De kwetsbaarheid van het Europese landbouw- en voedselsysteem ...
De kwetsbaarheid van het Europese landbouw- en voedselsysteem ...
De kwetsbaarheid van het Europese landbouw- en voedselsysteem ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
<strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong><br />
voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek<br />
(2011-2020)<br />
Rapport <strong>en</strong> advies aan de Staatssecretaris <strong>van</strong><br />
Economische Zak<strong>en</strong>, Landbouw <strong>en</strong> Innovatie<br />
Platform Landbouw, Innovatie & Sam<strong>en</strong>leving
<strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong><br />
voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek<br />
(2011-2020)<br />
Rapport <strong>en</strong> advies aan de Staatssecretaris <strong>van</strong><br />
Economische Zak<strong>en</strong>, Landbouw <strong>en</strong> Innovatie<br />
Maart 2011: update 21 april 2011<br />
Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving
Inhoud<br />
__________________________________________________________________________<br />
A. Rapport<br />
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>van</strong> rapport <strong>en</strong> advies I<br />
Summary of report and advice VII<br />
1. Inleiding 1<br />
Voedselcrises 1<br />
Oorzak<strong>en</strong> 1<br />
Rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong> 3<br />
Ook EU kwetsbaar? 4<br />
Dit rapport 4<br />
2. Risicoverhog<strong>en</strong>de tr<strong>en</strong>ds 7<br />
Groei wereldbevolking, welvaart <strong>en</strong> vleesconsumptie 7<br />
Globalisering 7<br />
Liberalisering 8<br />
Kwetsbaar handelssysteem 8<br />
Grondstoff<strong>en</strong>nationalisme, staatsbedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek 8<br />
Verwev<strong>en</strong>heid met financiële markt<strong>en</strong> 9<br />
Verwev<strong>en</strong>heid met <strong>en</strong>ergiemarkt 11<br />
Waterschaarste 11<br />
Klimaatverandering 12<br />
Afnem<strong>en</strong>de meeropbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> 12<br />
Land degradation 12<br />
Schaarste fosfaat <strong>en</strong> micronutriënt<strong>en</strong> 13<br />
Uitputting visvoorrad<strong>en</strong> 13<br />
Verlies biodiversiteit 14<br />
Risicoverlag<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> 14<br />
Conclusie 14<br />
3. Vraagstelling <strong>en</strong> werkwijze 15<br />
4. Mogelijke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun gevolg<strong>en</strong> 17<br />
Aannam<strong>en</strong> 17<br />
Zelfvoorzi<strong>en</strong>ing 18<br />
Mogelijke calamiteit<strong>en</strong> tot 2020 19<br />
Kans<strong>en</strong> 22<br />
Kans op natuurramp<strong>en</strong> in de EU 23<br />
Kans op moedwillig veroorzaakte ramp<strong>en</strong> in de EU 26<br />
Kans op wegvall<strong>en</strong> import soja door maatschappelijke oorzak<strong>en</strong> in de EU 29<br />
Kans op wegvall<strong>en</strong> import soja door externe oorzak<strong>en</strong> 29<br />
Historische voorbeeld<strong>en</strong> 30
5. Vijf cases <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun gevolg<strong>en</strong> 35<br />
Case 1: Langdurige droogte 35<br />
Case 2: Zware vulkaanuitbarsting 39<br />
Case 3: Wegvall<strong>en</strong> import soja(schroot) 41<br />
Case 4: Droogte + wegvall<strong>en</strong> import soja(schroot) 43<br />
Case 5: Grootschalige epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> 45<br />
6. Marktwerking, marktfal<strong>en</strong> <strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor interv<strong>en</strong>ties 51<br />
Zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt 51<br />
Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> 52<br />
Opkomst (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> 55<br />
EU Landbouwbeleid 58<br />
7. Opties om kwetsbaarhed<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong> 61<br />
Prev<strong>en</strong>tieve opties voor <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) 61<br />
Optie 1: Handelsverdrag<strong>en</strong> afsluit<strong>en</strong> 61<br />
Optie 2. Risicospreiding in aanvoer soja(schroot) 61<br />
Optie 3. Grondverwerving overzee 62<br />
Optie 4. Bevorder<strong>en</strong> teelt eiwitgewass<strong>en</strong> 63<br />
Optie 5. Bevorder<strong>en</strong> teelt <strong>en</strong>ergie/eiwitgewass<strong>en</strong> 67<br />
Optie 6. Diermeel weer selectief toelat<strong>en</strong> in veevoer 71<br />
Optie 7. Vleesconsumptie ontmoedig<strong>en</strong> 72<br />
Prev<strong>en</strong>tieve opties m.b.t. misoogst<strong>en</strong> in de EU 73<br />
Optie 1. Verdere integratie in de wereldmarkt 73<br />
Optie 2. Int<strong>en</strong>sivering beleid om insleep plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> 75<br />
