dominert av grasartar (vedlegg 1.5). 

Solvbunke vert ikkje beita og er på seinsommaren stadvis 50-60 cm høg. 

Mål: 

Tradisjonelt har området vore nytta som åker- og slåttemark. Å gjenskape 

desse kulturmarkstypane vil medføre eit omfattande arbeid med rydding av 

einer og tre, og fjerning av alJe tuene som i dag dominerer desse areala. 

Tiltak. 

Dersom engene skal ha verdi både som beite og eng/åker må tuene fjernast. 

Våren1991 var Nore Bakkane godt avsvidde utan at dette hadde innverknad 

på tuene. Dei må altså fjernast på anna vis. Manuell skjering medfører eit 

svært omfattande arbeid og ved eit slikt tiltak er det naudsynt å vurdere nøye 

innsatsen i høve til det ein vU oppnå. Ein start er å ta mindre parti kvart år. Ein 

kan t.d, rydde det næraste arealet kring tunet og la nokre parti berre ligg som 

eksempel på korleis enger utviklar seg når dei berre vert beita. Alternativt kan 

ein playe dei areala der dette er mogleg, og så i med natureng (oppsop frå 

løe t.d. frå Atløy). Eit anna verkemiddel er å la hestar beite på engene. Hesten 

er det husdyret som er minst selektiv på beite, Og det er otte vanleg å la 

hesten beite markene til slutt då han et det dei andre lar stå att. Ved ei slik 

65

Fig. 5G: Eit mindre parb på Lynghaugen har relativt store krisaorntre. Det same arealet er 

prega av attgroing av einer og nyperose. 

Fig. 51: I dalføret mellom tunet på bruk 1 og Staurvika ligg Storåkeren. Her var det tidlegare 

åker. I dag er 1åkeren" dominert av sølvbunke. Indre Liavegen skimtast til venstre på biletet. 

66

løysing er ein avhengig av at nokon er villig til å la hesten sin beite på Tviberg. 

Ein kan også nytte kjemiske middel for å fjerne sølvbunke, men dette er lite 

ynskjeleg då det er eit mål å basere skjølselstiltaka på økologiske prinsipp. 


Eit mindre parti med gamal eng/åker ryddast kvart år for tuer, og skjøtsel med 

beite, slått og opparbeiding av åkerareal fylgjer etterkvart som nye areal vert 

rydda. 

6.6.2 Felt 6b; Sjøhaugen. 


Det gamle åkerarealet mellom dei to bruka er i dag dominert av sølvbunke og 

har tuemark som felt 6a. Mange store Steinar gjer området nokså særprega. 

Mål: 

Sjøhaugen hadde tidlegare mange små, faste åkrar. Dei store steinane var 

truleg nyttige i åkrane då stein magasinerer mykje varme. Å opparbeide 

potetåkrar slik det var tidlegare, vil illustrere ein viktig del av det tradisjonelle 

jordbruket. Samstundes vil ein kunne illustrere potetdyrking med bruk av 

husdyrgjodsel (frå gardfjosar) og tang som jordbetrande middel. 

Tiltak: 

Tuene må lyrst fjernast, og så kan jorda spadast opp (evt. pløyastfiresast) til 

mindre potetåkrar. 

Årleo skietsel: 

Spaclevende åkrane, gjødsle (rn.a. med tang), sette og hauste poteter. Tangdungar 

må leggast opp i tide før potetsetjing slik at tanga får gjære/rotne før 

den vert blanda i åkerjorda. 

6.7 Gamal slåttemark - no beite 

6.7.1 Felt 7a; Storehaugen, Tobbedalen, Mjelthaugane. 


Området omfattar knausane mot sjøen kring bjørkehagen (felt la) på bruk 1. 

Lengst sør i området er det murt opp køyreveg til ei gamal slåtteeng på 

toppen av Storehaugen. Den gamle enga er tydeleg prega av attgroing med 

etablering av lyng og oppslag av einer, rogn, rognasal og osp Området er 

brent i 1991, og nokre av einerane er svidde. 

Mål: 

I det kuperte terrenget har det tidlegare vore ein mosaikk av mindre enger og 

potetåkrar. Å gjenskape denne mosaikken er arbeidskrevjande, og i fyrste 

omgang er det viktigast å halde området opent og grasdominen ved hjelp av 

67

eite. Noko rydding av einer og tre/kratt er turvande. 

Tiltak: 

Rydding av lauvskog og einer vil vere turvande med jamne mellornrom. Ved å 

gjerde inn området saman med bjørkehagen (felt la) kan ein regulere beitet 

noko betre. 

Arlee skiøtsel: 

Området må beitast kraftig i kortare periodar, elles sporadisk gjennom heile 

sommaren. 

Felt 7b; Lia, Staurshaugen, Botnen. 


Området omfattar Lia, Staurshaugen og Botnen på bruk 1, og er kupert med 

veksling av mindre berg, steinar og attgroande enger/beitemark. Her er også 

mindre bakkemurar enkelte stadar i området og restar etter eit kalvefjøs (jfr. 

7.2.4). Området, særleg Lia og Staurshaugen er prega av attgroing med 

oppslag av einer. Rogn og lyng har også stadvis etablert seg (vedlegg 1.6). 

Botnen er best beita. Delar av området vart brent i 1991 for å betre beitet. 

Fleire gardsvegar ligg innan området (jfr. 7.1.2). 

Mål: 

Tradisjonelt har Lia Staurshaugen og Botnen vore samansett av mindre åkrar, 

enger og beitemark. I fyrste omgang kan ein halde området ope ved beiting. 

Eng- og åkerareal kan evt. opparbeidast på sikt for å auke det biologiske 

mangfaldet. Det er elles viktig å fristille dei tekniske anlegga (bakkemurar og 

vegar) i området slik at dei vert godt synlege. 

Tiltak: 

Rydde einer og anna treoppslag. Det kan vere ei hjelp å svi av feltsjjktet for å 

tjerne lyng og einer, samstundes som dette vil fremje grasvekst. Området kan 

evt. gjerdast inn og beitast kraftig i periodar. 

Årlecj skiøtsel: 

Jamnt beitetrykk og avsviing av beitemarka inntil ein får opparbeidd jamn 

beitemark. 

6.7.2 Felt 7c; Storerestdalen. 


Området ligg på berga mot sjøen og langs bøgarden sør for Vågen , og 

grensar til bjørkehagen, felt lb. Området er delt opp av berghamrar, mindre 

beita flater og gamal eng- og åkermark. Delar av området er prega av attgroing 

med einer og oppslag av lyng. Ein del av eineren står i skrinne bergskårar 

og utgjer ein kontrast mot dei grå bergflatene (sjå fig. 46, side 57 og 

vedlegg 1.9). Ung bjørk i tilknyting til bjørkehagen utviklar seg i området. 

68

Mål: 

Bjørk må få vekse opp i delar av området slik at ein sikrar rekrutteringstre i 

tilknyting til bjørkehagen. Sjølv om einerveksten på berga mot sjøen er teikn 

på attgroing, er dei særleg framtredande mot dei glatte berga og gjev dermed 

landskapet større mangtald. Einerane kan difor inngå på beitemarka ytterst på 

svaberga. Ein kan evt. på sikt restaurere parti av engene og åkrane. 

Tiltak: 

Rydde og tynne einer, evt. svi av delar av området for å fjerne lyng. Ved å 

gjerde inn området saman med bjørkehagen kan ein regulere beitet til kortare 

periodar og evl. ta oppatt slått av gamalt engareal. 

Arled skjøtsel: 

Beite kvar haust, og evt. sein slått Guli). 

6.8 Open beitemark m/blåstjerne 

6.8.1 Felt 8a; ved Indre Liavegen 


Området ligg i skråninga like ved gardsvegen opp til Lia, og er del av felt 2b. 

Like ved ligg ein oppmurt terrasse (gamal potetåker). Lengre sør i same 

skråninga hgg endå ein liten potetåker, Olalia (jfr. 7.1.3). Skråninga ved vegen 

har grasdominert feltsjikt og er godt beita (vedlegg 1.3). 

Mål. 

Blåstjerne er ein sjeldan plante langs kysten, men har relativt stor ferekomst 

ytterst i AskvoH kommune. På Tviberg er det såvidt innslag av arten, og det er 

såleis eit viktig mål å ta vare på og gjerne utvide denne førekomsten. I tylgje 

Fægh (1960) er blåstjerne (i Norge) knytta til enger som vert beita eller slått, - 

eller begge deler. Utan kulturpåverknad vil engene raskt gå attende til hei eller 

kratt, samfunn der det er uvisst om blåstjerne vil kunne overleve. 

Tiltak: 

Området bør ligge ope for beite Einer og annan vegetasjon som utkonkurrerer 

blåstjerne må ryddast. 

Arled skiøtsel: 

Beite og evt. slått. 

Felt 8b; ved Nore Bakkane. 

Da erts tilstand: 

Området ligg i ein slak bakkeskråning mellom dei to engflatene på Nore 

Bakkane mot Staurvatnet. Bakken har skrint jordsmonn, feltsjiktet er grasdominert 

med innslag av urter (fig. 52, vedlegg 1.3). Området vert beita, 

69

likevel spreier einer seg i området. Delar av innmarka vart avsvidd i 1991. 

WQ' 

z.j 

Mel tiltak o årle skttser: 

Som 8a. 

6.8.2 Felt 8c; Store Resehaugen. 

Mål tiltak o årle skOtsel: 

Som 8a og 8b. 

-r- 

4‘) 

4.JJ1 ,{ 1 1J(1 —5044,2L 

I ' 

Fig. 52: Sonenng på gamal slåtternark (BaSkane). - frå lukteng til turrare skråningar der 

blåstjerne lørekjem. 


Denne lokaketen ligg i vestskråninga på Store Resehaugen. Like ved står ein 

daud hagtorn. Jordsrnonnet der blåstjerne veks er skrint og mykje likt dei 

andre lokaIrtetane (vedlegg 1.3). Bakken er relativt artsrik og godt beita. 

70

6.9 Lynghei 

6.9.1 Felt 9a; Mehaugen, Stauren, Tree. 

Dagens tilstand: 

Lyngheia avgrensast til dei næraste områda utanfor bøgarden til bruk 1; kring 

Staurvatnet og området kring gardtløsenpå Tree. Området er kupert med 

veksling mellom berg, lynghei, grashei, myrar, tjern og mindre parti dominert 

av bregne (mot Stauren) (vedlegg 1.7 og 1.8). Heile området med unntak av 

Tree vart avsvidd under lyngbrannen i 1991. Det fyrste året etter ein brann 

dominerer urter og gras, medan røsslyngen og andre vedvekster spelar liten 

rolle, 1løpet av 20 år vil røsslyng heilt domMere i feltsjiktet dersom slått og 

sviing ikkje vert gjennomført (Skogen 1989 og 1991a). Dei "unge heiane" er 

såleis dei mest verdfulle beita. I skårane opp i fjellet ligg mindre murar og 

gardar. Desse vart bygde for å unngå at dyr gjekk seg skårtaste. 

Måt. 

Lyngheiane er i dag ein kulturmad

storblåtjør. Det eine av desse berga er idag heilt overgrodd av einer. 

Mål: 

Som felt 9a. 

Tiltak: 

Brenne mindre parti av heia med jamne mellornrom, t.d. i tre omgangar; 

Svihaugen med kalkbergafforvhaugane, Sauefjellet og Lynghaugen. Ein kan i 

tillegg slå lyng på eit avgrensa område. Dette er interessant både som illustrasjon 

på ein garnal drittsmetode, i undervisning og i samband med forskning. 

Årleci skiøtsel: 

Avsviing av mindre areal i lyngheia (februar/mars), og årleg slått (haust/vinter) 

av ein liten bkalitet. Beite. 

6.10 Tormyr 

6.10.1 Felt 10a; Breimyra. 


Området omfattar Breimyra og bergknausane der det gamle torvhuset lag (fig. 

53, side 74). Myra har tjukke torvlag og enkelte opne torvkantar. Det er fleire 

dreneringskanalar i rnyra. Halvgras dominerer feltsjiktet (vedlegg 1.7). Ein veg 

leier frå gardsbruka, langs Staurvatnet Og fram til rnyra. 

