Die boek van Jeremiah

A
L B E R TO N
L S
EW EN ENTRUM
GEMEENTE
BYBELSTUDIE VIR SELGROEPE
DIE BOEK VAN JEREMIA
Die tweede boek van die Latere Profete is gekompliseer en bestaan uit vele lae as produk van ´n
komplekse proses van oorlewering van die tradisie. Dit is ´n geloofsmeditasie oor die krisis van die
vernietiging van Jerusalem in 587 vC., en die gepaardgaande krisis van deportasie en verlies van
ballingskap.
WAT HET DAAR GEBEUR? DIE BALLINGSKAPSITUASIE
Nadat Israel in ballingskap weggevoer is, leef die oorblywende koninkryk van Juda vir ‘n eeu in
die skaduwee van konflikte tussen die groot magte. Juda was die minder belangrike van die
Hebreërstate, weg van die belangrikste kommunikasieweë en die see. Dit bestaan eers as ‘n vasal
van Assirië. Juda kan nie loskom van Assirië nie, al probeer dit baie hard om teen die einde van die
agtste eeu sy onafhanklikheid te herwin. Hierna is Juda vir ‘n kort rukkie ‘n vasal van Egipte. Teen
die einde van die sewende eeu volg Babel die Assiriese wêreldmag op, en Juda word ‘n vasalstaat
van die Babiloniese wêreldmag.
In ongeveer 608 sterf koning Josia na ‘n mislukte poging om Egipte te stuit in sy opmars teen die
Babiloniese ryk. Josia het volgens die Kronis en Deuteronomis dit reggekry om in sy relatief lang
regeringstyd die prosesse van verheidensing teen te werk, wat in die regeringstye van sy oupa
Manasse en sy vader Amon hoogty gevier het. Manasse en Amon regeer saam ongeveer 75 jaar.
Dit is die tyd dat die wetboek ontdek sou word, en die groot pasga gevier word (2 Kon 23:21-23; 2
Kron 35:1-9). Josia word opgevolg deur sy seuns Joahas, Jojakim en Sedekia, asook sy kleinseun
Jojagin, wat almal vir ‘n kort tydjie regeer. Dié periode word soms deur historici “die skemering van
Juda” genoem, omdat Juda aan die einde van die pad gekom het.
Die laaste sterk koning van Assirië was Assurbanipal, wat in 626 sterf, of dalk so vroeg as 631.
Onder leiding van sy opvolger, Assur-uballit, verswak die ryk. Hy regeer van 631/630-623. Dit is die
tyd dat die hoof van die Chaldese weermag, Nabopolassar, die geleentheid aangryp om homself as
nuwe koning van Babilonië uit te roep. Babilonië was onderworpe aan Assirië. Nabopolassar bevry
Babel van Assiriese oorheersing. Sin-shar-ishkun vervang sy broer as koning van Nineve (rondom
623), en hy regeer tot in 612 met sy dood. Dit is nie bekend hoe hy op die troon gekom het nie.
Later sluit hy ‘n alliansie met Cyaxares I, die koning van die Mede, wat sy posisie versterk. Die
alliansie word verseël deurdat Cyaxares die hand van sy dogter, prinses Amuhia, aan Nabopolassar
se seun, die jong prins Nebukadnesar gee.
Nabopolassar beleër Nineve, wat voorheen die hoofstad van Assirië was. Hy het die anti-
Assiriese magte verenig, waaronder die Arameërs en Chaldeërs. Die stad word in Augustus 612
deur die gesamentlike magte van die Babiloniërs en die Mede ingeneem. In 616 word Nabopolassar
se opmars eers deur ‘n gesamentlike mag van Egipte en Assirië gestuit. Die Babiloniese Kroniek
vertel dat Sin-shar-ishkun sy magte oorwin. Nabopolassar vlug na Takritain waar sy vyande hom
beleër. Vir ‘n onbekende rede word die beleg gelig. Dit mag moontlik te doen hê met die inval van
Cyaxares.
1

Dit beteken die einde van drie eeue van Assiriese heerskappy oor ‘n groot gebied, wat Israel se
grondgebied insluit. Assurbanipal se beroemde biblioteek word ook in die debris van die ruïnes
begrawe. As Assirië val, word sy grondgebied tussen Medië en Babilonië verdeel. Nahum 1:15
verwys na dié gebeurtenis: die goeie nuus is dat die verdrukker nie weer deur Israel se grondgebied
sal trek nie. Cyaxares kry die noordelike deel, terwyl Nabopolassar heerser van die suidelike deel
word, wat Sirië, Egipte en Palestina insluit.