Responscapaciteit <strong>en</strong> respons m.b.t. veevoerschaarste 75<br />
Voorzorgsmaatregel<strong>en</strong> voor eerste jaar schaarste 75<br />
Optie 1. Veerkracht plantaardige productie versterk<strong>en</strong> 75<br />
Optie 2. Veerkracht dierlijke productie verserk<strong>en</strong> 76<br />
Optie 3. Remm<strong>en</strong> export <strong>en</strong>/of stimuler<strong>en</strong> import graan 79<br />
Optie 4. Stimuler<strong>en</strong> import zuivel <strong>en</strong> vlees 81<br />
Optie 5. Toestaan maai<strong>en</strong> of begraz<strong>en</strong> <strong>van</strong> natuurreservat<strong>en</strong> 82<br />
Optie 6. Noodvoorrad<strong>en</strong> veevoer <strong>en</strong> vlees aanlegg<strong>en</strong> 83<br />
Optie 7. Private sector medeverantwoordelijk mak<strong>en</strong> 85<br />
Optie 8. Bijdrag<strong>en</strong> aan private financiële buffers 86<br />
Optie 9. Distributie veevoer <strong>en</strong> voedsel 87<br />
Voorzorgsmaatregel<strong>en</strong> voor tweede jaar veevoerschaarste 88<br />
Optie 1. Braaklegging 89<br />
Optie 2. Ext<strong>en</strong>sivering 89<br />
Optie 3. Variabele heffing op kunstmest 90<br />
Optie 4. Noodvoorrad<strong>en</strong> productiemiddel<strong>en</strong> 90<br />
Herstel 91<br />
Voorzorg m.b.t. dierziekt<strong>en</strong> 91<br />
Prev<strong>en</strong>tie 91<br />
Optie 1. Verbreding veterinair beleid met beleid teg<strong>en</strong> bioterrorisme 91<br />
Optie 2. Dichtheid veebedrijv<strong>en</strong> reguler<strong>en</strong> 92<br />
Optie 3. Terugdring<strong>en</strong> diertransport<strong>en</strong> over lange afstand<strong>en</strong> 92<br />
Optie 4. Versterk<strong>en</strong> specifieke <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e weerstand <strong>van</strong> de veestapel 93<br />
Responscapaciteit <strong>en</strong> respons 95<br />
Optie 1. Noodvoorrad<strong>en</strong> vaccins <strong>en</strong> basiscapaciteit voor ruiming 95
Optie 2. Voorschrijv<strong>en</strong> buffercapaciteit stall<strong>en</strong>, slachterij<strong>en</strong>, destructiebedrijv<strong>en</strong> 95<br />
Optie 3. Noodvoorrad<strong>en</strong> vlees 96<br />
Optie 4. Meer ruimte voor import <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel 96<br />
Herstel 96<br />
Zijn middel <strong>en</strong> doel in proportie? 96<br />
8. Afw<strong>en</strong>teling op ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> opties om die beperk<strong>en</strong> 99<br />
Prev<strong>en</strong>tie 101<br />
Responscapaciteit <strong>en</strong> respons 107<br />
9. Conclusies 117<br />
Globale conclusies 117<br />
Specifieke conclusies 117<br />
B. Advies aan de staatssecretaris <strong>van</strong> Economische Zak<strong>en</strong>, 125<br />
Landbouw <strong>en</strong> Innovatie<br />
B. Advice to the minister for Agriculture and Foreign Trade 137<br />
Bijlage 1: Gebruikte afkorting<strong>en</strong> 149<br />
Bijlage 2: <strong>De</strong>elnemers voorbereid<strong>en</strong>de sessies 151<br />
Bijlage 3: Taak <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling Platform Landbouw, Innovatie & Sam<strong>en</strong>leving 153
Lijst <strong>van</strong> box<strong>en</strong><br />
Box 1.1 Energiecrisis, voedselcrisis <strong>en</strong> financiële crisis<br />
Box 1.2 Overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de voedselcrises <strong>van</strong> 2007/08 <strong>en</strong> 1972/74<br />
Box 2.1 Maritieme geopolitiek in de 21e eeuw<br />
Box 3.1 Achtergrondrapport<strong>en</strong><br />
Box 4.1 Corporate governance voedselket<strong>en</strong> in Nederland<br />
Box 4.2 Cyberwars<br />
Box 4.3 Top-10 zwaarste vulkaanuitbarsting<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> afgelop<strong>en</strong> mill<strong>en</strong>nium<br />
Box 4.4 Wat is e<strong>en</strong> rele<strong>van</strong>te kans op e<strong>en</strong> calamiteit?<br />
Box 4.5 Wereldwijde effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> de zwaarste vulkaanuitbarsting <strong>van</strong> <strong>het</strong> afgelop<strong>en</strong><br />
mill<strong>en</strong>nium: de Tambora in 1815<br />
Box 4.6 Kan Nederland zichzelf voed<strong>en</strong> als de import <strong>van</strong> voedsel <strong>en</strong> veevoer zou<br />
wegvall<strong>en</strong>?<br />
Box 5.1 Het gehanteerde indicatieve model <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele beperking<strong>en</strong> daar<strong>van</strong><br />
Box 6.1 Less<strong>en</strong> uit de financiële crisis<br />
Box 6.2 Overheidsinterv<strong>en</strong>ties in de Nederlandse <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing tijd<strong>en</strong>s<br />
de Eerste <strong>en</strong> Tweede Wereldoorlog<br />
Box 6.3 EU Landbouwbeleid<br />
Box 7.1 <strong>De</strong>bat over duurzame sojateelt in Zuid Amerika<br />