Må 

Torv var det viktigaste brenslet langs kysten, og i dei årlege onnene vart det 

spadd mykje torv. I lengda har dette påverka og forrna (også utarrna) landskapet 

langs kysten. Fleire torymyrar er spadde så djupt at grunnvatnet har danna 

mindre tjenner. Når dette skjedde, måtte ein finne seg ein ny torystad.Det var 

ein eigen teknikk knytta til å spa torv, og ved dokumentasjon av kystkulturen 

er del naturleg å illustrere denne bruken av torvmyrane. 

Tiltak: 

Det er ynskjeleg å opparbeide eit fell i tilknyting In torvhuset der ein kan 

illustrere torvskjeringa. Torvreiskapen bør vere tilgjengeleg i torvhuset. Både 

vedlikehald av vegen og restaurering av torvhuset er turvande for å gjenskape 

eit heilskapleg miljø på Breimyra (jtr. 7.1.2 og 7.2.5). 

Årleo skirrtsel: 

Ingen, spading av torv berre som demonstrasjon. 

72

Felt 10b; Svemyra. 


Området omfattar Svemyra og muren etter torvhuset som aldri vart teke i bruk 

(jfr. 7.2.5) (fig. 54). Myra er i stor grad lik felt 10a.. Myra vart avsvidd i samband 

med lyngbrannen 1991. I skråninga bak torvhuset ligg Ellornlia (bregnelia) 

med dominans av geittelg, skogburkne, raggtelg og bjønnkam. Denne varl 

også brend, men var seinare same år frisk og fin utan einer. 

Mål: 

Oppbygging av torvhuset for å illustrere samanhengen mellom naturtype og 

kultu rutnytting. 

Tiltak: 

Bygge opp torvhuset. 

Arleo skjøtsel: 

Ingen. 

6.10.2 Pelt 10c; Svartekattmyra. 


Området omfattar delar av arealet som bruk 2 nytta til toryskjenng. Dette 

føregjekk sør for Storevatnet. Området er kupert med veksling av lyngkledde 

kausar og rnyrareal. Området vert beita. Storevasstjerna er eit resultat av 

torvskjeringa. Då all torva var teka ut, danna det seg eit tjern her. Bruk 2 skar 

også torv på Lambeneset. 

Mål: 

Som 10a. 

Tiltak: 

Demonstrere torvstakk, då dette var vanleg måte å lagre torva for dei som 

ikkje hadde torvhus (sja. fig. 42, side 51). Torva vart seinare frakta i båt heim 

og lagra i naustet. 

Årleo skietsel: 

Ingen, anna enn torvspading, turking og opplegging av tory i stakk til demonstrasjon. 

73

." 

r iah ..? 

Fig. 53: På Breimyra vart det tidlegare skore mykje torv. Torva vart lagra i torvhuset som 

fidlegare stod her. 

- 

Fig. 54: På Svemyra spadde husmannen i Staurvika torva si. Han hadde eit torvhus her som 

torva vart lagra i. Denne grunnmuren vart laga til eit nytt torvhus, men det vart aldn gjort ferdig. 

74

7, BYGGVERK 1 KULTURLANDSKAPET 

Byggverka syner korleis menneska har innretta seg i landskapet for å få 

opplytt behova sine, anten det var å bygge ein var- og vindsikker bustad, sette 

opp nødvendige sjø hus, opparbeide god tilgang til sjøen eller å bygge opp ein 

liten åker i bratt lende. Det er mange shke spor etter menneskeleg aktivitet på 

Tviberg (fig. 55). 

7,1 Tekniske anlegg 

Steingardar, vegar, bakkemurar, kaier, grølter og kraft- og telefonlinjer definerast 

som tekniske anlegg. 

7.1.1 Bøgarden 

Den samanhengande bøgarden kring gardane stod ferdig i 1871. Garden er 

stadvis mellom 1 og 2 m høg og frå 0,5 til 1 m brei. "Dei gjorde eit kjempearbeid 

karane frå Flatøy, nord for Bergen, som bygde garden. Fire mann kom att fleire haustar og bygde 

garden for 1 kr fartma. Steinen ligg jamn og glattmot utmarka, men er meir ujamn den sida 

som vender mot bøane" (Firda 1990). Både rydningsstein og stein frå urane har blitt 

nytta i bøgarden. Garden langs Storerestdalen til Storegrinda har betre 

murestein enn resten av garden. Dette er skifrig stein som truleg er rydda på 

innmarka. 

Steingarden kring Tviberggardane fylgjer truleg gamle gardlinjer og lagar eit 

særs tydeleg mønster i landskapet (fig. 56, side 79). Theodor Tviberg (1961) 

skriv fylgjande om bøgarden; "De arbeidsfolk som oppførte stengjerdene var dog ikke så 

helt nøiaktige med å felle de gamle eiendomsgrenser, men opptørte gjerdet der som terrenget var 

mest lagelig... En inngjerding av den dyrkedemarksom avviker sterkt fra den nuværende, kan 

enno sees ved Storegrinden, videre oppe på fjellet, for enden av den såkalla slyngskoren", figger 

stener, som har vært brukt som sperring for kreaturer. I skaret mellom "Mehaugen" og tillenipa" 

er en tydelig stenmur, som er fortsettelse av gjerde om innmarken. Pa nordsiden av "Mehaugen", 

som er den naturlige fortsettelse av gjerdesystemet, er ikke å finne gjerdemerker, før i stranden og 

ut i vannet av Staurvatnet, hvor det finnes sten igtenetter et tMligere gjerde. Stenen Ira et 

stengjerde på nordsiden av Mehaugen er formentlig brukt under byggingen av den kjørevei som i 

1870 årene ble bygget langs Staurvatnet. På nordsiden av Staurvatnet finnes igjen en stenmur 

mellem vannet og brattljellet. Denne mur er avsluttningen av den gamle innegjerding for dyrket 

marr. Ved Gjerdet lag skiljet mellom inn- og utmark mellom Kalvegjerdet og 

Tree. I bøgarden er det til sarnan menge grindele, dei fleste med eigne namn 

(sjå fig. 55). På Tobbeneset og i fiellet er det bygd opp mindre parti med 

steingardar.I tjelet van desse bygde for å unngå at dyra gjekk seg skårfaste. 


Store delar av bøgarden er i bra stand. Mindre parti har rasa ut, m.a. av di tre 

veks opp like inntil muren. Dei andre gardane på øya er lite markerte i landskapet. 

75

....... 

--)))))))).//Z 

btll 

srs 

1>y 

ptst).‘siunen ))), 

) 

."--.))))) 

Fig. 55: Oversyn over bygningar og tekniske anlegg på Tviberg. 

SroL 

J?! 

". 

Telknforklaring 

Hus 

A. Veningshus 

8. Leelftes 

C. Uthus 

D.Hønsehus 

E.Naust 

F. Stobu 

G. Gardflos 

H. Torvhus 

FIKa ui jn 

rete- Veg 

Steingard 

$ ti 

Krattlinje 

76

Mål: 

Ta vare på og fristille bøgarden sflk at grensa mellom inn- og utmark er godt 

synleg. Hogge tre som veks like inntil garden slik at ikkje røtene veks inn i 

garden og øydelegg stabiliteten i han. 

Tiltak. 

Bygge opp att delar av garden som er øydelagt, samt rydde tre og kratt som 

veks heilt inntil garden, og sikre årleg vedlikehald. 

7.1.2 Vegar og stiar 

Det ligg mange små vegstubbar på innrnarka til dei to bruka. Dette er mindre 

jordbruksvegar. Vegen frå Vågen til bruk 1 var bygd omkring 1860 då fellestunet 

vart splitta, og vegen fram til Breimyra er frå 1870. "Stenen fra et sfengjerde 

på nordsiden av "Mehaugen- er formenflig brukf under byggingen av kjørevei som i 1870 årene 

blei byggef langs Staurvatner (Tviberg 1961).Elles fører fleire mindre vegar opp til 

Bakkane (Nilsvegen og Enstadbakkenj og opp til Lia (Øvre og Indre Liavegen 

- sjå fig. 51, side 66) og Staurshaugen. Det fører også veg opp på 

Storehaugen (sje. fig. 44, side 56). Klipe er namnet på ein mindre vegtrase I 

Skogen. To stiar leier frå bruka til andre stadar på øya; ein til Tobbeneset og 

ein til Knivsvika/Grunnevågen. 


Dei små jordbruksvegane er i relativt god stand. Grunna liten bruk er nokre av 

dei i ferd med å gro att. Stien til Tobbeneset er relativt godt synleg, medan 

stien til Knivsvika syner lite i terrenget. 

Mål: 

Sikre vegane for framtida, og synleggjere dei terrenget. 

Tiltak: 

Utføre jamnleg vedlikehald på vegane og fjerne tre og busker dersom det ser 

ut til at røtene kan vere med på å grave ut under murane. Stiane må ryddast. 

7.1.3 Bakkemurar 


Det er særleg i samband med dei tidlegare åkrane ein finn bakkernurar. 

Storparten av desse ligg på bruk 1; I bergskårane under samt nokre i Lia 

og ved Gjerde; - mot Tree. Bakkemurane er små og ikkje særleg frarntredande 

landskapselement. Den største ligg like ved den opprnurte vegen opp til Lia. 

Mål. 

Gjere bakkemurane synlege i landskapet. Murane og dei vesle åkerlappane 

illustrerer korleis skrinne ressursar vart maksimalt utnytta. 

Tiltak: 

Halde murane ved like og verne dei mot gjengroing og utrasing. I enkelte av 

77

desse åkrane kan ein ta opp att og illustrere potet- og havredyricing. 

7.1.4 Gretter 


Myrane på bruk 2 (telt 5a) er dyrka og grøfta på 1960-talet. Eit lite parti av 

grefta er open, og har her oppmurte kantar av natursteinfør vatnet vert leia 

inn i røyr og ført mot sjøbua i Vågen. Byrjande forfall syner seg på kanten av 

grøfta. Steinen byrjar å sige ut og den dyrka marka inntil søkk ned. 

Mål. 

Ta vare på den steinsette grøtta. 

Tiltak: 

Utføre vedlikehald som sikrar at grøtta ikkje går tett. Legge opp att naturstein 

som er i terd med å sige ut, og jamne til marka inntil steinkanten. 

7.1.5 Kaier 


Tviberg har to steinmurte kaier; ei i Vågen og ei i Staurvika. Begge er lagt opp 

i stein og er i god stand. Både Vågen og Staurvika er likevel dartege hamner, 

dessutan er Vågen nokså grunn så det er vanskeleg for større båtar å legge 

inntil. Kaia i Vågen vart noko skada i orkanen i 1992. 

Mål: 

Betre hamnetilhøva slik at større båtar kan gå innom, samt at båtar kan ligge 

tryggare. Søknad om å utgreie hamnetilhøve og evt. bygging av molo ut til 

Skjeret i Vågen er sendt til hamnevesenet frå AskvoH kommune. 

Tiltak: 

Skadane etter orkanen må rettast opp og vidare utføre jamnleg vedlikehald av 

begge kaiane. Ved evt. bygging av molo er det viktig med estetiske krav til 

utforming. Naturstein (ikkje betong) bør nyttast, og kaia bør leggast opp i tråd 

med gamle muringsteknikkar. 

7.1.6 Teleton- og elektrisitetslinjer 


Elektisitetslinja frå fastlandet til Bulandet går over Tviberg like overfor bruka; 

frå Paresneset, langs Lia, Bakkane og vidare langs Storevatnet (fig. 57). 

Telefonlinja fylgjer stranda sør for Eika, kryssar Gjerde og stoggar ved dei to 

gardsbruka. Begge linjene er frå 1950-talet. Dei to linjene kryssar kvarandre 

på innrnarka og gjev eit heller kaotisk inntrykk. 

Mål: 

Telefon- og elektrisitetslinjer er vanlegvis lite tilpassa terrenget, og verkar ofte 

dorninerande i landskapet. ldeelt sett burde linjene difor fjernast. Ein føre 

78

Fig. 56: Bogarden på Tviberg gjerdar inn så og seie heile innmarka. Den tramtreande 

steingarden markerer tydeleg skiljet mellom bmane på innmarka og lynghejane j utmarka. 