Jojakim, wat nou in Juda regeer, is pro-Egipties en werp sy lot by die Babiloniërs se opponente
in. Sy aanstelling is polities. Farao Nego vervang Joahas met sy broer Jojakim, omdat hy pro-
Egipties is. Eljakim verander self sy naam na Jojakim. Wat die rede daarvoor was, is nie bekend nie.
As Nebukadnesar Palestina binneval, is dit eintlik om Egipte se invloed omver te werp. Nego II van
Egipte val die Chaldese grondgebied binne in 606. Nebukadnesar word aangestel om die Egiptiese
magte aan bande te gaan lê. By die Slag van Karkemis word Egipte oortuigend verslaan. Die
Babiloniese Kroniek sê dat geen Egiptenaar ontsnap het nie. Dit is ‘n gebruiklike Semitiese
oordrywing. Dit is die einde van Egiptiese heerskappy oor Siro-Palestina. Ribla word die
Babiloniese hoofkwartier wat enige Egiptiese inmenging verhoed.
Verskeie profete sien die dwaasheid in om op Egipte te vertrou teen die onweerstaanbare mag
van die Babiloniese magte, en die geskiedenis bewys hul waarskuwing as geldig. Jojakim swaai sy
lojaliteit na Babel nadat die Babiloniese magte Askelon in 604 oorwin. Dit is nie duidelik of die
Babiloniërs teen Jerusalem opruk in dié tyd nie. Die verwysing in 2 Konings 24:1 kan na ‘n afdeling
Babiloniese soldate verwys wat Jerusalem binnekom, of na die opmars van Nebukadnesar deur die
suide van Palestina. Dit sou enige ondergeskikte koning die skrik op die lyf gejaag het.
Die Babiloniese magte word na Sirië gestuur om ‘n opstand te onderdruk. Nabopolassar vertrou
die taak aan sy seun Nebukadnesar toe. Esra 5:12 verwys na Nebukadnesar as “die Chaldeër”. Kort
hierna val Nebukadnesar Egipte binne, met die doel om opposisie teen die vestiging van die
Babiloniese ryk in dié gebied te ondermyn. Die Babiloniërs word in 600 deur die Egiptiese magte
verslaan. Nego volg sy oorwinning op deur die suidelike kusgebied van Palestina binne te val en dit
te onderwerp. Jojakim besef dat hy nou vir sy dislojaliteit gestraf kan word. Hy kom in opstand
teen die Chaldese koning, en verklaar sy lojaliteit aan die Egiptiese farao.
Nebukadnesar is die kroonprins. Net as hy Egipte binneval, kom die boodskap dat sy vader
gesterf het. Hy kies die kortste pad terug na Babel om die troon te bestyg, en laat die soldate in die
hande van sy generaals. In 599 is Nebukadnesar terug in Siro-Palestina. Die chronologie van die
Egiptiese en Siriese invalle is nie uit bronne duidelik nie. Een van die gevolge hiervan is dat die jaar
wat Jerusalem finaal val, nie duidelik is nie: navorsers kies gewoonlik tussen 598 en 597, en 587 en
586.
Hy vernietig Arabiese weerstand teen sy regering. Hierna stuur hy sy troepe in die winter van
598/597 om die suide van Palestina te onderwerp. Die Babiloniese Kroniek meld dat hy “teen die
stad van Juda kamp opslaan, en op die tweede dag van die maand Adar beset hy die stad en neem
sy koning gevange. Nebukadnesar kom self, volgens die Babiloniese Kroniek, na Jerusalem om die
stad te beleër. Op die tweede Adar 597 (16 Maart) val die stad. Dit is ‘n rare verskynsel dat ‘n
presiese datum in geskiedskrywing uit dié era vermeld word.
Nebukadnesar stel ‘n koning van sy keuse aan in die stad. Die nuwe koning is Jojagin se oom,
Mattanja. Hy is ‘n seun van Josia. Die koning verander sy naam na Sedekia. Jojagin se seuns word
voor sy oë doodgemaak, waarna sy oë uitgesteek word en hy na Babel in kettings weggevoer word.
Dit is sy straf vir die opstand wat hy teen Babel aangevoer het. Na gevangenskap van sewe en dertig
jaar (in ongeveer 560) word Jojagin begenadig deur Ewil-Merodag en toegelaat om van die koning
se tafel te eet (2 Konings 25:27-30).