Box 7.2 Hoe de EU de teelt <strong>van</strong> oliezad<strong>en</strong> prijsgaf<br />
Box 7.3 Autarkie, integratie in de wereldmarkt of e<strong>en</strong> derde weg?<br />
Box 7.4 Energiegewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> milieu<br />
Box 7.5 Tarwegistconc<strong>en</strong>traat <strong>en</strong> DDGS als nieuwe eiwitbronn<strong>en</strong><br />
Box 7.6 Flexibele bijm<strong>en</strong>gplicht biobrandstoff<strong>en</strong><br />
Box 7.7 Welk perc<strong>en</strong>tage <strong>van</strong> de soja-import kan word<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door diermeel?<br />
Box 7.8 Hoe snel zou de “autonome” productiviteitsstijging in de akkerbouw import <strong>van</strong><br />
soja kunn<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>?<br />
Box 7.9 Voorstell<strong>en</strong> <strong>Europese</strong> Commissie voor hervorming EU Landbouwbeleid ?<br />
Box 7.10 Voornem<strong>en</strong>s <strong>Europese</strong> Commissie m.b.t. prijsstijging<strong>en</strong> <strong>en</strong> volatiliteit<br />
Box 7.11 Is vleesproductie in Brazilië minder duurzaam dan die in de EU?<br />
Box 7.12 Effect<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong> op duurzaamheid<br />
Box 8.1 Land grabbing: kans<strong>en</strong> <strong>en</strong> risico’s<br />
Box 8.2 Verwaarlozing <strong>landbouw</strong> in Afrika<br />
Box 8.3 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> kredietvoorwaard<strong>en</strong> IMF <strong>en</strong> Wereldbank op rijstproductie <strong>en</strong><br />
voedselzekerheid in Ghana, Honduras <strong>en</strong> Indonesië<br />
Box 8.4 Speculatie: vloek, zeg<strong>en</strong> of beide?<br />
Box Onderzoeksvrag<strong>en</strong> voor de k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> innovatieag<strong>en</strong>da<br />
Box Research questions for the knowledge and innovation ag<strong>en</strong>da
<strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong><br />
voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek<br />
(2011-2020)<br />
A. Rapport<br />
drs. Wouter <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong><br />
voorzitter Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving<br />
m.m.v.<br />
dr. ir. Kees Burger, <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Economics (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR)<br />
dr. ir. Don Jans<strong>en</strong>, Plant Research International (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR)<br />
dr. ir Carin Rougoor, secretaris Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving<br />
dr. ir. Eric Hees, CLM Onderzoek <strong>en</strong> Advies<br />
Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving
Dankwoord<br />
__________________________________________________________________________<br />
Onze dank gaat in de eerste plaats uit naar de onderzoekers <strong>van</strong> Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR die onderzoek<br />
voor dit project hebb<strong>en</strong> verricht:<br />
• dr. ir. Kees Burger<br />
• dr. ir. Don Jans<strong>en</strong><br />
• dr. ir. Prem Bindraban<br />
• ir. Foluke Quist-Wessel<br />
• dr. Jero<strong>en</strong> Warner<br />
• ir. Charlotte Werger<br />
• drs. Eefje <strong>De</strong>rix<br />
• ing. B<strong>en</strong> Rutgers<br />
• dr. ir. Miranda Meuwiss<strong>en</strong><br />
• prof. dr. ir. Alfons Oude Lansink.<br />
Daarnaast bedank<strong>en</strong> we alle deelnemers aan twee workshops <strong>en</strong> e<strong>en</strong> rondetafelgesprek, g<strong>en</strong>oemd<br />
in Bijlage 2.<br />
Dank voor waardevolle informatie <strong>en</strong> comm<strong>en</strong>taar gaat ook uit naar:<br />
• dr. Emiel Elferink, CLM Onderzoek <strong>en</strong> Advies<br />
• ir. Joost de Jong, ministerie <strong>van</strong> EL&I<br />
• ir. Peter Keet, ministerie <strong>van</strong> EL&I<br />
• ir. Roald Laperre, ministerie <strong>van</strong> EL&I<br />
• prof. dr. Coby <strong>van</strong> der Linde, Nederlands Instituut voor Internationale Betrekking<strong>en</strong><br />
Cling<strong>en</strong>dael<br />
• drs. Ed Lof, econoom<br />
• dr. Krijn Poppe, LEI/WUR<br />
• ir. Herman Snijders, ministerie <strong>van</strong> EL&I<br />
• Hugo Stam, Cefetra.<br />
• Ir. Paul Terwan<br />
<strong>De</strong> vertaling <strong>van</strong> de sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> <strong>het</strong> advies in <strong>het</strong> Engels is gedaan door Charles Frink.<br />
Vanzelfsprek<strong>en</strong>d is de tekst geheel voor rek<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de auteur.<br />
Wouter <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong>
Sam<strong>en</strong>vatting rapport <strong>en</strong> advies<br />
_____________________________________________________________________<br />
Voedselzekerheid<br />