Fig. 57: Elektrisitetslinja er dominerande og sklir lite inn i terrenget der den kryssar innmarka 

like over gardane på Tviberg 

79

setnad er sjoIvsagt at bruka framleis har tilgang på teIefon og straurn Sjølv 

om ikkje begge linjene kan fjernast vil det vere ynskjeleg å Ieggetelefonfinja i 

jordkabel slik at ein kan fjerne alle stolpane etter dagens telefonlinje. 

Fjerne stolpar etter gamle linjer. 

7.2 Bygningar 

I eldre tid var det to hovudkonstruksjonar som gjorde seg gjeldande i trehusa 

på Vestfandet, faftevericet og stavverket. Gjærder (1980) skriv vidare; "Mykje 

tyder på at stavverket har vore meir i bruk, og etterkvart vaks det fram eit rikt samspel mellom dei 

to konstruksjonane. I t.d. stover, bu og loft utgjer lafteverket med sine varmeisolerande veggar 

sjølve huskjerna. medan stavverket er nytta t utrom og svalgangar. I dei ytre vestlandsbygdene 

er stavverket framleis den framherskande byggemåten når det gjeld uthus (fig. 58). Etter utskiftingslova 

Irå 1857 då fleire huslydar måtte flytte ut frå det gamle fellestunet, vart bygningane større 

og tunet fekk faarre bygningar. Frå århundreskiftet vart sveitsarstilen på eustadhusa gjennomgaandepå 

dei vestnorske gardane", også på Tviberg. I fylgje Alf Tviberg var det 

svært vanleg å nytte raktømmer i sjøhusa og uthusa på øya. 

a1stavar" 

b lyete" 

c 'bråddebancr 

d "grine 

e 'underslag" 

f 'sperrestokkar" 

g "skotstavar 

h "skotsviller 

7.2.1 Gardstuna 

,ffffi7 fia'7 

Fig. 58: Skisse av le bygd i staykonstruksjon (Gjærder 1980). Oppmålt av Halvor Vreim i 1928. 

Frå langt attende i tida har det vore to brukarar på øya, og fram til om lag 

1860 budde dei i eitt tun. Då vart eine tunet flytta søraust for stortunet og 

innmarka vart delt i to, medan utmark var felles fram til 1949. 

80

Bruk 1 


I tunet på bruk 1 står fem bygningar; 

I) våningshus (bygd omkring 1910), 

2) gamlestova/vedhus "gamIestuen med under same tak værende ildhus og 

torvskot"(Pantebok 1920) er frå 1870, 

3) utedo, 

4) fjøs (det gamle sauehuset er truleg frå 1800-talet?) og 

5) hønsehus (frå 1950). 

I tunet er det også ruinar etter løa (brent tidleg på 1970-talet) og ein silo- 

/kalvehus. Våningshuset er sett i stand, og også dei andre bygningane (med 

unntak av hønsehuset) vert haldne vedlike (fIg. 59). Staten, som eig hønsehuset, 

har tidlegare gått inn for å herne denne bygningen. Dette er ikkje gjort. 

Mål: 

Ta vare på bygningsmiljøet i gardstunet etter tradisjonelt mønster (fyrste 

halvdel av 1900-talet). Ein bør vurdere å setje opp att bygningar som høyrer 

naturIeg heirne i eit tun, dvs. løa som vart fjerna på 1970-talet. 

Gardstunet er privat eigedom og vert jamnleg vedlikehalde. Hønsehuset bør 

stå, og nyttast som reiskapshus el.l. 

Bruk 2 


I tunet på bruk 2 står tre bygningar; 

1) våningshus (oppført 1908 m.a. av rnateriale frå det gamle stabburet som 

vart kalla Nyebua), 

2) lee som er oppført 1899 der dei to gamle difitsbygningane stod og seinare 

påbygd og 

3) uthus (truleg oppført kring 1900) (fig. 60). I tillegg har her stått eit hønsehus 

som vart ført hit frå Hindøy i 1930. 

Mål: 

Halde ved like bygningane som utgjer tunet i dag og halde i hevd hagen kring 

våningshuset. 

Tiltak: 

Jarnnleg vedlikehald. Uthuset er i dårlegast stand og treng opp-pussing. 

Våningshuset ville fått ein meir tidstypisk utsjånad om vindauga vart skifta til 

dei opprinnlege typane. 

81

Fig. 59: Gardstunet på bruk 1 på 1950-talet og i 1991. I dag er tunet omgjeve av planta gran, 

og er mest skjult. Dei same bygningane står i tunet i dag med unntak av den vesle fjøsen heilt 

inn til berget. 

82

Fig. 60: Gardstunet på bruk 2 på 1950-talet og i 1991. Bygningane er clei same clag berre eit 

påbygg på haa er kome til og nokre av vinclauga i vaningshuset er sktta ut. Uthuset ligg bak 

våningshuset. 

83

7.2.2 Husmannsplassane 

På Tviberg har det vore tre husmannsplassar; Gjerde, Tobbeneset og Staurvika, 

Berre i Staurvika er det synlege restar etter bygningsmiljøet (sjå fig. 23, 

side 34). Då begge våningshusa på dei to bruka er i privat eige, vil det vere 

trong for ein stad å vere for dei som skal utføre skjøtsel på øya og evt. føre 

tilsyn. Det vH også vere verdfullt å kunne illustrerebygningsmiljøet på ein av 

hUSITIannsplassane. 


På plassen i Staurvika har det stått tre bygningar; 

1) stovehus/fjøs/Iøe, 

2) grisehus og 

3) eit naust. 

I dag står berre delar av grisehuset. Dette vert nytta som skjul for sauene. 

Mål. 

For å illustrere ein husmannsplass er det viktig at bygningane står. Bygningen 

som romma både stove, fjøs, eldhus og Iøe, er på mange måtar illustrerande 

for levemåten og ressursbruken på plassen. Det fortel om kåra til husmennene 

på kysten. Dersom miljøet vert restaurert kan bygnirtganedisponerast av ei 

evt. stifting for Tviberg, og nyttast til utstillingar og litteratursamling. 

Tiltak 

Rekonstruksjon og oppsetjing av den gamle stova, bygge opp att naustet og 

sikre grisehuset. 

7.2.3 Naust- og sjøbumiljø 

Nausta og sjøbuene er ein sentral del av kystkulturen. Her var båtane og alt 

reidskap og utstyr til fisket sarnla. Her føregjekk førebuing til fisket og etterarbeid 

etter at fisket var avslutta. Sjøhusa til dei to gardstuna er samla I Vågen 

(fig. 61). Også husmannsplassane hadde eigne naust, og det siste av desse 

plassnausta (i Staurvika) blas ned 1 januar 1992. I SlettevikalKnivsvika nord 

på øya var det vanleg å turke laksenøtene. Av andre bygningar som har 

knytta seg til fiskeri, er ei rorbu i Ryggsteinen (Tviberg 1981). Denne stod fram 

til tidleg på 1900-talet. 


I Vågen ligg to sjøbuer og eitt naust. Den eldste sjøbua (bruk 1) er mindre enn 

den andre sjøbua (bruk 2) som fyrste gong vart bygd i 1943. Den blas ned i 

storm 1949, men vart sett opp att like etterpå. Naustet til bruk 2 er i bra stand, 

rnedanberre delar av reisverket står etter del andre naustet. Etter orkanen i 

1992 vart det mindre skader både på naust og sjøbu. 

Mål. 

Restaurere miljøet kring Vågen. 

84

Tiltak: 

Rette opp att skadane etter orkanen. Kle og taktekke naustet til bruk 1, og 

føre jamnleg vedlikehald på dei andre bygningane. 

Fig, 61: Vågen er hamna til Tviberggardane. Hamna gjev dåleg ly for vindar frå sørvest, og det 

har vore reist e:t ynskje om å bygge molo ut til Skjeret slik at hamna vert tryggare. 

7.2.4 Gardfjøsar 

Vanlegvis låg gardfiøsane i grensa mellom inn- og utmark eller like opp i 

utrnarka. Gardfjøsane fungerte som mjølkestad for kyrne vår og haust, og vart 

nytta som oppsamlingsstad for gjødsel. I seinare tid vart fjøsane berre nytta 

som skjul for sauene. Det er spor etter to gardfjøsar i bøgarden (sjå fig. 56, 

side 79). Den fyrste gardfjøsen låg opp mot Staurvatnet. Seinare vart han 

flytta lengre ned. Fjøsen var bygd av raktørnmer og vart riven etter utskiftinga 

1949. Ei gamal husmannsstove i gamletunet vart flytta på Merkjeshaugen, like 

ved bøgarden, og nytta som sauefjøs. I Botnen har det også stått ein liten 

fiøs, eit kalvehus. Dette vart murt like før 1940 og er no rarnla ned. På Tree 

låg gardfjøsen til husmannen i Staurvika. Denne var i bruk fram til 1930. 


Gardriøsen på Tree står delvis enno. Den er murt i stein, men taket er ramla 

ned. Fjøsen vart bygd av husmannen i Staurvika. Berre grunrimurane (med 

unntak av fjøsen på Merkjeshaugen) syner etter dei andre gardfjøsane. 

Mål: 

Bygge opp att/restaurere gardfjøsane, i fyrste rekkje gardfiøsen i Bakkane og 

på Tree. 

85

Tiltak: 

Bygge opp att gardfjøsen i bøgarden (Bakkane) og på Tree. Dette inneber eit 

nybygg (Bakkane), restaurering av steinveggane i fjøsen på Tree samt legging 

av nytt torvtak. 

7.2.5 Torvhus 

Torvhusa var lager for brensla, og fleire torvhus har stått i utmarka på Tviberg. 

Små torvhus bygde av tre stod både i Breimyra (bruk 1) og i Svernyra (husrnannsplassen 

i Staurvika). Til Breirnyra vart det også bygd køyreveg. Noko 

før 1940 vart det laga grunnmur til eit nytt torvhus på Svemyra (av bruk 2), 

men det vart ikkje bygd ferdig, og det vart aldri teke i bruk. Vart det for liten 

plass i torvhusa var det vanleg å setje torva i stakk. Så lenge det vart skore 

torv på Svartekattmyra og på Lambeneset vart torva lagt i stakk, og seinare 

ført heim i båt og lagra i naustet. 


Torvhusa er i dag heilt borte, med unntak av påbyrja toryhuset på Svemyra. 

Mål: 

Illustrere torvskjeringa, og korleis del innretta seg, 

Tiltak: 

Bygge opp att torvhus av tre på Breimyra og Svemyra. 

7.2.6 Kvernhus 

Landøy (1990) skriv fylgjande om kvernhus på Tviberg; i Tviberger det to stader ei 

Kvernhuselv og ein Kvemhusvåg (sjå fig. 36,side 45). Sidan det for det meste har vore berre to 

brukarar på Tviberg, er det mest truleg at dei var i lag om å byggje ei kvern og demme opp eit 

vatn. Det skulle ikkje vere behov for to kvernerpd desse bruka,sd forlearinga kan vere den al det 

var folk utanfrå som hadde fått lov å setje opp den eine kverna. Anten det, eller at Tvibergfolket 

flytte kverna i von om å få det meir leltvindt på den nye staden. I nordre Kvernhusvågen er det 

funne nokre forarbeidde steinar som liknar steinslaget på sørsida av Tviberg. Ved å demme opp 

den nordreelva, viee dei kunne seee nokre videmyrstrekningar under vatn. og såleis få større 

tilgang på kvernvatn. Det ligg ditor nær â tru at brukarane i Tviberg først har bygf seg kvemhus i 

søre vågen, og så seinare flytta det til nordre". 


Opplysningane om kvernhus er så usikre at dette neppe bør fylgjast opp. 

Måt oq tiltak: 

Ingen pr. idag. 

86

STATUS OG FORVALTNING AV TV1BERG 

Kva status Tviberg skal ha framover, og korleis øya skal forvaltast er uvisst. 

Fleire eigarar er involvert i øya; Alf Tviberg eig eine bruket, medan det andre 

bruket er Staten sin eigedom. Bygningane i tunet på Staten sin eigedom er 

fråskilt til Leil Stølen og er sette i stand med tanke på utleige. Alf Tviberg har 

lagt ned mykje arbeid med å dokumentere og føre vidare forfedrene sitt 

arbeid, og er interessert i at Tviberg vert nytta av ålmenta. Ved å halde 

kulturtandskapet i hevd tek ein vare på mangtaidet og del kulturhistoriske 

spora. Det vil gje innsyn i dei gamle drittsmetodane på kysten og korleis 

denne dritta har påverka landskapet. Men ein har pr. i dag liten erfaring med 

forvaltning av hellskaplege kulturlandskap. Det er fleire moglege forvaltningsmodellar 

for Tviberg i framtida. 