Die ballinge word aan generaals oorgegee om hulle na Babel terug te bring. Die val van
Jerusalem vorm ‘n waterskeiding in die geskiedenis van Israel. Met die stad se val kom die
Dawidiese dinastie wat meer as vierhonderd jaar geduur het, tot ‘n val. Dit is die einde van die
monargie in Israel, asook die bestaan van Israel as onafhanklike staat. Eers weer in die tweede eeu
2

v.C. sou Israel (of Juda) tydelik onafhanklikheid beleef, met ‘n eie monargie. Die val van Jerusalem
beteken ook die val en vernietiging van die tempel.
Die Kroniekeskrywer meen die land moet hierna vir sewentig jaar onbewoon en onbewerk bly
lê, om te vergoed vir die Sabbatsjare wat die volk nie gehou het nie (2 Kron 26). Die lengte van die
ballingskap – sewentig jaar - is die vervulling van die profesie van Jeremia (Jer 29:10).
Die sesde eeu bevat die verdwyning van elke sigbare uitdrukking van Israel se bestaan. Die ouer,
voor-ballingskapse vorms van geloof en volksbestaan verkeer in ‘n krisis. Dit is ‘n tyd van
kultuurbotsings, politieke onderdrukking, vreemde imperialisme, ekonomiese krisis, en die angs van
godsdienstige aanpassing en verandering. Die toekoms het geen vorm nie. Wat skort, is ‘n nuwe
wêreldbeeld en ‘n meer omvattende begrip van die geskiedenis, wat ook voorsiening maak vir
ander nasies en hul rol in God se wêreld. In dié tyd word die gebruike ingestel dat alle Joodse mans
elke oggend en aand saambid, dat alle seuns opgevoed word om die heilige geskrifte te lees, dat die
Sjema op ‘n mezuzah (ornamentele kassie) op alle deurkosyne geplaas word, asook in ‘n philakterie
(leerdosie) tussen die oë tydens die oggendgebed.
In die sesde eeu bly Babel ‘n sentrum vir Joodse gemeenskapslewe, met talle Jode wat
voorspoed beleef. Sommiges, soos Nehemia, bereik selfs hoë politieke posisies aan die Persiese
koninklike hof.
Die ballinge het hulself in die dorpies gevestig, huise gebou en wingerde en landerye aangelê.
Uit buite-Bybelse Babiloniese geskrifte word dit duidelik dat Jode ‘n rol in die besigheidswêreld
begin speel het. Hulle het die lokale taal, Aramees, aangeleer en lokale name vir hul kinders begin
gebruik. Verskeie wetkodes en historiografieë sowel as die redigering van profetiese boeke en die
neerskryf van profete soos Esegiël en Deuterojesaja se prediking kom tot stand.
Wat die Joodse gemeenskap op Judese grondgebied betref, word volgens die lys van Esra 2 en
Nehemia 7 bereken dat so min as vyftigduisend Judeërs na die land teruggekeer het. Ná Serubbabel
was daar waarskynlik geen inheemse goewerneur meer nie, maar is die distrik vanuit Samaria
geadministreer, met lokale sake onder die beheer en toesig van die hoëpriester.
JEREMIA
Jeremia leef aan die einde van die 7e eeu (dalk so vroeg as 626 of so laat as 609 vC.) Die
poëtiese uitsprake van Jeremia is gevorm as oordeelstoesprake om Jerusalem aan te kla vir sy
ongehoorsaamheid aan JHWH se Tora, en om Jerusalem te vonnis tot die straf wat volg op
ongehoorsaamheid aan die Tora.
Die digter gebruik ryke beeldspraak en metafore sodat die gebeure van die vernietiging van die
stad as’t ware voor ´n mens se oë afspeel.
Die gebruik om ´n hofsaak aan te bied is deur verskeie profete nagevolg. Maar Jeremia doen dit
op unieke wyse. Wat verskil, is sy invalshoek. In terme van tradisie, behoort Jeremia aan die
Efraimitiese of noordelike tradisie waarvan Hosea ´n voorloper was, en wat wil teruggryp tot by die
Moses-tradisie. Jeremia se taalgebruik het sterk bande met die Efraimitiese taal van die Boek van
Deuteronomium, veral hoofstuk 32. Die orakels klink na dié van Hosea. Die moontlikheid bestaan
dat dit verklaar kan word aan die hand van die feit dat Jeremia geskool was in die boeke van
Deuteronomium en Hosea. Tog is dit eerder waarskynlik dat Jeremia die stereotipiese taal van sy
ondersteuningsgroep, die Efraimitiese priesters van Anatot, gebruik.