<strong>De</strong> EU is er gedur<strong>en</strong>de de jar<strong>en</strong> '60 <strong>en</strong> '70 in geslaagd grot<strong>en</strong>deels zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d te word<strong>en</strong><br />
in voedsel <strong>en</strong> heeft daarmee zijn voedselzekerheid goeddeels veiliggesteld. <strong>De</strong> vraag is op<br />
welke punt<strong>en</strong> <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing toch nog kwetsbaar zijn c.q. of er sprake is<br />
<strong>van</strong> nieuwe kwetsbaarhed<strong>en</strong>. Dit rapport richt zich op calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitieke schokk<strong>en</strong><br />
die grote invloed kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op de voedselzekerheid, d.w.z. op <strong>het</strong> voedselvolume. Niet<br />
meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zijn calamiteit<strong>en</strong> voor de voedselveiligheid (zoals e<strong>en</strong> kernramp) <strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong><br />
die e<strong>en</strong> veel breder effect hebb<strong>en</strong> dan alle<strong>en</strong> op de voedselket<strong>en</strong>s (zoals e<strong>en</strong> grieppandemie<br />
of uitval <strong>van</strong> de elektriciteit).<br />
Achilleshiel<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de EU is "half" voor plantaardige olie <strong>en</strong> vrijwel nihil voor soja(schroot),<br />
dat wordt verwerkt in veevoer. Dat maakt de EU kwetsbaar voor externe calamiteit<strong>en</strong>,<br />
met name <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) door misoogst<strong>en</strong> overzee of<br />
geopolitiek. Door zijn relatief grote soja-import is Nederland <strong>van</strong> alle lidstat<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong><br />
wel <strong>het</strong> meest kwetsbaar.<br />
Daarnaast is de EU nog altijd kwetsbaar voor interne calamiteit<strong>en</strong>, met name:<br />
• grootschalige productiedaling in de <strong>landbouw</strong> (inclusief grasland) door langdurige<br />
droogte of e<strong>en</strong> zware vulkaanuitbarsting. Dat zou vooral de rundveehouderij treff<strong>en</strong>;<br />
• grootschalige epidemieën <strong>van</strong> besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>.<br />
Op <strong>het</strong> eerste punt is Nederland minder, op <strong>het</strong> tweede meer kwetsbaar dan andere lidstat<strong>en</strong>.<br />
Mogelijke schade<br />
Om de schade <strong>van</strong> mogelijke calamiteit<strong>en</strong> te onderzoek<strong>en</strong> heeft <strong>het</strong> Platform Landbouw,<br />
Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong>kele onderzoekopdracht<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>d aan drie institut<strong>en</strong> <strong>van</strong> Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
UR. Plant Research International heeft sam<strong>en</strong> met Ontwikkelingseconomie e<strong>en</strong><br />
indicatief model ontwikkeld om de gevolg<strong>en</strong> voor <strong>landbouw</strong>productie <strong>en</strong> -prijz<strong>en</strong> te kwantificer<strong>en</strong>.<br />
Dat onderzoek heeft <strong>het</strong> Platform aangevuld met eig<strong>en</strong> onderzoek, workshops, e<strong>en</strong><br />
rondtafelgesprek <strong>en</strong> bilaterale gesprekk<strong>en</strong> met experts.<br />
Wegvall<strong>en</strong> import soja<br />
<strong>De</strong> pot<strong>en</strong>tiële schade <strong>van</strong> <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) is aanzi<strong>en</strong>lijk: sterke<br />
krimp <strong>van</strong> de productie <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>svlees, pluimveevlees <strong>en</strong> eier<strong>en</strong>, gevolgd door herstel op<br />
basis <strong>van</strong> ander (<strong>en</strong> duurder) duurder veevoer. Dat resulteert in sterke prijsstijging<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees, volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> model binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele kwartal<strong>en</strong> tot 200% <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
oorspronkelijke niveau . <strong>De</strong> krimp zal waarschijnlijk gepaard gaan met e<strong>en</strong> golf <strong>van</strong> faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
in de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelsector. <strong>De</strong> schokk<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> mogelijk word<strong>en</strong> versterkt<br />
door bijverschijnsel<strong>en</strong> als speculatie <strong>en</strong> massaal hamster<strong>en</strong>. Bij hoge prijz<strong>en</strong> zijn ook diefstal<br />