8.1 Privat forvaltning/skjelsel 

Ingen av grunneigarane er i dag bufaste på øya, og grunneigar Alf Tviberg er 

noko avventande med tanke på vidare bruk av eigedomen. 

Når det gjeld bruk og vedlikehald av kulturlandskapet, så er landskapet 

underlagt noko skjøtsel av beitande sau. På Staten sin eigedom er det 

avtalefesta antal sau på beite på innmark, og på eigedomen til Alf Tviberg 

befter mellom 200-300 sau. Berre beite er på sikt ikkje tilrådeleg med tanke på 

å ta vare på eit tradisjonsbunde kystkulturlandskap. 

Dersom grunneigarane er interesserte er det mogleg å la restaurering og 

vedlikehald av området inngå som ein del av jordbruksdrifta. Dette inneber at 

grunneigarane fylgjer skjøtselplanen sine tilrådingar som onftattar ei sterkare 

utnytting av området med slått, krattrydding, brenning av lynghei i tillegg til den 

beitinga som no føregår. Grunneigarar kan søke Landbrukskontoret om tilskot 

til spesielle filtak i jorbrukets kulturlandskap som; ta vare på og bruke kulturminne, 

fremje tilgjenge, fremje biologisk mangfald eller halde gamal kulturmark 

i hevd. 

Det er tungvint å drive skjetsel på Tviberg når gardane ikkje har fast busetjing 

og er utan veg. Samstundes vil drifta dels basere seg på eldre og arbeidskrevjande 

arbeidsmetodar (noko ljåslått og spadevending av åkrar). Dette i 

tillegg til spesielle eigartilhøve på øya gjer det urimeleg å forvente at grunneigarane 

skal ta på seg ansvaret for dette arbeidet. 

8.2 Landskapsvernområde 

Med Staten som grunneigar av om lag halve øya er det naturleg å reise 

spørsmål om Tviberg bør vernast etter naturvernlova. Den mest eigna verneforma 

vil då vere landskapsvernområde som kan nyttast lor å bevare eigenarta 

87

eller vakkert natur- og kulturlandskap. I landskapsvernområde må det ikkje setjast i verk tiltak som 

vesentleg kan endre landskapet sin art eker karakter.." (paragraf 5, loy om naturvern 1985). 

Staten si målsetjing ved å kjøpe eigedomen har i hovudsak vore å ta vare P. 

eit kystlandskawog_ve_me_orn biotopar. Kulturlancfskapet her har så—mange 

element og kvalitetar i seg at eit evt. landskapsvern også bør omfatte vern av 

det tradisjonelle landskapet, og saleis heile øya for å fange opp det heilskaplege 

samspelet mellom innrnark og utmark. 

Dersom området får status som landskapsvernområde, vil det kunne overter 

rast midlar til skjøtsel av kulturlandskapet. Det vil også vere mogleg å få til 

en tilsynsordning for området. Eit landskapsvernområde av denne kategori vil 

på mange måtar bli "nybrotsarbeid" då naturvernstyresmaktene har liten 

erfaring med vern av heilskaplege kulturlandskap av denne storleiken. 

Ved oppretting av eit landskapsvernområde er det naturleg å legge opp til 

samarbeid mellom fylgjande institusjonar: 

Askvoll kommune v/Næringskontoret/Kulturkontoret 

- Naturvernforbundet Sogn og Fjordane evt. 

- Fylkesmannen i Sogn og Fjordane v/Miljøvernavdeloga. 

- Sogn og Fjordane DH. 

8.3 Kulturhistorisk reteranseotnråde/museum 

Tviberg kan også tenkjast som økornuseum Her i landet indikerer økomusea 

at ein fagleg søkjer å praktisere eit økologisk syn på kulturhistoria (humanøkologi). 

Ein av tankane er å legge større vekt på samspelet mellom bygningar 

og det omgjevande iandskapet. Økomusea bygger på ideen frå bygdemusea, 

men er i større grad fokusert på eit mest mogleg korrekt (opprinnleg) 

landskapsbilete (økosystem). Skal dette fylgjast fullt ut, vil det legge sterke 

avgrensingar i korleis landskapet skal nyttast, då landskapet må forvaltast og 

nyttast på den gamle måten der eldre driftsforrner praktiserast. 

Eit liknande prosjekt er nyleg oppstarta på Lygra i Lindås kommune, Hordaland. 

Dette er organisert som eit informasjonssenter for kulturvern og miljøvern. 

Elles er det i Norge liten erfaring med denne type vern og skjøtsel. Vi 

har heller ikkje organisasjonsapparat oppbygd eller økonomiske ressursar 

tilgjengelege som vil vere ein føresetnad for full gjennomføring av denne type 

drift og skjøtsel. 

Likevel er det delar av denne tankegangen som er lagt til grunn gjennom 

skjetselsplanen, og ein forenkla dhftsmodell bør kunne la seg gjennomføre. 

Økomuseum kan ha stor lokal verdi. Ved godt organiserte opplegg er det 

rnogleg at skuleklassar kan ta del i enkle skjøtselstiltak. Turistnæring og 

reiselivslag vil også kunne ha nytte av økomusea. Ved eit slikt opplegg på 

Tviberg kan det vere aktuelt med samarbeid mellom institusjonane: 

88

- Askvoll kommune v/Næringskontoret/Kulturkontoret 

- Askvoll Sogelag 

- Kystmuseet 

- Fylkeskonservator 

- Fylkeslandbrukskontoret 

Foreningen ti/ Norske Fortidsminnemerkers Bevaring, avd. Sogn og Fjordane 

- Sogn og Fjordane DI-1 

8.4 Kommunalt friområde - læreland 

Askvoll kommune har over lengre tid synt interesse for Tviberg og dei kvalitetane 

som finst på øya. Dei tenkjer seg øya nytta som eit "læreland" til bruk for 

undervisning for skulane i kommunen, som eit kommunalt friornråde og i 

samband med reiseliv. 

Dersom kommunen løyser ut Aft Tviberg sin eigedom og omdisponerer området 

i kommuneplanen frå natur-, jord- og skogbruk til friluttsområde, inneber 

dette eit kommunalt ansvar for gjennomføringa av skjøtselsplanen med årlege 

utgifter til vedlikehald. Det bør også vere ein føresetnad at garden vert halden 

i hevd som eit tradisjonett kuttudandskap. Ved eit samarbeid med Staten 

vedrørande den andre eigedomen vil gjennomføring av heilskapleg skjøtsel 

kunne vere realistisk. Det er i dag opning for kulturiandskapstilskot frå landbruket 

også til skjøtsel i verneområde. 

8.4.1 Organisering av eit læreland - ei stifting 

Då Askvoll kommune ynskjer å nytte Tviberg som eit læretand er det naturieg 

at kommunen har ansvar for å forvalte øya slik at mangfaidet i natur- og 

kutturlandskap vert teke vare på for etterbda. Dette inneber at kommunen får 

til ein avtale med grunneigarane om disposisjonsrett og bruk av øya. Ved å 

opprette ei stifting kan ein samle alle brukargrupper, sarnstundes som kommunen 

kan ha det overordna ansvaret for arbeidet med Tviberg. Alt i 1974, då 

eine bruket på Tviberg vart selt, var tankane om å kople inn lokale lag framme. 

Friluftsnemnda rådde då til at kommunen kjøpte eigedomen og "at eft lag 

kommunen tek på seg vedlikehald og dritt av eigedomen og helst også noko av utgittene til renter 

og avdrag på kjøpesummen.: 

Fyigjande institusjonar/brukargrupper er aktuelle samarbeidspartnarar ved 

utvikling av eit "læreland" på Tviberg, og kan vere representert i ei sfifting: 

Grunneigarar 

- Askvoll Næringskontor/Kulturkontor 

- Askvoll Sogelag 

Lokale laglorganisasjonar 

Barne- og ungdomsskule 

Fylkesmannen v/Miljøvemaydelinga 

- Fylkeslandbrukskontoret 

Sogn og Fjordane DH. 

- Kystmuseet 

- Fylkeskonservator 

89

Trong for prosjekt-/arbeidsleiar 

For å bygge opp kunnskap om gamle driftsmåtar og skjøtsel av kulturlandskapet 

er det ynskjeleg at skjøtselsplanen vert fylgd opp fagleg. Det vil vere 

naudsynt med noko vegetasjonsøkologisk oppfylgjing for å sjå at utviklinga går 

rett ei. Dette kan også nyttast til forskningsføremål. På denne nlåten kan ein 

også måle om intensjonane ved arbeidet vert stetta. Det vil difor vere trong for 

ein prosjekt- eller arbeidsleiar som har dette ansvaret (på deltid). Vedkomande 

kan tillegg vere ansvarleg for framdrift, informasjon og å organisere og legge 

til rette for aktiviteten på Tviberg. Denne oppgåva kan leggast til den nyoppretta 

miljøvernstillinga, eller ved at ein hentar inn fagleg hjelp til å leie arbeidet 

kvar sornmar. 

8.4.2 Økonomi og prioritering 

Vidare arbeid med kulturlandskapet på Tviberg vil vere avhengig av offentlege 

midlar. Kva ein kan få utretta kvart år vil igjen kvile på storleiken av midlane/tilskota. 

Det vil såleis vere naturleg å lage eit oversyn over kva tiltak/skjøtsel 

som er viktigast å prioritere. 

Bygningar 

Økonomi: 

Til restaurering av bygningar er ein avhengig av tilskot utanfrå, t.d. sysselsetjingsmidlar. 

Tilskot avgjer såleis omfanget av bygningsrestattreringa. 

Priontenng: 

1. Då sjøbruk står sentralt i levemåten på Tviberg, er det naturleg å prioritere 

miljøet i Vågen fyrst. Det er også dette miljøet ein møter fyrst når ein skal til 


2. Som andre prioritet er det naturleg å tenke på kva bygningar som illusterer 

driftsmatane i jordbruket, og som ikkje er representert i dag; - nemleg gardfjøsar 

og torvhus. 

3. Eit restauren husrnannsmiljø (i Staurvika) vil fylle ut heilskapen og gje 

større kulturhistorisk tyngde. 

4. Minst viktig er lea på bruk 1, Den har likevel vore ein sentral del av det 

totale bygningsmiljøet, og bør prionterast på lengre sikt. 

Tekniske aniegg 

Økonomi: 

I hovudsak vil det her vere snakk om små midlar til vedlikehald, og delar av 

dette kan dekkast over evt. skjøtselsmidlar frå Landbruket, såkalla spesielle 

tiltak i jordbrukets kulturlandskap. Restaurering av t.d. steingarden vil vere 

eingongskostnad. Opprusting av kaianlegg haldast utantor denne prioriteringa 

og med det dreier seg om eit relativt stort inngrep og store kostnadar. Ein 

vonar hamnevesenet kan bidra her. 

90

Prioritering: 

1. Bogarden utgjer det viktigaste tekniske kulturminnet pe Tviberg, og tener 

både som innramming av gardane og som eit forsterkande skilje mot utmark. 

2 Gardsvegar illustrerer framkomsten til bøar og teigar og er såleis ein viktig 

del av strukturane på innrnarka. 

3. Bakkemurar og grøft er relativt lite framtreande i kutturlandskapet på 

Tviberg, men sjølvsagt viktige for å halde jorda "på plass" og drenere vatn 

vekk frå bøane. 

4. Endring/fjeming av kraftlinjene vurderast som lite aktuelt enno, men 

ynskjeleg på sikt. 

Kulturlandskap 

Økonomi: 

Det bør søkast om tilskot til spesielle tiltak i jorbrukets kulturlandskap både 

som eingongstilskot og årlege tilskot. Ein kan søkje om tilskot til tylgjande 

føremål; ta vare på og bruke kulturminne, fremje tilgjenge og opplevingskvalitet, 

ta vare på og utvikle biologisk mangfald og halde gamal kulturmark i 

hevd. Mange av del skisserte skjøtselstiltaka er eingongstiltak, m.a. trengs det 

midlar til innkjøp av lett slåmaskin og anna reiskap. 