Ook in sy idee en konsep van die profetiese rol sluit Jeremia by hierdie tradisie aan. Hy word nie
slegs as profeet geroep nie, maar spesifiek as profeet in Mosaïese tradisie. As Jeremia onwillig is vir
die taak, raak die Here sy lippe aan (Jer 1:9), wat byna identies is met die woorde in Deut 18:18. Kyk
ook na Jeremia se opdrag in Jer 1:7, en vergelyk met die woord aan Moses in Deut 18:18. So word
Jeremia duidelik in die onderskeidende Efraimitiese profetiese tradisie geplaas.
Jeremia se wortels gaan terug tot die priesters van Anatot in die land van Benjamin (Jer 1:2).
Om dié opmerking te snap, is dit nodig om terug te gaan na 1 Konings 2:26-27, waar Abjatar deur
Salomo verban word na Anatot (vgl 1 Sam 22:20-23). Jeremia se verbintenis aan die priesters van
3

Anatot wys dadelik dat die profeet se tuisbasis en teologiese perspektief die buitestaander s’n
verteenwoordig ten opsigte van die koninklike werklikheid van Judaïsme. Jy verwag dadelik dat hy
skerp en elementêre kritiek sou uitoefen teenoor die establishment, waarskynlik as produk van
geslagtelange bitterheid sedert die stamvader uit Jerusalem verban is deur Salomo. G’n wonder dat
Jeremia se aankondiging die einde.van die Jerusalem-monargie inlui!
DIE BOEK SELF
1. JEREMIA 1-20
1.1 Jer 1-20 is ´n lang poëtiese gedeelte wat uit twee groepe tekste bestaan. In hfste 4-6
is daar ´n reeks gedigte wat antisipeer dat Jerusalem aangeval sal word deur ´n vreemde invaller
wat nie in die teks geïdentifiseer word nie. Kyk na Jeremia 5-17 asook 6:22-23.
Eers na hfst 20 word dit duidelik dat die vyand Babilon is. Deur nog nie die naam van die vyand
te weet nie, bou die spanning op tussen wêreldse mag en JHWH se doelstellings met die politieke
skuiwe van die dag.
1.2 Die tweede deel bestaan uit Jer 11-20. Hier kom ´n aantal tekste voor – 11:18-12:6;
15:10-21; 17:14-18; 18:18-23; 20:7-12; 20:14-18) – waar die digter tot JHWH bid. Die gedigte is
gebaseer op klaagliedere bekend uit die Psalmboek. Die gedigte vertel van ´n mens wat sy geloof
onder woorde bring in ´n situasie waar hy besef dat die taak wat JHWH hom opgelê het, meer is
wat hy kan verduur. Moontlik is die gedigte/gebede ook bedoel om die hartseer van die Judese volk
onder woorde te bring. Ten minste het hulle dit later waarskynlik so gebruik wanneer hulle
historiese bestaan bedreig word. Hier word hartseer en konsternasie pragtig verwoord. En hieruit
groei ook die tradisie as dat die Klaagliedere aan Jeremia toegeskryf moet word, omdat klaagliedere
ook in die profeteboek so ´n belangrike rol vervul.
As voorbeelde, kyk na Jeremia 20:7-13 en 20:14-18.
Die tradisieproses is begelei deur die Deuteronomistiese skool, dit is skrifkenners wat die Tora
bestudeer het en uiteindelik hulle weergawe daarvan op skrif gestel het in die Boek van
Deuteronomium. As deel van hulle bydrae tot Judese denke het hulle in die korpus Deut – Jos- Rigt
– Sam – Kon ´n uitgebreide antwoord op die vraag gegee: hoekom het Juda in ballingskap gegaan?
Hulle antwoord is kort en kragtig, en hulle vertel die volk se geskiedenis dwangmatig om dié
antwoord te demonstreer: Juda is in ballingskap omdat hulle nie JHWH se Tora onderhou het nie.
Die prosa in die eerste 20 hfste staan duidelik in die lig van die Deuteronomistiese tradisie.
Sommige navorsers gaan so ver as om die tweede deel toe te skryf aan ´n latere behoefte om die
gemeenskap te bedien wat die eerste Babiloniese wegvoering, in 598 vC., beleef het (vgl 2 Kon
24:10-17).