<strong>en</strong> smokkel te verwacht<strong>en</strong>. Smokkel br<strong>en</strong>gt e<strong>en</strong> verhoogd risico mee <strong>van</strong> insleep <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>.<br />
Langdurige droogte<br />
<strong>De</strong> pot<strong>en</strong>tiële schade <strong>van</strong> <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> langdurige droogte is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s aanzi<strong>en</strong>lijk.<br />
Vooral de rundveehouderij wordt getroff<strong>en</strong> omdat koei<strong>en</strong> vooral ruwvoer et<strong>en</strong> <strong>en</strong> import <strong>en</strong><br />
transport <strong>van</strong> ruwvoer veel duurder zijn dan die <strong>van</strong> krachvoer. Voor krachtvoer heeft de EU<br />
I
ov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> buffer in de vorm <strong>van</strong> graanexport. Rundveehouders gaan vee afstot<strong>en</strong>, waardoor<br />
de prijs <strong>van</strong> rundvlees aan<strong>van</strong>kelijk scherp daalt tot -60% om daarna sterk te stijg<strong>en</strong> tot<br />
140% in <strong>het</strong> vierde jaar. <strong>De</strong> melkproductie krimpt in waardoor de prijz<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong> tot 160% in<br />
<strong>het</strong> tweede jaar. Vervolg<strong>en</strong>s dal<strong>en</strong> ze omdat veehouders de productie weer uitbreid<strong>en</strong> in reactie<br />
op de hogere prijz<strong>en</strong>. <strong>De</strong> melkprijs stijgt tot 140% in <strong>het</strong> tweede jaar alvor<strong>en</strong>s te dal<strong>en</strong>.<br />
Ook hier kunn<strong>en</strong> bijverschijnsel<strong>en</strong> de prijsschokk<strong>en</strong> heftiger mak<strong>en</strong>.<br />
Zware vulkaanuitbarsting<br />
<strong>De</strong> effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zware <strong>en</strong> langdurige vulkaanuitbarsting hang<strong>en</strong> sterk af <strong>van</strong> de schaal<br />
<strong>van</strong> de eruptie. Wordt alle<strong>en</strong> Europa getroff<strong>en</strong>, dan kan <strong>het</strong> effect globaal overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> met<br />
die <strong>van</strong> e<strong>en</strong> langdurige droogte in Europa. Maar is de schaal veel groter, dan daalt de productie<br />
ook elders <strong>en</strong> dat kan de wereldmarkt opdrijv<strong>en</strong>. Dat zou <strong>het</strong> voor de EU veel duurder<br />
mak<strong>en</strong> om zich uit de problem<strong>en</strong> te kop<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is <strong>het</strong> ongewis of dat lukt in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
geopolitiek. Gevolg<strong>en</strong>: hogere <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong>, heftiger prijsschokk<strong>en</strong>, grotere schade voor<br />
de vee-, vlees <strong>en</strong> zuivelsector <strong>en</strong> hogere voedselkost<strong>en</strong> voor de consum<strong>en</strong>t.<br />
Langdurige droogte én wegvall<strong>en</strong> soja-import<br />
Extra schadelijk kan e<strong>en</strong> dubbele calamiteit zijn, met name als e<strong>en</strong> invoerstop <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
zou sam<strong>en</strong>vall<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> langdurige droogte of zware vulkaanuitbarsting. <strong>De</strong><br />
kans daarop is uiteraard veel kleiner, maar de gevolg<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> veel groter zijn. Vark<strong>en</strong>svlees<br />
piekt volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> indicatieve model op 200%, pluimveevlees op 210%, rundvlees op<br />
163%, eier<strong>en</strong> op 186% <strong>en</strong> zuivel op 184%, zij <strong>het</strong> dat de pil voor de consum<strong>en</strong>t <strong>en</strong>igszins<br />
wordt verzacht doordat de effect<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong>scyclus tuss<strong>en</strong> de veesoort<strong>en</strong><br />
niet sam<strong>en</strong>vall<strong>en</strong> in de tijd. Niettemin zal de vlees- <strong>en</strong> zuivelconsumptie sterk teruglop<strong>en</strong>,<br />
vooral bij lage-inkom<strong>en</strong>sgroep<strong>en</strong>. In dit sc<strong>en</strong>ario wordt de EU netto-importeur <strong>van</strong><br />
graan <strong>en</strong> dat kan de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt flink opdrijv<strong>en</strong>.<br />
Grootschalige epidemie dierziekt<strong>en</strong><br />
Op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> epidemieën <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> heeft de EU (met name Engeland <strong>en</strong> Nederland)<br />
de laatste dec<strong>en</strong>nia <strong>het</strong> nodige meegemaakt, met name BSE, vark<strong>en</strong>spest, mond- <strong>en</strong><br />