Prioritering: 

1 Halde innrnark open slik at ho står i "skarp" kontrast mot utmark - dvs. open 

beitemark, hagemark og eng på innmark. 

2. Brenne parti av lyngheiane kvart år. 

3. Fjerne tuer og anlegge åker, illustrere torvskjering. 

4. Rydding/forsøk med kristtornhage. 

8.4.3 Organisering av skjertsel 

Skjetselen kan organiserast ved at det vert oppretta avtalar mellom kommunen 

og organisasjonar/lag/einskildpersonar (td. beiterettar) over t.d. ein 10 

års-periode. Organisasjonane/laga kan då motta skjøtselsmidlar mot at dei 

uttører delar av skjøtselen i samråd med prosjektleiar. 

Årleg beitetrykk er svært viktig for å verne om eit kulturlandskap. Det er såleis 

svært viktig at dei som i dag nyttar øya som sauebeite kan tenke seg å halde 

fram med dette i samsvar med målsetjinga med denne planen. I samband 

med eit læreland er det viktig at lag og organisasjonar samt skular i kommunen 

vert kopla inn i "vernearbeidet", og evt. vert tildelt ansvarsområde for ulike 

arbeidsfelt. Til dømes kan ein tenke seg at skuleklassar og lag (4H o.a.) har 

dernonstrasjonsfelt vedrørande tradisjonell landbruksdritt på kysten (potetåkrar, 

torvtak m.m.) og at andre lag (t.d. ungdomslag, idrettslag m.m.) hadde ansvar 

for sommaronna mot noko vederlag. Det kan også leggast opp til ein årleg 

dugnadsdag for interesserte, og avslutte med festarrangement. Det kan også 

tenkast at turistar kunne ha glede av eit liknande opplegg. Interesserte 

personar må til ei kvar tid vere velkornen til å deltaibidra og tilføre idear til 

"lærelander. 

91

8.4.4 Tilrettelegging 

Tilkomst 

For å sikre betre/trygge tilkomsten til øya er det ynskjeleg at hamna vert 

utbetra. Då kan større skyssbåtar som Bulandsekspressen gå innom med 

tilreisande. Harnna vil samstundes bli tryggare for småbåtar. 

Overnatting 

Dei to privateigde bustadhusa er eigna som overnattingsstad for skuleklassar 

og mindre grupper. Dei vert haldne vedlike nettopp med tanke på utleige. For 

dei som skal halde oppsyn med øya (stiftinga) vil det vere trong for å kunne 

disponere eit hus for overnatting og lagre utstyr som naturleg tylgjer med 

oppgåva. Ei mogleg løysing vil vere å restaurere husmannstova i Staurvika til 

dette føremålet. Innsamla materiale av verdi kan då evt. også lagrast her. 

Stiar og badeplassar 

To stiar; ein til Tobbeneset og ein til Knivsvika/Grunnevågen, har vore nytta på 

Tviberg. På begge desse stadane ligg eigna badestadar, og tilrettelegging i 

form av stirydding tilrådast. Titrettelegging utover dette bør unngoast. Likeeins 

bør informasjon samlast innadørs, og ikkje som info-løyper ute i terrenget. 

Litteratur- og reiskapsamling (lokalmuseum) 

Innsamling av garnalt reiskap litteratur og foto er av interesse i eit såkalla 

lokalmuseum. Båtar og reiskap knytta til sjøbruk vil det vere naturleg å samle i 

nausta og sjøbuene I Vågen, likeeins reiskap til torvskjering i restaurert 

torvhus. Litteratur og foto kan utstillast i stiftinga sin evt. restaurerte husmannsplass 

i Staurvika. For å stette nye bruksføremål bør huset tilpassast 

dette innvendig, men ved å halde tilnærma fasade slik den var kan ein 

samstundes dokumentere den særeigne bygningen. Grisehuset kan ombyggast 

til sanitæranlegg. Brosjyrer og liknande kan også vere tilgjengeleg i 

bustadhusa som leigast ut til gjestar. Det er allereie samla ein del gardsreiskap, 

og dersom eigaren Leif Stølen er interessert, kan det vere høveleg å 

samle dei gamle gjenstandane i det eldste huset på øya; den gamle stova på 

bruk 1. 

8.5 Sluttord 

Ulike forvaItningsmodellar for vern av Tviberg er skisserte og det er opp til 

kommunen, evt. ei stifting, å avgjere kva modefl som skal nyttast. Dei ulike 

modellane kan gjerne kombinerast slik at ein på den måten oppnår den 

forvaltningsstrukturen som høver best til å oppfylle målsetjinga med å verne 

natur- og kulturlandskap på Tviberg. 

92

Litteratur 

Arena, H. 1785 

Beskrivelse over Søndfiord, i det Nondre Bergenhusiske Amt. Trykt i Topografisk Joumal for Norge, 1808, hefte 28 - 

34. 

Austad, I. 8, Hauge, L 19137 

Galdane i Lærdal kommune. Metodeopplegg for istandsetbng og sigetsel av kulturlandskapet. Økohorsk utredning 

1987:4. its. 

Austad, I. & Hauge, L. 1989 

Kukudandskap og ku/turmarkstypar i Sogn og Fjordane. Forattorag klassaiseringsnøkkel. Kulturlandskap og 

kulturmarkstyper i Sogn og Fjordane, bruk og vern, rapport 2. Sogn og Fjordane distriktshogskule Sktifter 1989:12. 

Austad, I. & Skogen, A, 1988 

Havråtunet i Osterøy kommune. En botanisk-økologisk analyse og en plan for istandsening og skjatset av 

kulturlandskapet. Økolcvsk rapport 1988:13. iks. 

Bjerkhaug, L. 1991 

Sinjarheim - et dugnadsprosjekt, s. 35-37. Fortidsvem nr. 3:1991. Bygningshistorie i Sogn og Fjordane. 

Borgstrem, R. & Hansen, LP, 1987 

Fisk i ferskvatn. Økolcgi og ressurstorvaltning. Landbrukstorlaget Oslo, 

Christansen, B. 1976 

Norges fisker. Illustrert av Ingeborg Gjøen. J.W.Cappolens Forlag A/S. Osho. 

Dahl, 0. 1896 

Kyst/egetanonen i RomsdaL Nord- og Søndbord. Christanta Videnskabsselskabs forhandlinger 1596 no. 3. A.W. 

Brøggers bogtrykkeri. Christrania. 

Ekstam, U., Aronsson, M. og Forshed N 1988 

Anger. Om naturliga slåttermarlwr i ochlingslandskapet. LTs tarlag. Stockhotre 

Fett, P. 1956 

Oldsactlingens Ifivekst 1956. Unkrersitetet I Bergen Arbok 1956. Historisk-antkvarisk rekke nr.5. 

Fett, P. 1957 

Førhistoriske minne i Fjordane, Askvoll prestegjeld. Historisk Museum. Universitetet i Bergen. 

Fremsted, E, & Elven, R. Med.) 1987 

Enheter for vegetasjonskartlegging i Norge. Økoforsk utredning 19871. 

Fremstad, E., Aarrestad, P.A. & Skogen A. 1991 

Kystlynghei på Vestlandet og Trøndelag. Naturtype og vegetasjon i fare. Norsk Institun hor Naturforskning Utredning 

0291-172. 

Fylkesdelplan for frilugslw 1989 

Sogn og Fjordane Fylkeskommune. 

Fylkesmannen i Sogn og Fjordane (EDNA) 1989 

Registrerte område av naturveminteresse i 1428 Aslwoll. 

Fylkesniannen i Sogn og Fjordane (FRIDA) 1989 

Registrerte område av triLuf1snteresse i 1428 Askvolt 

Feegn, K„ Gjearevotl, 0., Lid, J. & Nordhagen. R. /960 

Maps of distributon of Norwegtan p4an, I: Fægri, The Coast Plants Unwersitetet i Bergen Sloitter nr. 26. 

Universitetsforlaget Oslo. 

Færøyvik, B. (red ) 1939 

Fiskarsoga lor Sogn og Fjordane Band I. Sogn cg Ftorclane Ftskartag Bergen. 

Feere yvA, Ø. 1987 

Vestlandsbåtar, Frå oselvar til sunnmersåttring. Norske båtar - Bind V. Grøndahl & Søn Forlag A.S, Oslo. 

93

Førsund, F.B. 1986 

Kystbygdene i Sogn og Fjordane. Frå 1700-talet til vår ad. KystlakremiddeIprosjektet hette 4. Sogn og Fjordane 

distnkhegskule og Kystmusiket I Sogn og Fjordane. 

Generalplan for Askvoll kommune 1977. 

Gensbel, B. 1986 

Rovluglene i Europa, Nord - Aftika og Midtesten. NKS-lodaget. Oslo. 

Gjærder, P. 1980 

Hus og byggeskikk. I: Schet N.(red). Bygd og by i Norge. Sogn og Fjordane. Gyldendal Norsk Forlag. Oslo. 

Gjæreyoli, 0. 7973 

Plantegeografi. Unmersitetsforlaget. 

Hatley, K.H. & Bruaas, T. 1991 

Setselsplan for Yste Skotet. Kandidatoppgåve Ved Sogn og Fjordane distriktshøgskule. Upubf. 

Helland, A. 1901 

Tepografisk - sastrstisk beskriveriseOver N. Bergenhus Amt, Fersredel. Den almmdelige del. Forlaget ah H. Aschehoug 

og Co. Knstiania. 

Helle, T. 1990 

Kulturlandskap og kulturmarkstypar i Askvoll kommune. Kultudandskap Sogn og Fjordane Bruk og Vem, rapport nr. 

14. Sogn og Fjordane distriktshøgskule. 

HeIle, 7., Westbye, S., Hauge, L. & Austae, I. 7991 

Kulturlandskap Sogn og Fjordane. Vegetasjon er eit viktig biologisk kulturminne 6. 4-7. Foradsvem 3:1991. 

Bygningshistorie Sogn og Fjorclane. 

Historisk Museum 1983 

Fomminne i Sogn og Fjordane nr. 6. Askvoll kommune. Rapport om topografisk-arkeologisk registrering tor det 

økonomiske kartverket. Universitetet i Bergen. 

Hulten, E 1971 

Allas bver vaxtemas utbredning i Norden. AB Kartografiska Instituttet Stockholm. 

Høeg, O.A. 1976 

Planter og tradisjon. Floraen i levende tale og tradisjon i Norge 1925-1973. Universitetforlaget Oslo. 

Høeg, O.A. 1988 

Ville vekster til gagn og glede. Universitetstoniaget. 

Jansen. K. 1981 

Husmenn og fisket, s. 96-116.1: Timberlid, J.A. 'For Pladsen skal han skcle Husmannsskipnaden Sogn og 

Fjordane. Tiden Notsk Forlag. 

Johansen. K E. 1962 

Ftskarsoga tor Sogn og Fjordane 1860-1980 Umversitetsforiaget 

Kaland, P.E. 1974 

Ble lyngheiene skapt av hrnbulvinter eller ved menneskeverk ? Forskningsnytt 19:7-14. 

Kaland, P.E. 1986 

The origin ancl management of Norwegan coastal heath as reflected by pollen analysis. I: Behre, 

Anthropogenic inclicators in pollen ckagrams, s. 19-36. Rotterdam. 

Kaland,P.E 1991 

Driltsforrner i kystlandbruket - en finstilt ressumbalanse. I: Prosjekt Vestkyst. Lyngheisenteret, Lygra, Lindas, 

Hordaland. Hordaland Fylkeskomrnune og Universitetet i Bergen. 

Wakegg, 0., Nordahl-Olsen, T., Sonstegaard, E. & Aa, AR. 1989 

Sogn og Fjordane fylke. kvartaargeologisk kart - M 1:250000. Norges Geologiske Undersøkelse. 

rect 

94

Knutsen, ack 1981 

Askvoll i Sunnfjord. Fiskets betydning for bosetningsmensteret i en vestiandsk havbygd ca. 1350-1700, s. 189-261. 

f:Hansen, Li red.). SenmiddeIalr i norske bygder. UNalgte emner tra Det nondske edegardsprotiekt. Norshe 

punktundersøkelser. Unwersdetst orl ag et. 