2. PROSA IN JEREMIA
Die prosa in die eerste 20 hfste, en ook daarna is duidelik strategies geplaas om vorm aan die
geheel te gee. Kyk na 5 strategiese geplaasde prosagedeeltes:
2.1 Die roeping van Jeremia in 1:4-10
Die doel van die hele boek is om aan te dui hoe die profeet vernietig en platslaan, asook bou en
vestig. Dit gaan dus om ´n teologie van oordeel en herstel wat ´n vormende invloed op die finale
vorm van die boek uitgeoefen het. Onthou, profesie is ´n versameling van versamelings. Wanneer
die versameling gedoen is, het die redakteur ´n doel gehad asook ´n oorheersende tema
waarvolgens hy die materiaal orden.
2.2 Die teks in Jer 7:1-8:3 is bekend as die tempelpreek, en plaas Jeremia in ´n openbare
plek waar hy Juda oproep om sy weë te verander ooreenkomstig die eise van die Tora. Jerusalem
4

word bedreig met vernietiging, soos wat met die antieke tempel by Silo gebeur het, as dit nie
bekeer nie. Die oproep tot bekering is tipies Deuteronomisties. Die hele preek is ´n frontale aanval
op die eise en pretensies van die tempelapparatuur.
2.3 In die narratief van Jer 11 word die profeet voorgestel as ´n welluidende advokaat
van “hierdie verbond”, wat verwys na die Tora-verbond van die Deut tradisie. Jeremia roep op om
te gehoorsaam (Heb sjema = hoor), terwyl hy Israel se ongehoorsaamheid om te luister veroordeel.
Eintlik sê die profeet: Dis klaar te laat om te hoor! Dis te laat om julle te bekeer. Tog bly die uitsig op
die toekoms oop: iewers vorentoe gaan die geleentheid kom dat julle julle weer kan bekeer.
2.4 Jer 26 vertel van Jeremia se hofsaak as ´n vyand van die Jerusalem-establishment,
met verwysing na die preek van Jer 7. Jeremia word ter dood veroordeel deur die godsdienstige
leiers, maar hou aan om te pleit vir bekering. Op die ou end word hy gered van die doodstraf deur
hom te beroep op vroeëre profetiese presedente (26:19; vgl ook Miga 3:12).
2.5 Jer 36 beskryf hoe die boekrol van Jeremia geskryf is. Die rol is bekend gemaak deur
Barug, Jeremia se vriend en sekretaris. Die rol word deur die establishment se leiers ontvang en
vernietig, maar dan in uitgebreide vorm herskryf.
Dit is duidelik dat die rol, in sy voltooide Deut vorm, ´n kragtige uitdaging en bedreiging aan
koninklike Jerusalem gestel het. Die bedreiging gaan terug tot die ou priesterlike tradisie van
Abjatar van Anatot, wat slagoffer van politieke ambisie was, en wat sigself direk teen die monargie
van die dag opgestel het wat besig was om homself te verryk ten koste van die volk.
Wie het die Jeremiatradisie oorgelewer? Jer 26:24 verwys na Agikam seun van Safan wat aan
Jeremia se kant was, met die gevolg dat hy nie aan die volk uitgelewer is sodat hulle hom kon
doodmaak nie. Dit verwys na ´n seun van Safan, en hy word ook in Jer 36 in verband gebring met
magtige amptenare (kyk vv 19, 26). Nog ´n verwysing kom voor in 2 Kon 22:8-14.
Die identiteit van Safan is onbekend, en moontlik verwys die naam na meer as een persoon. Feit
is egter dat daar in Jerusalem amptenare was wat simpatiek teenoor Jeremia se aanslag op die
monargie gestaan het, en wat moontlik iets soos lojale opposisie teen die koning binne die
koninklike regering gevorm het. Binne hierdie groep is dit waarskynlik dat Jeremia se woorde
opgeskryf en bewaar is. Jeremia se Tora-gebaseerde beleidsrigting staan direk teenoor die
koninklike beleidsrigtings van sy dag. Ten minste dele van die Jeremiaboek is ´n intense
subversiewe aanval op die Jerusalem-establishment.
Opposisie teen die koninklike beleid word getipeer as “die woord van JHWH”. Dit beteken dat
dit as die wil van JHWH geïnterpreteer word dat Jerusalem hom aan Babilon sal onderwerp,
teenoor die koninklike beleid dat Jerusalem hom nooit aan die vreemde mag sal onderwerp nie. Die
koninklike ideologie is ook onderskryf deur die teologiese veronderstelling dat JHWH onherroeplik
aan Jerusalem verbind is, dat die koning JHWH se gesalfde is en dat sy beleid JHWH se wil
openbaar.