klauwzeer <strong>en</strong> vogelgriep. <strong>De</strong> schade was groot: grootschalig ruim<strong>en</strong> <strong>van</strong> dier<strong>en</strong>, grote schade<br />
voor de sector <strong>en</strong> de economie, <strong>en</strong> grote commotie. <strong>De</strong> kost<strong>en</strong> liep<strong>en</strong> in de miljard<strong>en</strong> euro's,<br />
mede doordat consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun vertrouw<strong>en</strong> in vlees verlor<strong>en</strong>. Grootschaliger epidemieën<br />
zijn d<strong>en</strong>kbaar, bijvoorbeeld bij e<strong>en</strong> gecoördineerde bioterroristische aanslag op de <strong>Europese</strong><br />
veestapel met e<strong>en</strong> virus ziekte waarteg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vaccin bestaat (zoals Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest)<br />
of die ook schadelijk is voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (zoals anthrax). <strong>De</strong> economische schade kan dan oplop<strong>en</strong><br />
tot honderd<strong>en</strong> miljard<strong>en</strong> euro's, nog afgezi<strong>en</strong> <strong>van</strong> de impact op de sam<strong>en</strong>leving. Het indicatieve<br />
model voorspelt bij e<strong>en</strong> grootschalige epidemie met hoge mortaliteit prijsstijging<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> vlees tot 200% <strong>en</strong> hoger. <strong>De</strong> prijz<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> minder stijg<strong>en</strong>, of zelfs dal<strong>en</strong>, als consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
hun vertrouw<strong>en</strong> in vlees verliez<strong>en</strong>, maar dat zou de schade voor sector <strong>en</strong> economie juist<br />
groter mak<strong>en</strong>.<br />
Voedselzekerheid<br />
In ge<strong>en</strong> <strong>van</strong> de sc<strong>en</strong>ario's komt de voedselzekerheid <strong>van</strong> de EU ernstig in gevaar. Dat is <strong>het</strong><br />
gevolg <strong>van</strong> de aanwezige buffers in vraag <strong>en</strong> aanbod, inclusief grotere import <strong>van</strong> plantaardige<br />
product<strong>en</strong>. In principe blijft er ruim voldo<strong>en</strong>de vlees <strong>en</strong> zuivel beschikbaar voor iedere<strong>en</strong>.<br />
Toch is er e<strong>en</strong> risico: vlees <strong>en</strong> zuivel kunn<strong>en</strong> onbetaalbaar word<strong>en</strong> voor lagere inkom<strong>en</strong>sgroep<strong>en</strong>,<br />
met name in de sted<strong>en</strong> in de minst welvar<strong>en</strong>d lidstat<strong>en</strong>. Dat hoeft voor de<br />
meest<strong>en</strong> <strong>van</strong> h<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> gezondheidsproblem<strong>en</strong> op te lever<strong>en</strong>, maar kinder<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> risico<br />
II
<strong>van</strong> ondervoeding door gebrek aan ijzer <strong>en</strong> vitamine B12. Om dat te voorkom<strong>en</strong> zijn interv<strong>en</strong>ties<br />
nodig, bijvoorbeeld distributiemaatregel<strong>en</strong>.<br />
Verdere stresstest<strong>en</strong> zijn nodig om zwakke punt<strong>en</strong> in <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong><br />
in kaart te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Kans<strong>en</strong> op calamiteit<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> kans<strong>en</strong> op calamiteit<strong>en</strong> zijn niet te kwantificer<strong>en</strong>; hooguit is e<strong>en</strong> orde <strong>van</strong> grootte aan te<br />
gev<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> zware vulkaanuitbarsting <strong>en</strong> e<strong>en</strong> langdurige droogte is de orde <strong>van</strong> grootte<br />
1x per 100 jaar. Die kans lijkt klein, maar is veel groter dan de kans<strong>en</strong> die in <strong>het</strong> veiligheidsbeleid<br />
doorgaans word<strong>en</strong> gehanteerd voor ernstige ramp<strong>en</strong>. Nederland hanteert bijvoorbeeld<br />
e<strong>en</strong> kans <strong>van</strong> 1x per 10.000 jaar voor e<strong>en</strong> overstroming <strong>van</strong> de Randstad.<br />
<strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> grootschalige epidemie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dierziekte is niet te berek<strong>en</strong><strong>en</strong> maar is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
door de uitbreiding <strong>van</strong> de EU <strong>en</strong> de groei <strong>van</strong> <strong>het</strong> internationale verkeer <strong>en</strong> vervoer.<br />
Ook de kans op e<strong>en</strong> bioterroristische aanslag op de veestapel is zeker niet kleiner geword<strong>en</strong><br />