Korsmo, H. 1978 

Inventenng av edellauvekogen på Tviberg i samband med vernepIanarbeidet for edellauvskog i Sogn cg Fjordane. 

Stensit Upubl. 

Kraft, J. 1830 

Topografisk-stabsttsk Beskrivelse over Kongeriket Norge and 4. Kristiania. 

Kvala. A. 1980 

FplIgrunnen. I: Sobei, N. red.). Bygd og by i Norge. Sogn og Flordane. Gyldendal Norsk Forlag. Oslo. 

Lancley, 5. 1984 

Bru Krongode s. 30-32. I: Sogeskrift for Askvolf, hette 2. Askvolf Scgonemnd. 

landøy, 5.1990 

Bekkekvemar på nokre av eyane i Askvon, s. 17-18. Sogeskritt for Askvoll, hefte 3. Askvoll Sogenemnd. 

Landøy, S. 1990. 

Molvwc, s.38-42. Sogeskrift for Askvoll. Sakvoll Sogenemnd. 

Ud, J. 1984 

Norsk, svensk og finsk flora. Oet Norske Samlaget. 

Lindmo, 5., Salvesen, P.H. & Skogen, A. g arbeid) 

Verneverdge forekomster av barling og kristtom i Hordaland. Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal. Botaresk 

Insfitutt. Universitetet i Bergen. 

logheim, A. 1972 

Askvall Bygdebok. Folket I. Ættareok frå det 16. århundre til 1969. Askvoll Sogenemnd. Førde. 

Losvik, M.H. 1981 

Skjetselsplan for Myravatn-Rambjøren Landskapsvemområde, Bergen. Botanisk Inslitutt. universPetet Bergen. 

Rapport 11, 

Losvik, M H. 1988 

Phytosodology and ecology of old hay meadows in Hordaland, westem Norway in relation to rnanagement. Vegetatio 

78:157-187. 

Moen, A. 1989 

Utmarksslatten - grunnlaget for det gamle fordbruket, s -42 I Spor - forbdsnytt fra mghnorge, nr. 1'1989 Bruk av 

utmarka- 

Naustdal. J. 1951 

Notater fra botamsenngstur bf Tviberg. Upubitsert BorallIsk Instrtun UniversPetet I Bergen. 

Nordhagen, R 1970 

Norsk Flora. Illustrasjonsend, del 1. Tegninger av Miranda Bechker. H. Aschehoug & Co, Oslo. 

Nordhagen, R. 1979 

Norsk ffora, Illustrasjonsbmd, nercie hehe. Tegninger av hbranda Bødtker, H.Aschehoug & Co. Oslo. 

Noneska khresterrådet 1984 

Naturgeograftsk reggronndeling av Norden. Berlings, Arlev, 

Pedersen, F. 1980 

Et van og klima med store kontraster, N. (red.). Bygd cg by I Norge. Sogn og Fjordane. Gyldendal Norsk 

Forlag. Oslo. 

Prodekt Vestiost 1991 

Lynghersenteret, Lygra, Ondas, Hordaland Infermasjonssenter tor kulturlandskap og miljøvem. ProsjektPlan Del 1 

Hordaland Fylkaskommune og Unfversitetet i Bergen 

95

Rygh. 0. 1919 

Norske Gaardnavng OrAysninger samlede til Brug ved Matnkelens Revisjon. Wistrania. 

Rønning, 0.1, 1984 

Vegetasjonslære. Universaetsfortaget. 

Schou, A. 1912 

Svangen i Søndfprd. Billeder fra gamle dage. Forlaget av H. Aschehoug å Go. Kr1sania. 

Schrumpf, E. 1981 

Først opp og mst i seng. Kvinner langS kysten i rnellornkrigstida, s. 21-71. Arbeidernes Opplysingsforbund. "- utreed 

havett Kystkveinners ky og virke 1920-1940. Tiden Norsk Forlag. 

Skjerlie, F4 1974 

The Lower Palaeozoic Sequence of the Stavfjord District, Sunnfjord Norges Geologiske Undersøkelse 302, 1-32. 

Universdetsforlaget, 

Skjedie, F.J. 1984 

Melvær og Askvoll. Beskrivelse l de berggrunnsgeolowske kart 10171 og 1117 N - M 1.50000. Norges Geologiske 

Undersøkelse Skrifter 55. 0nwersgeterorlaget. 

Skogen, A. 1974 

Den vest-norske lyngheren - et kultudandskap endring. Forskningsnytt 194:4-6. 


Hovudtrekk i vegetasjonen i Iavlandsområdene ved Strynevassdraget s. 17-20. I: Meyer, O.B. (red,), Breheimen - 

Stryn. Konseponsavgjørende botaniske undersøkelser. Botangsk insutun Rappon 34. Universnetel Bergen. 

Skogen A. Aarrestad, P.A. 1986 

Botanske undesøkelser og vurdennger av FIekke-, Guddals-, Os-, Naustdals-, Gjengedals-. Gaular-, Jølstra-, Brerresog 

Sværehordsvassdragene i Sogn og Fjordane. Botanisk Institurt, Rapport 43. Universitetet i Bergen, 


Virkning av brann på vegetasjon og jordsmonn i kystnære heier. I Rapport nr.2; lyngbrenning som PItstellanak for 

hrype og orrtugl. Fylkesmannen Buskerud Miljevernavdeanga. 

Skogen, A. 1991a 

Tvibyrgje. Fremstad m.fl. 1991. Kystlynghei på Vestlandet og i Trøndelag. Naturtype og vegetapon 1 fare. NINA 

Utrednjng 029:1-172. 

Shogen, A 1991b 

Askvoll, Tvibyrgje. L. Undmo m.fl. 1991. Vemeverdige torekomster av badind og kristtom i Hordaland. Sogn og 

Fjordane og Møre og Romsdal. Botanrsk Insfitutt, Unwersitetet i Bergen. 

Tviberg, A. 198? 

Soga am tolket på Tviberg Mi bame og ungclomsticr Artikkelsamling. Upublisert. 

Tviberg, T. 1961 

Folket på Tviberg. Lokalhistonsk gransiong. Innbunden. Upublsert. 

Tviberg,T. 1981 

Sommarlisk i gamle dagar, s. 5942.1: Sogeskrilt for Askvoll kommune, helte 1. Askvoll Sogenemnd. 

Undås, J. 1963 

Ra-morenen i Vest-Norge. JW,Erde. Bergen. 

Vemeplan tor splugl 1991 

Delplan5 Sogn og Fjordene, MnievemdepanamenterFyIkesmannen i Sogn og Fjordang 

Welgolasky F.E. 1978 

Planter og omgivelser. En innfenng i deler av den terrestre botaniske autakologi. Universitetsforlaget. Oslo, 

Asen, PA. 1979 

glustrert algerlora, J.W.CappeIens Foriag A.S. Oslo. 

96

Aa, AR. 1985 

Askvoll. Beskrivelse til kvartærgeologisk kart 1117 IV - M 1:50000. Norges Geologiske Undersøkelse Skrither 62. 

Uneerseetstorlaget. 

Aarseth, I. 1980 

Fiell 09 Bord - steer og jord. /: Schei, AHred.). Bygd og by Norge. Sogn og Fjordano Gyldendal Norsk Forlag. Oslo. 

Firda 1974 

Skuleinnrykk i Askvoll kommunestyre. Artikkel 24. september 1974 

Fecla /990 

Tvibyroje - ukjentl kulturlandskapsøy. Artikkel 19. mai 1990. 

Utrykle kjelder: 

Manntal 1701 

Folketeljingar 1801, 1865, 1875 og 1900 

Herredsbesknve/se 1663 

Matriklar 1665 og 1723 

Panteregister (sktsyte, kårbrev, testeset r og bygselbrev) 

97

VEDLEGG 1 

Samla artsliste for Tviberg og artslister frå: 

1. Brorkehola (bjerkehage)/innmark 

2. Ospeskogiinnmark 

3. Rognhage, open beitemark (turr beitemark)Annmark 

4. lifiefielIet - Sauefiellet (rik Iynghei, krettontreikyumark 

5. Gamalt akerareal - tuemarMnnmark 

6. Garnal slåttemark - no heite/innmark 

7. katag myr og torvmytrutmark 

8. Vatn (Utevatnet, Staurvatnet)/utmaM 

9. Klipperstrand (kring Vagen) 

ARRistaer basen på krYssliste trå Jairob Naustdal som er supplert av Arnfinn Skogen og Turid 

Karsporeplanter: 

Athynum fibx-temina 

Skogburkne 

Asplenum adianthum-mgru m Blankburkne 0-eu 

A. ruta-muraria 

A. septenmonale 

A. trichomanes 

Bleohnum spicant 

Cystopteris tragås 

Dryopteris dittata 

D. filix-mas 

D. pseudemas 

Equisetum fluviatile Elvesnelle Vatn 

Gymnocarpium dryopteris 

Huperzia selago 

Isoetes lacustris 

Lycpcclium davatum Mjuk krakidot 

Polypodium vulgare 

Pleridium aquilinum 

Selaginella selaginoides 

Thelypteris limtosperma 

T. phegopteris 

Woodsia ilvertsis 

Naken- cg dekkfroingar 

Tre busker oq lyner 

Acer pseudoplatanus 

Betula pubescens 

Carylus avellana 

Crataegus calycina 

C. manogyna 

Fagus sylvatca 

Ilex aquirolium 

Juniperus communis 

Myrica gale 

INceaspp 

Pinus spp. 

Populus tremula 

Prunus padus 

Ouercus robur 

Rhamnus trangula 

Ribes rubrum 

R. um-crispa 

Rosa sp. 

R. durnalis 

Rubus idaeus 

R. nessensis 

Salix sp. 