Kyk na Jeremia se antwoord op die politieke kwessie van onderwerping aan Babilon in Jeremia
27:4-17 asook 38:2-23.
Wat besef moet word, is dat die profeet se verkondiging, al is dit teologies gegrond, werklike en
uiters gevaarlike beleidsbesluite inhou wat as staatsondermynend beskou kan word. Jeremia preek:
Beter Rooi as dood! Jeremia preek dit omdat hy verder kyk en sien dat daar verby die vernietiging
van Jerusalem ´n toekoms vir Jerusalem voorlê. Jeremia is ´n subversiewe alternatief vir die
Jerusalempolitiek, en die tradisieproses het met teologiese passie en politieke moed sy woorde
oorgelewer. Die geskiedenis het hom immers reg bewys!
3. RES VAN JEREMIABOEK
Die res van die boek beskryf nuwe omstandighede, nuwe sake en nuwe moontlikhede. Dit
handel oor die toekoms nadat Jeremia se woorde waar geword het. Die trauma van 587 is verby
5

(sien Jer 24), en nou vind ´n mens vier literêre invalshoeke in die toekoms wat die res van die boek
vorm.
3.1 Hfste 37-45 is ´n historiese narratief wat vertel van die laaste dae voor die vernietiging van
587, en die anargie wat daarna geheers het. Dit is duidelik ´n skrywer soos Barug wat hier aan die
werk is. Die narratief beskryf die finale dae van mislukking van die laaste koning van Jerusalem,
Sedekia (37-39), maar ook van die mishandeling en vernedering van Jeremia – kyk bv na Jer 38:4-6.
Die narratief vertel ook van die aanstelling van Gedalja - Safan se kleinseun! – as Babiloniese
goewerneur as ´n tussentydse maatreël. Gedalja se aanstelling reflekteer Babiloniese erkenning dat
die groep amptenare rondom Safan pro-Babilonies is. Natuurlik is daar ander groepe in Jerusalem
wat hierdie groep sien as mense wat aan die vyand uitverkoop het, en nou voorspoed en welvaart
belewe omdat die vyand hulle promoveer. Daarom word Gedalja vermoor in ´n sluipmoordaanval
deur die proponente van herlewing van die Judese koningskap, mense wat nooit Jeremia se
voorstel van oorgawe wou aanvaar nie – Jeremia 41:1-3.
Kyk na die interessante woord oor Barug in Jeremia 45:1-5. Hier kry jy ´n aanduiding dat die
groep skrywers ´n al groter rol in die toekoms van Juda en Jerusalem sal speel. Hulle sal as’t ware
die identiteit van hulle volk rekonstitueer met hulle nadenke oor die verlede en toekoms van die
volk.
Heel moontlik het die Jeremiaboek met hfst 45 afgesluit. Daarom is hfste 45-51 in sommige
tradisies geplaas in die middel van hfst 25. Dit sou beteken dat die Jeremiaboek eindig met ´n
verwysing na die getroue skrywersoorblyfsel as die toekoms van Judaïsme. In hierdie scenario is
Barug die metafoor van die skrywersklas, dit is die boekemense en boekrolmakers en oorskrywers
wat Judaïsme konstitueer as die boekrolmense. Kyk bv na die rol wat die skrifgeleerdes, Fariseërs
en Sadduseërs in Nuwe Testamentiese tye speel.
Die eerste scenario eindig met die dood van Gedalja as die voorstanders van die monargie die
nuwe toekoms laat misluk.
3.2 ´n Tweede scenario oor die toekoms kom in die Oordele oor die Nasies in hfste 46-51
voor. Hierdie materiaal is hoogs gestileer, en kom voor asof dit amper langs en buite die boek
funksioneer. Tog word hierdie hfste ook geïntegreer binne die roeping van Jeremia as profeet aan
die nasies (Jer 1:10). In sy finale vorm is die boek besig met die opkoms en val van nasies, die
beslissende soewereiniteit van JHWH en die betekenis van sy soewereiniteit vir die toekoms van
Israel.
Dit is baie belangrik om daarop te let dat die korpus kulmineer in ´n lang eenheid wat die val
van Babilon beskryf, die wêreldryk wat die hele tradisie oorheers het – Jeremia 50:1-3.