door de verspreiding <strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de opkomst <strong>van</strong> <strong>het</strong> mondiaal terrorisme <strong>en</strong> <strong>het</strong> radicale<br />
dier<strong>en</strong>activisme. E<strong>en</strong> "biologisch 9/11" is ge<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbeeldig risico.<br />
Ook de kans op <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) is niet te berek<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar<br />
neemt toe door geopolitieke ontwikkeling<strong>en</strong>. China importeert bijvoorbeeld steeds grotere<br />
volumes soja uit de VS <strong>en</strong> Zuid Amerika. Als sociale onrust dreigt door hoge voedselprijz<strong>en</strong><br />
zou China kunn<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> alle op de wereldmarkt aangebod<strong>en</strong> soja op te kop<strong>en</strong>. Aan de<br />
aanbodkant bleek in 2007/08 <strong>en</strong> in 2010 dat voedselexporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> bij hoge interne<br />
voedselprijz<strong>en</strong> hun export<strong>en</strong> snel kunn<strong>en</strong> terugschroev<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s uit vrees voor onrust.<br />
Daarmee kunn<strong>en</strong> zij de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt opdrijv<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> effect dat kan word<strong>en</strong> versterkt<br />
als handelar<strong>en</strong> <strong>en</strong> land<strong>en</strong> paniekaankop<strong>en</strong> gaan do<strong>en</strong>. Dat kan leid<strong>en</strong> tot ondervoeding<br />
in netto-voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Ook graan- <strong>en</strong> veevoerhandelar<strong>en</strong> in de EU zull<strong>en</strong> bij hoge interne prijz<strong>en</strong> minder exporter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meer importer<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU zou deze marktrespons kunn<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong> door exportheffing<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>/of opschorting <strong>van</strong> importheffing<strong>en</strong>, zoals zij al meermal<strong>en</strong> heeft gedaan. Daarmee kan<br />
ook de EU indirect bijdrag<strong>en</strong> aan ondervoeding, voedselrell<strong>en</strong> <strong>en</strong> politieke instabiliteit, bijvoorbeeld<br />
uit Noord Afrika <strong>en</strong> <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>. Dat zou op de EU terug kunn<strong>en</strong> slaan in<br />
de vorm <strong>van</strong> verminderde veiligheid <strong>en</strong> strom<strong>en</strong> immigrant<strong>en</strong>.<br />
Stabiliser<strong>en</strong>d beleid nodig<br />
<strong>De</strong> EU heeft kortom drie red<strong>en</strong><strong>en</strong> om zich voor te bereid<strong>en</strong> op ernstige verstoring<strong>en</strong> <strong>van</strong> veevoervoorzi<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> diergezondheid:<br />
• <strong>het</strong> systeem - met name de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelsector - minder kwetsbaar mak<strong>en</strong> voor<br />
fysieke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grill<strong>en</strong> <strong>van</strong> de geopolitiek;<br />
• de betaalbaarheid <strong>van</strong> zuivel <strong>en</strong> vlees garander<strong>en</strong> voor kwetsbare bevolkingsgroep<strong>en</strong>,<br />
met stadskinder<strong>en</strong> in de minst welvar<strong>en</strong>de lidstat<strong>en</strong>;<br />
• voorkom<strong>en</strong> dat <strong>Europese</strong> bedrijv<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> afw<strong>en</strong>tel<strong>en</strong> op de wereldmarkt,<br />
<strong>en</strong> daarmee op voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> EU is onvoldo<strong>en</strong>de voorbereid op plotselinge voedselschaarste. In de ramp<strong>en</strong>cyclus<br />
prev<strong>en</strong>tie - preparedness - respons - herstel zijn er onder meer de volg<strong>en</strong>de zwakke punt<strong>en</strong>:<br />
• bij prev<strong>en</strong>tie: onvoldo<strong>en</strong>de beleid ter voorkoming <strong>van</strong> e<strong>en</strong> plotselinge stop <strong>van</strong> de sojaimport<br />
<strong>en</strong> <strong>van</strong> bioterrorisme teg<strong>en</strong> de veestapel;<br />
• bij preparedness (responscapaciteit): afbouw <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> verplichte braaklegging.<br />
Ook private bedrijv<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> minder voorrad<strong>en</strong> aan in verband met hun just-intime<br />
delivery;<br />
• bij respons: afwezigheid <strong>van</strong> <strong>Europese</strong> ramp<strong>en</strong>plann<strong>en</strong> voor schaarste aan veevoer <strong>en</strong><br />