5. aurita 

S. caprea 

Murburkne 

Olevaskjegg 

Svartburkne 

Biennkam 0-sub 

Skjerlok 

GeRteig S/SV 

Ormeteig 

Raggtelg 0-eu 

Fugletelg 

Lusegras 

Stivi brasmegras Vatn 

Sisselrot 

Enstape S/SV 

Dvergetmne 

Smertelg 0-sut 

Hengeveng 

Lodnebregne 

Platanlønn Ant 

Bgek 

Hasset S/SV 

Korallhagtorn S/SV 

Vanieg hagtorn S/SV 

Bak Ant 

KrIsttom 0-eu 

Ener 

Pora 0-sub 

Gran Ant 

Furu 

Osp 

Hegg 

Sommarelk S/SV 

Tronhegg S/SØ 

Rips Ant 

Stikke,semr Ant 

Nyperose 

Kjettnype 

BrIngebeer 

Skogbiernebtar S/SV 

Vler 

øyrevier S/SV 

Sede 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 

X X 

98

$ repens 

Sambucus mgra 

Sorbus aucupana 

S hybrida 

Virbumum opulus 

Androrneda poNfolla 

ArctostaphHos alpina 

A. uva-ursi 

Calluna vulgans 

Empetrum mgrum 

Enca onerea 

E. tetralrx 

Oxycoocus microcarpus 

Vacianium myrtillus 

V. ulignosum 

V. vits-mtaea 

Urter- 

Achhea milletolium 

AegopodIum podagraria 

Ajuga pyrarnidatis 

Alchemilla alpina 

A. spp. 

Angelma sylvestris 

Antennaria choica 

AnMnscus sylvestns 

Anthyllis vulneraria 

Aqutlegia vulgans 

Arabiclopas thaPana 

Armeria maritima 

Aster tripolium 

Athplex lantolia 

A. patula 

Cakile maritima 

Callariche palustris 

Caltha palustris 

Krypvier SiSV 

SvanhytI Ant 

Rogn 

RognasalS/SV 

Krossved S/SCI 

KvItlyng 

Rypsluer F 

Ifirelbehr 

Resetyng 

KreWing 

Purpurlyng 0-hyp 

Klokkelyng 0-sub 

Smdtranebeir 

IIIIIbter 

Blokkebter 

Tytebter 

Ryllik 

SkvsberktlI Ant 

Jonsokkoll 

FjelImarlklpe FV 

Marlkåpe 

Sloke 

Kattefivt 

Hundekjeks 

Rundskolm 

Akeleie Ant 

Vårskrinneblom S/SØ 

Flerekoll Havs 

Strandsfierne Havs 

Tangmekle Havs 

Svinemelde 

Strandreddlk 

Snfilvasshår Vatn 

Solelehov 

2 3 a 5 6 7 8 9 

X X X X X X 

X X X 

Campanula rotunclifolia Bliddokke xxxx 

Capsella bursa-pastoris Gjetartaske 

Cardamine tlexuosa Skogkarse SiSV 

C. pratenss Engkarse 

Centaurea nigra Svartknoppurt 0-eu 

Gerastium tontanum Vanleg erve 

Chamaenerion augustifolium Geltrams 

Chenopodium alburn Meldestokk Ant 

Chrysosplenium allernaohumt(ystmeigull 0-eu 

Cirmum helemodes Kvitblachlstel 

C. palustre MyrfisteI x x 

C. vulgare 

VegtiszeI Ant 

Cochlearia othoinalis Skjørbuksurt Havs 

Comarum palustre Myrhatt 

Gonopodium majus Jordnett 0-eu 

Comus suecica Skrubbor 

Orepm paludosa Sumphaukeskjegg 

DigaalAs purpurea RevapleUe 0-ev 

Draba mcana Lodnerublom 

Drosera anglica Srnalsoldogg 

D. intennecha Dikesoldogg 0-sub 

D. rotunditoha Rundsoldogg 

Ethlobium collinum Bergmjelke 

E. montanum 

Krattmjelke 

E. palustre 

Myrnfielke 

Euphrasla sp. Augnetrest 

E. micrantha Lyngaugnetrøst 0-eu 

Fitmendula ulmaria Mjedurt 

Fragana vesca Markjordbær 

99

Galeopss bifida 

G. tetrahrt 

Gatium aparine 

G. palustre 

G. saxatile 

Geranium rObertianum 

G. sykatiatrn 

Geum rivale 

Glaux marNma 

Hieradum pitosella 

1-1. umbellaturn 

H. vulgaturn 

Hypericurn maculatum 

H. puichrurn 

HypochoerN radicata 

Lathyrus pratensis 

Leontadon automnahc 

Ligustcum scoticurn 

Lhum catI rlicum 

Latorella uniliora 

Lobella dortmanna 

Lonicera perielymenum 

Lotus corniculatus 

Lychnis flos-cucull 

Lythrum saficaria 

Matricana sp. 

Melarnpyrurn pratense 

Menyantries utroliata 

Monta fontana 

yrangdå 

Kvassdå 

Klengemaure 

Myrmaure 

Kystmaure 0-sub 

Urakatt 

Skogatorkenebb 

Enghumleblom 

Strandkryp Havs 

Hårsveve 

Skjermsveve 

Beltesveve 

FIrkantparlkum 

Fegerperlkum aex 

Kystgrlseøyre S/SV 

Gulskolm 

Farlblorn 

Strandkjeks Havs 

Vill-lin 

Tjenngras Vatn 

Botnegras Vam 

Vivendel 0-sub 

Tiriltunge 

Hanelam 

Kattehale SJS0 Vatn 

Balderblom 

Storrnarlmjelle 

Bukkeblad 

Kjeldeurt 

Mynophyllum altemiflorum Tusenblad Vatn 

Mysosatla arvensis Akerminneblom 

Nymphaea alba Stor nykkerose Valn 

N. candida Kantnykkerose Valn 

Oxabs aCetoseka Gaukesyre 

Pedicularis palusMs 

P. sylvatca 

Panoinella saxifraga 

Pinguicula vulgaris 

Plantago lanceMata 

Vanleg myrklegg 

Kystmyrklegg 0-sub 

Gjeldkarve 

Tettegras 

Smalkjempe 0-sub 

F. mafor Groblad Ant 

P. marnma Strandkjempe Havs 

Polygala Serpyllitolia Heiblffirar 0-eu 

P vulgaris Storbligør S/SV 

Polygonum amphlibium Vass-allrekne 

P. aviculare 

P. persicarla 

P. ymparum 

Potentilla ansenna 

P. erecta 

Primula vulgaris 

Prunella vulgans 

Ranunculus aais 

R ficaria 

R flammula 

R. repens 

Rhineothus minor 

Rumex acetosa 

R. acetosella 

R. crispus 

R. langrtolus 

R. obbasifollus 

Ruppia sp. 

Tungras 

Hønsegras Ant 

Harerug 

Gaseinure 

Tepperot 

Kusymre 0 -eu 

Blikoll 

Engsolele 

Vorkål 

Greftesolele S/SV 

flrypsoleie 

SmAerigkall 

Engsyre 

Smisyre 

Krushøymole Ant 

Høymole 

Byhøymole Ant 

Havgru 

SagNa Procumbens Tunarve 

S. subuNta Sylarve 

Saxifraga cotyleclon Bergfrue FV 

Scutellana galericulata Skjoldberar 

1 2 3 4 5 6 7 6 9 

X 

x x x 

100

Sedum anglicum 

S. annuum 

5. rosea 

Silene chorca 

S. maribma 

S. rupestfis 

Solidago virgaurea 

Sonchus arvensis 

Sparganium angustfoliu 

Stachys sylvalfca 

Stellana alsine 

S. media 

Succisa pratensis 

Thalictrum flavum 

Trientalis europaea 

Trifolium pratense 

T. repens 

Unica chorca 

Urticularia minor 

Varenana sambucifoha 

Veronica chamaedrys 

V. othoinalis 

Vrola caryna 

V. palustre 

V. rivimana 

Vicia sepium 

V. cmcca 

V. orobus 

Einfrobladingar 

Gras oq halveras: 

Agrostis canina 

A. capiilaris 

A. stolonilera 

Aira praecox 

Alopecurus geniculatus 

A. pratensis 

Anthoxanthum odoratum 

Arrhenatherum elatius 

Avenula pubescens 

Brachypodium sylvaticum 

Carex amervis 

C. capillaris 

C. digitata 

C. doica 

C echmata 

C. hostiana 

C. juncella 

C. lasiocarpa 

C. leponna 

C. maritima 

C. nigra 

C. oedri 

C. mrubae 

C. paleacea 

C. pallescens 

C. panicea 

C. pauciflora 

C. pilulifera 

C. puhcaris 

C. rostrata 

C. turniclicarpa 

Dactylis glomerata 

Deschampsia cespnosa 

D. flexuosa 

Eleocharis mulficaulis 

Kystbergknapp 0-eu 

Senébergknapp 

Rosenrot FV 

Jonaokblom 

Strandamelle 

Småstnelle 

Gulkis 

Akerdylle 

Flotgras 

Skogsvinerot 

Bekkestjerneblom 

Vassarve 

Bleknapp 0-sub 

Gul Intsberne Ø 

Skogstjerne 

Rauditlever 

Kvitklever 

Brenneale 

Smatånererot 

Vendelrot 

Tveskjeggveronlka 

Lrekteveronlke 

Engfiol 

Myrliol 

Skogfiol 

Gjerdevikke 

Fuglevikke 

Vestlandsvikke 0-hyp 

Hundekveln 

Engkvein 

Krypkveln 

Dvergsmyle 0-eu 

Knereverurnpe 

Engreverumpe 

Gulaks 

Hestehavre S/SV 

Dunhavre 

Lundgrønneks S/SV 

Helstarr 0-eu 

Hårstarr 

Fingerstarr 

Tvebustarr 

Stiernestarr 

Engstarr 0-sub 

Stolpestarr Ø vatn 

Trådstarr 

Harestart 

Bogestarr 

Slåttestarr 

Bellestarr 

Knortestarr 

Havatarr Havs 

Blelkstarr 

Kornatarr 

Sveltstarr 

Bratestarr 

Loppestarr 0-sub 

Flaskestarr 

Grenstarr 0-sub 

Hundegras 

Sølvbunke 

Smyle 

Buntalvaks 

2 3 4 5 6 7 8 9 

x x 

x X 

X g X X 

X 

1( 

x x x 

xxxxxxx 

xxx 

101

102

5F 2.6 Tvibyrgje 

VEDLEGG 2 

Utdrag frå rapporten om "Kystlynghei på Vestlandet og i Trøndelag" 

(Skogen 1991a). 

Kartreferanse. 1117 IV Askvoll, KP 767-781 074-099. 

Flora og artsdiversitet. Øya er artsrik i forhold til størreIsen, 

men typeutvalget av hel er Ikke stort. 

Heityper. Tørr røsslyngtype (Hl b) der purpurlyng (Erica cinerea) 

inngår, urterik hel på kalkgrunn, fukthei med klokkelyng (Erica 

tetralixt blåtgrap (Molinia caerulea) og bjønnskjeggj(Scirpus) på 

overgang mot myr. På Sauefiell tørrhei med mjølbær (Arctostaphylos 

uva-urs f) og grashei. 

Struktur og tilstand. På sørsden, rundt Storavatnet er røsslyngen 

gammel, omlag 0,5 m høy.Hele øya nord for Sauefjell 

brant i 1991. 

Andre vegetasjonstyper Innenfor arealforslaget. Intermediær 

til rik topogen myr (M2), variert vannkant- og vannvegetasjon 

(især 03, 05, P3), strandklipper, strandeng, bergsamfunn 

(F), eikekratt, kristrornkratt, engfragrnenter, kulturpåvirket fukteng. 

Omkringliggende naturtyper. Kratt av sornmereik (Quercus 

robur) og kristtorn (Ilex aqui foliurn) nær gårdene, kulturmark 

med bjørkehager, myr. 

Avgrensning og størrelse. Området omfatter øya TvIbyrgje 

Bruksforrner. Beite, brenning. 

vest for en linje trukket fra Kvernhusvågen i nord over Sauefiell 

tit vestenden av Storavatnet og østover til 500 m sør for gårde- 

Kulturminner. TorvImer, rester av hustufter, oppmurte veger cg 

ne. Dyrkede arealer holdes utenfor verneforslaget for hei. 

karanlegg (Innenfor Tobbeneset). 

Berggrunn, topografi og Jordsmonn. Tvibyrgje domineres av Inngrep. TrIsiktet brann som gikk løpsk våren 1991. 

to bergarter. I nord og vest av masSvejgrønnsteiner, dog med 

litt skifrig karakter i bergene lengst nordcfst. Sørsiden er dorni. Skjøtselbehov. Brenning/rydding i kalkhei rundt høyde 67 rn 

nert av mer og mindre kalkholdig metagravakke med innslag av sør for Storavatnet, bl.a. mot invasjon av einer og krIsttorn. 

ren kalkstein, jf. Skjerlie (1974). Især på sørsiden finnes et visst 

lersmassedekke, dels skredmatenale, dels tynn morene og lokal. Interessekonflikter finnes neppe. Skjøtsel med brenning av hei 

forvitret grus. Nord for fjellrekken finnes en god del torvdekt kan serte krisrtornbestander i fare. Se under bevaringsverdi. 

mark, men også en del bart berg. I nord og vest har en et undulerende 

strandflateparti med myrsøkk og rygger med hei. Grun- 

Bevaringsverdl. Tvibyrgjes heiområder vurderes til middels 

ne våger stykker 0Op strandIrnjen. Sauefjellet (192 m o.h.) har 

bevaringsverdi på fylkes- og landsplan. Kristtombestandene er 

bratte skråninger med mye rasmateriale. 

foreslått vernet som naturreservat (Lindmo et al. i trykk), ornrådet 

rundt gårdene som Iandskapsvemornråde. De nylig brente 

herene har stor fagtig tnteresse qte-inom muEghetene f or å følge 

opp suksesjoner etter brann. Sjer elen av hei og landskapsvernområde 

må avstemmes med hverandre. 

103

VEDLEGG 3 

Utdrag tra rapporten om "Verneverdige forekomster av barlind og 

kristtom i Hordaland, Sogrt og 9ordarte og Møre og Romsdal" fSkogen 

Beliggenhet: 

Oppsøkt: 

Verneobjekt: 

Prioritet: 

Figur 

Askvoll, Tvibyrgje 

_ 

, „ 

- ,:.-:---- . -,„--,..‘-C----,; '-',...-- 

\ ")"\- # 

, 

- ,. >. ,,),; Z ...,:-.- ,-.S.., 

-. ' i ,'); - , ). - '- 

- - )9: /) - -- .,;' 

Under SØ-skråninga av Sauefjellet Slåttefjellet, mellom Storevatnet og Tvibyrgjegårdene, 

10-50 m.o.h. UTM: KP 79-7708, kartbl. 1117 IV. 