Die liriese viering van die val van Babilon deur die hand van JHWH word die kulminasie van die
Jeremiaboek. Hoe ver het die wêreld gedraai sedert die profeet sy harde woorde tot Jerusalem
gerig het! Nou word die profeet se woord goeie nuus vir Jerusalem en Juda. Babilon was ´n nuttige
instrument in JHWH se hande om die ongehoorsaamheid van Jerusalem tot ´n einde te bring.
Luister weer hoe beskryf die profeet Babilon – Jer 25:8-9 asook 27:6-7.
Maar nog die Babiloniese koning of sy ryk is permanente bondgenote van JHWH. Op die einde
tree JHWH op teen Babilon wat arrogant geword het, op ´n manier wat die toekoms vir Israel
oopbreek. Dié nuwe toekoms word verbeeldingryk deur Deuterojesaja beskryf.
Die Oordeel van die Nasies eindig in die klimaks van die kort narratief van Jer 51:59-64. Hierdie
woorde was moontlik op een stadium die einde van die Jeremiaboek. Die finale woord is dan die val
en vernietiging van Babilon: So sal Babel wegsink en nie opkom nie as gevolg van die onheil wat Ek
oor hom bring; sy inwoners het hulle afgesloof vir niks, sê die Here.
Jeremia het uitgepluk en vernietig, maar ook geplant en gebou.
Die narratief beskryf een van Jeremia se daadgelykenisse of simboliese aksies. In hierdie
denkwêreld lei die simboliese daad tot die werklikheid. As die boekrol in die Eufraat wegsink, sink
die hele Babiloniese ryk in die verbeeldingsvista van profetiese aksie weg. Seraja van die
skrywersfamilie van Barug speel ´n sleutelrol hierin. Die boekrol is die handelsmerk van die
6

skrywerswerklikheid. In Jeremia, as deel van die korpus wat deur die Deut-skrywersgroep geskep is,
is die skrywer die een wat die vyandige ryk oorwin, die skrywer wat die aanslag oorleef en boekrol
in die hand die toekoms skep waarvan die profeet vertel.
Die Oordeel van die Nasies is ´n magtige oorwinning van JHWH wat ruimte skep vir Israel se
toekoms – Jer 50:19-20.
In die scenario waar Jer 45 die boek afsluit, en waar 51:64 die boek afsluit, gaan dit albei kere
om ´n skrywerstoekoms. In die een geval word dit deur Barug verteenwoordig, in die ander deur
Seraja. In albei gevalle beklemtoon die Jeremiaboek dat herstelde Juda ´n geheel nuwe vorm gaan
aanneem, ´n vorm wat deur die skrywer Esra tot stand gebring is (vgl die Boek van Esra).
3.3 Hfste 30-33, geantisipeer deur Jer 29:10-14, wys nog ´n manier waarop oor die
toekoms in die Jeremiatradisie gedink word. Hier kom meeste van die eksplisiete beloftes voor,
waarvan die belangrikste in hfste 30-31 saamgevat is. Dié gedeelte word dikwels die Troosboekie
genoem, in ´n duidelike verwysing na Jer 30:2.
Die profetiese taal van oordeel en Deut imperatiewe van bekering gee nou pad vir beloftes wat
vertel van ´n nuwe aksie van JHWH, wanneer Hy eensydig en genadiglik Israel se land teruggee en
Hom oor sy volk ontferm.
Kyk bv na Jer 30:15-17 en 32:15-, 44. Deportasie is nie die laaste woord oor Israel nie. Die
Leitmotiv is “die lot sal herstel word”. Kyk bv na Jer 33:7-11.Agter hierdie profesie staan die geloof
in die soewereiniteit van JHWH. Die taal van Josua word herhaal: God se volk word verseker deur
God dat dit goed met hulle sal gaan in hulle land.
3.4 Hfst 25 staan alleen, in die sentrum van die boek, as moontlik die belangrikste
antisipasie van die toekoms van die hele tradisie. In die eerste prosagedeelte word gevra vir
bekering, en die verowering van Jerusalem word voorspel. Maar dan slaan die prosa van v 12 ´n
nuwe rigting in, en kyk verby Babiloniese oorheersing na Babilon se vernietiging. Skielik is hier ´n
visioen van wêreldoordeel in vv 15-29 waarin die Jeremiatradisie in die rigting van apokaliptiese
radikaliteit beweeg. In die Griekse tradisie van die Jeremiaboek word die Oordeel teen die Nasies
van hfste 46-51 hier tussen-in gevoeg. Die praktiese gevolg is dat die profetiese mandaat wat JHWH
se regering van alle nasies beklemtoon word, soos hier gedemonstreer.