16. juli 1991, AS 

Krisrtornbestand 

Meget verneverdig - 

Topografi, eksposisjon 

Forekomsten strekker seg fra nedkanten av den bratte bergveggen av Sauefjellet - Slårtefjellet, 

fram gjennom strosteinet urover i slake skråninger ned mot Storvatnet og et smalt myrdrag derfra 

østover mot gården. Eksposisjonen mot SSØ gir god innstråling. Det stupbratte, høye berget mot 

nord lbak beStandet) gir både godbeskyttelse mot nordlige og vestlige vinder, og fungerer som et 

effektivt varrnemegasin. Den siste effekten økes av de mange store blokkene innen seive bestandet. 

Lokalklimaet er derfor svært gunstig for varrnekrevende og frostømfintlige arter. 

Berggrann. jordsmorta 

Tvibyrgje domineres av to bergarter: Norddelen, med de høye fjellene består av massive grønnsteiner 

metabasalt) med intrusjoner av serpentinirter. Den sørlige delen av øya er bygd opp av 

kalkholdig metagråkvakke med mindre felter av konglomerat og kalkstein (se Skjerlie 1974). I de 

aller laveste delene er berget dekt av marine sedimenter og morene som tildels danner markerte 

terrasser. Innerst ved berget er det dels noen svære blokkmarker, dels fint oppknust rasrnateriale 

og lokalforvitret grus. De flatere partiene er dekt av tory eller tynn lyngtorv, men innen krisrtornbestandet 

er det mellom blokkene urviktet en fin rnoldjord. 

Vegetasjon. flora mm. 

Kristtornbestandet inngår dels i en frodig krattskog der sommereik (Ouerous robur), rognasal 

(Sorbus hybridal, rogn Sorbus aucupanal, hassel (Corylus avellanal, osp (Populus tremulal, 

høyvokst, mangestammet einer (Jumberus communis) og kristtorn (Ilex aouifoilum) veksler om å 

dominere. Mindre partier er dominert av kristtorn. Vivendel (Lonicera periclymenum) klatrer i 

mengder både over træme og ablokkene, og det finnes et ujevnt lavere skikt av busker med nyper 

(Rosa sppj, krossved (Viburnum opulus), trollhegg (Rhamnus frangula), koralhagtorn (Crataegus 

calycina) 09 skogbjørnebær (Rubus nessensis). 

104

Feltskiktet er svært vekslende, og består dels av middeis kravfulle høye urter og bregner dels 

av typiske lavurter. I de rikesre partiene er det ez visst edellauvskogspreg med bI.a. lundgrønnaks 

(SrachyPodium sylvaticurn), ramsløk (Allium Ursinurn), kusymre (Primula vulgank) og geitteig 

(Dryopteris dilaratal. Disse parbene viser mange fellestrekk med kystens hasselkratt (sml. Fløsberg 

& Øvstedal 1987). 

I andre partier er det fortsart et tydelig engpreg, med bl.a. arter som gjeldkarve (Pimpinella 

saxifragal, smalkjempe (Plantago lanceolata), kystgrisere (HyPochoeris rachata), småengkall 

(Rhinanthus minorl , englodnegras (Holcus lanarus), engkvein (Agrostis capillaris), dunhavre 

(Avenula pubescens), m. fl. I bergveggen over bestandet "henger lave eikekrau presset helt inn 

til fiellveggen. 

Mot sør eksPanderer knettorn ut i velutvikete lyngheier. I de tørreste opptrer den sammen 

med bI.a, mye purpurlyng (Erica cinereal og heistarr (Carex binervis), i de fuktigere med bl.a. 

klokkelyng (Enba terralix), knappsiv (Juncus conglomeratus) og lyssiv (Juncus effusus). Endel av 

heiene ligger på kalkrikt berg, og er ner svært artsrike. 

Floraen i og Inntil krisnornforekomsten har et sterkt oseanisk preg. Hyper- og euoseaniske 

arter spiller en stor rolle. I tillegg til de som er nevnt over, inngår bl.a. vestlandsvikke (Vicia 

orobusl, kystmaigull (Chrysosp)enium opposithrolium), heifrytle (Luzula congestal, storfrytle 

Ituzula sylvatica), jordnøtt bashium majus), fagerperikum (Hypericum pulchrum), heiblåfjær 

(Polygala blankburkne(Asplenium adianthum-rugrum) og kystbergknapp Isedum 

anglicum). Derimot mangler varmekrevende, sørøstlige after fullstendig. 

Bestandskarakteristikk av krisrtorn Ctimird.ttn, 

krisrtornforekomsten består av mer enn hundre trær og storre busker, og et høyt tall småplanter, 

De største trærne er vel 5m høye, med stamrneomkrers på ca. 80cm. De flerste er dog mindre. 

jsær er det mange slanke planter med kraftig lengdevekst. Uten neaktig telling synes det å være 

noenlunde jevn fordeling av hann- og hunnplanter. Fruksettingen er tildels meget god. Kristtorn 

danner dels små tilnærmet "rene" bestander, trolig kloner, men opptrer normalt sammen med 

andre trær som den med hell konkurrerer mot. Innerst ved bergroten, der bestandet har sin 

"kjerneornråde" overtoppes tlen dog noen steder av eik. 

Bestande er i klar spredning ut i lyngheia foran krartet, der flere trær nå er fertile og fører 

degenerering av lyngheiene. Også mot SV mellorn bergroten og Storvatnet er det en viss nyetablering 

utenfor de slunete krattene, Bestandet må derfor ansees som svært vital. 

Beite, kulturpåvirkning mm. 

Området har vært kraftig nyttet til jordbruksformål i hundrevis av år. I storparten av bestandet har 

trolig beite vært viktigste utnyttelsen, men det er også tydelige spor etter små slåtteteiger. 

Lyngheidefen har vært regelmessig brent, og der er trolig at slike branner har gått inn i det som nå 

er krattskog. Einer har også vært hugget regelmessig til ved. Oet har imidlertid ikke vært hugget 

eger brent i kranene de siste 30-40 år, og det virker som kranene er vokst OPP i løpet av denne 

tida. Idag er det bare svakt sauebeite i området, men mange unge krisrtornPlanter er kraftig 

beitet, dels deformen av hjort. 

Andre forhold av betydning 

De to vegezesjonstypene som krisnornbestandet støter opp mot, ekekrattene i bergene og 

lyngheiene er begge av betydefig interesse som natur- og landskapstyper. Heiene blir derfor 

sammen med hele norddelen av øya foreslått vernet som lyngheireservat (Fremstad, Aarrestad & 

Skogen 7997/. Det planlegges også et kulturIandskapsområde rundt gårdene på Tvibyrgje. Dette 

vil også støte opp mot krisrtornbestandet. Forekomsten vil derfor kunne inngå som del i et stort 

naturtype- og kulturlandskapsverneområde. 

Vurdering og konklusjon 

Krisrtornforekomsten er av betydelig interesse både På grunn av sin størrelse, vitalitet og den 

vegetasjonen den inngår i. Den figger svært langt ut mot havet, langt fra nærmeste større forekomst, 

og må derfor ansees som en kjernelokalitet for ytre Sunnfjord og Sogn. Den ansees derfor 

som meget verneverdig i regional sammenheng Ener som den støter opp mot planlagte 

lynghei- og kulturIandskapsreservater må skjøtselen av kristtornbestandet hipasses skjetselen av 

disse. Bl.a. må kristtorn hindres i å totalt innta de rike kalk- og purpurlyngheiene på S-sida. 

105

VEDLEGG 4 

---c_Hsmur!,, 

aa2re a - - _ 

p jeibye 

C,r„.- 

4t-.1:;- r, : ,_ I_ 10,” -Y4 rr 

(\S' ilfi t l ''-1 -8;r1114i; t 

\ 

- -- C? 

Utdrag frå "Verneplanen for sjøfugr (Fylkesmannen 1991).k :d--/,-(--t 

Lokalitet nr: 

LOKALITET: 

34 

SENHOLMEN SJØKART SIDE 128 :. 4memun 

KOMMUNE: 

ASKVOLL 

Kartreferanse: 

UTM 32 V KP 780.067 

Høgd over havet: 0 - 8 meter 

KOnholmen 

Areal. 

Ca. 20 da landareal 

Eigedomar (gnr./bnr.): 58/2 Kulrent 

Kenhormsk 

- 

Kort cmtale av området 

Senholmen ligg i Aldefjorden, sør for Tviberg. Saman med 

Senholmen er det fleire mindre skjer. Jordsmonnet er grunnlendt, 

men vegetasjonen er rik, prega av fuglelivet og det 

milde kystklimaet. Berggrunnen består av kambro-silurske 

sedimentbergartar. 

Kort ornitologisk omtale 

Senholmen er ein viktig hekkeplass for sjøfugl og spesielt 

fleire artar av måsefugl. Artar og hekkebestand (målt i par): 

Art 

iErfugl ca. 5 par 

Tjeld 3 par 

Steinvendar 2 par 

Gråmåse ca.20 par 

Svartbak 33 par 

Fiskemåse ca.55par 

Telst 2 par 

Senholmen er ein viktig trekk- og beiteplass for grågås Ein 

art som stundom også er funnen hekkande i området. Det er 

fleire store kvileplassar for skarv. 

Merknader til verneverdien 

Kjende interessekonfliktar 

18 184 

3 par 

3 par 

ca.30 par 

2 par 

Senholmen er ein viktig hekkeplass for måsefugl i denneregionen,og 

bør såleis fredast som naturreservat. 

Holmen er brukt som beiteplass for husdyr. Grunneigaren 

stiller seg positiv til vern av området, det skulle sålels 

ikkje vere vesentlege interessekonfliktar i dette området. 

Kjelder/referanse 

Godø 1978, 1979, 1982a,1982b, 1983a, 1983c og 1984. Johansen 

og Ervik 1977. 

Sennonnuren 

106 

, „

VEDLEGG 5 

Skisser av ulike fiskereiskapar (frå Johansen 1982). 

1$ 

16 

ra'd 

fit 9 

a).3t 

22 v 

21 s9 

1 ' 1 ' 

_ 

Z3 24 

T135rOhi /PO.rmaym /94/ 

»orpes ireyvey-- 

10 

Norske fiskeredskaper. 

tr/1-7 

8 

13 

st 20 

11 

1.1 

j, 25 

295 

I. Spydprinsipp 1-4: I. Pik Illyndre. kveiled 2. Ladd 1do I 3 adejens 1-saks. .galTel. 4. Klepp. hytt. 

Lokkermarpp: A. Krabedskal, 15--14) 5-8. aindsnver. dypSagn 1-)juksa.1 15. Sorlander. 6, Vestlandet. 

7. Nord-NOrge, 8, Mend la. blysakk. b. jernsieln, c. finneade. J. pffis). 9. Spruidrew IO. Makrelldorg lt. bedel. 

SnIk CL kavIslaur). 12. Sildhekle ssv vornigula 13. Bomline lisk. I. inc. f. forsyn. d. dregg. k. kavS. b. bIase. 

rb.flaga baye a Fläkveninglmc (k. kjemngl. 8. 8u. 1(5- t8). /5. adeieme. /6. Hummeneine 1k. kavI). I7. 

Hummerghp 1d. dubbel.k. kork. a. agnl. 18.MOrIghP1b. bom.a. agn.). III. Ru.seprinziPp 119-211) 19. Torskenne 1k. 

kork å. 20. KiIetssI. Isksenm 11. landgarn. ledeg.. I. lonne. 5, slreng. sr. mang) . 5unntam IP. S les. s. samienas 

IV, Snarepnniipp: Carn 22-151k. korkteine, 1. sieguelne. i. ile I. 22. Trollgarn 1g. grovmaskeri. 23. Bornsen. 

26. SnurpenO1 Isn. snurddhot. n. notbiler. I. leubk. sI. rn. maderskips 27. Landr101. VI. 50.- 

0004pp (28-31); 28. Snunivad Ik. kavI eller kork). 29. Trål. trawl 0. mertord. cisns. skyggetau. 

sk. stlIkulcr. r. ruller lbobbins). 30. lickeIrål (0.5. som 29. k. kavl. st. teglsekker). 31. Søkkenol, 

12 

107

Liv og virke på Tviberg også i framtida?

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?