Die kulminerende orakel van hfst 25 is dan die tradisie se antwoord op die weerloosheid en
lyding van klein Israel, wat verduidelik word in terme van JWHW se mag en betroubaarheid. Hier
bely Jeremia sy geloof in JHWH se regering van die nasies, voor wie Nebukadnesar se groot mag
teruggesnoei word tot wat dit in werklikheid is. As “profeet van die nasies” is Jeremia in diens van
die apokaliptiese verbeelding. Vgl ook Op 11:15. Die laaste verwoording van hoop in die
Jeremiatradisie kom in Jer 52:31-34 voor. Die parallel met 2 Kon 25:27-30 is duidelik. Interessant
dat die oorlewing van die Dawidiese koningskap hier beskryf word, maar nie in terme van enige
belofte oor die toekoms nie.
Trouens, reeds heelwat vroeër is die einde van die koningskap in die visier gestel: Jer 22:28-30.
En dan skielik weer word die oorlewing van die koningskap in die oog gestel. Jer 33:14-26. Dit
beteken dat daar nie duidelik konsensus in die gemeenskap oor die toekoms van die monargie
bestaan het nie. Aan die einde van die Jeremiatradisie is die monargie se toekoms oop. Dié hoop
staan in spanning met die apokaliptiese verwagtinge van Jer 25 wat nie op ´n koninklike instelling
berus nie, asook met die skrywerseinde van 45:5 en 51:64. Die Jeremiatradisie het duidelik nie die
pad vorentoe geken nie.
Christene sal veral aandag wil gee aan Jer 31:31-34. Christene lees in die nuwe verbond ´n
verwysing na God se werk in Christus. Die invloedryke Latynse vertaling van Jer 31 het dan ook na
Testamentum verwys om “verbond” te vertaal, wat dan klink na die Nuwe Testament. So gebruik
Heb 8:8-13 ook die teks. Let egter daarop dat die nuwe verbond in die eerste plek met die huis van
Israel en met die huis van Juda gesluit word. Jer 31 kyk nie na ´n tradisie wat die oue sal vernietig
7

nie, maar na ´n rekonstitusie van Judaïsme wat tot blye gehoorsaamheid aan die God van die Tora
sal lei.
Jeremia het nie duidelikheid oor die toekoms wat voorlê nie. Wat wel duidelik in hierdie tradisie
is, is dat JHWH die durende mag op Israel se horison is, wat sal bly bestaan nadat alle ander magte
ophou bestaan het. Daarom is die toekoms oop. Die opsies wat die Jeremiatradisie oor die toekoms
aanbied, is:
• die skrywersoorblyfsel (45:5);
• die vernietiging van Babilon deur skrywershande (51:64);
• die nuwe planting en gebou van God (30-33);
• die soewereiniteit van God in apokaliptiese modus (25);
• die ambivalente bewustheid van ´n koning wat oorleef (52:31-34).
Ten slotte, drie motiewe speel ´n belangrike rol in hoe Juda na homself kyk tydens die
ballingskap:
• Die vyand uit die noorde wat Juda inneem en wegvoer, is ´n instrument in JHWH se hand.
Daarom praat JHWH volgens 25:9 en 27:6 van “Nebukadnesar, my dienskeg”.
• Die interpretatiewe gemeenskap neem Jeremia se gedigte en verander dit in instruksie.
• Die gemeenskap aktief in die Jeremiatradisie verklaar dat die ballinge die ware Juda is, die
goeie vye teenoor die slegte vye wat in Jerusalem teenwoordig is.
´n Interessante verskynsel is die Jeremia-belydenisse (11:18-23; 12:1-6; 15:10-21; 17:14-18;
18:18-28; 20:7-18) waar die digter op intense wyse sy pyn, hartseer, vertwyfeling en belewenis van
akute gevaar vanweë sy prediking onder woorde bring. Die digter vra JHWH om uitkoms, deur
vyande te straf. Dit eindig in ´n skril en wanhopige geroep in 20:14-18.
Tora beteken onderwysing of instruksie, en verwys na die wetgewing in die eerste vyf boeke van
Moses.
Sjema beteken luister, en verwys ook na gebed wat Joodse mans elke oggend bid, geneem uit
Deuteronomium 6:4 en volgende verse, en ander Skrifgedeeltes.
8