voedsel.<br />
III
<strong>De</strong> EU is onvoldo<strong>en</strong>de op voorbereid op calamiteit<strong>en</strong>. Nodig is zowel meer prev<strong>en</strong>tief beleid<br />
als responscapaciteit.<br />
Prev<strong>en</strong>tief beleid<br />
Prev<strong>en</strong>tie teg<strong>en</strong> misoogst<strong>en</strong> door droogte of e<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting is nauwelijks mogelijk.<br />
<strong>De</strong> beste prev<strong>en</strong>tie teg<strong>en</strong> schaarste aan soja is dat de EU zelf meer eiwitrijk veevoer gaat<br />
tel<strong>en</strong>. Dat kan door drie typ<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong>:<br />
• stimuler<strong>en</strong> <strong>van</strong> de teelt <strong>van</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> door innovaties, subsidies <strong>en</strong> zo nodig e<strong>en</strong><br />
importheffing. Dat laatste kan alle<strong>en</strong> als handelspartners word<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd, bijvoorbeeld<br />
door extra markttoegang voor vlees,, zuivel of sorghum;<br />
• stimuler<strong>en</strong> <strong>van</strong> de teelt <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> die als bijproduct eiwit lever<strong>en</strong> dat geschikt<br />
is als veevoer. Dat gebeurt al door de bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> (oplop<strong>en</strong>d<br />
tot 10% in 2020) <strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> versterkt door de eis te stell<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> substantieel<br />
deel <strong>van</strong> die biobrandstoff<strong>en</strong> wordt geproduceerd in de EU. Maar er is onderzoek nodig<br />
naar de duurzaamheid <strong>van</strong> deze optie;<br />
• selectief versoepel<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> verbod op <strong>het</strong> gebruik <strong>van</strong> diermeel in veevoer. Dat verbod<br />
is in 2000 ingevoerd <strong>van</strong>wege de BSE-crisis. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie wil diermeel <strong>van</strong><br />
pluimvee toelat<strong>en</strong> in vark<strong>en</strong>svoer <strong>en</strong> omgekeerd. Dat zou ruw geschat 4 à 11% <strong>van</strong> de<br />
import <strong>van</strong> soja(schroot) kunn<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Prev<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> grootschalige epidemieën <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> is mogelijk door veiligheidsbeleid<br />
ter voorkoming <strong>van</strong> bioterrorisme, door beperking <strong>van</strong> de lange-afstandstransport<strong>en</strong> <strong>van</strong> vee<br />
<strong>en</strong> door minimumafstand<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> veebedrijv<strong>en</strong>. Via zulke prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> buffers<br />
kan de EU al te heftige prijsschokk<strong>en</strong> <strong>van</strong> veevoer, vlees <strong>en</strong> zuivel demp<strong>en</strong>, de schade<br />
aan de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelsector beperk<strong>en</strong>, criminaliteit <strong>en</strong> speculatie de wind uit de zeil<strong>en</strong><br />
nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kans op ondervoeding bij kwetsbare groep<strong>en</strong> minimaliser<strong>en</strong>.<br />
Responscapaciteit<br />
Responscapaciteit vergt vooral buffers. Er bestaan uiteraard al buffers aan de vraagkant, zoals<br />
minder voedsel verspill<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder vlees et<strong>en</strong>. Ook aan de aanbodkant zijn er buffers,<br />
zoals gras uit wegberm<strong>en</strong> <strong>en</strong> natuurreservat<strong>en</strong> b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>, minder graan exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer<br />
graan importer<strong>en</strong>. Versterking <strong>van</strong> die laatste respons is mogelijk, maar zoals gezegd pot<strong>en</strong>tieel<br />
schadelijk voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere pot<strong>en</strong>tiële buffer is dat de EU de importheffing<strong>en</strong> voor vlees opschort of de tariefquota<br />
verruimt. Dat beperkt de prijsstijging voor de consum<strong>en</strong>t, maar ook voor de veehouder<br />
- <strong>en</strong> dat bemoeilijkt <strong>het</strong> herstel. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is zo'n maatregel in de internationale ar<strong>en</strong>a<br />
niet gemakkelijk terug te schroev<strong>en</strong>, waardoor <strong>het</strong> risico wordt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat de EU haar<br />
structurele afhankelijkheid <strong>van</strong> veevoerimport inruilt voor afhankelijkheid <strong>van</strong> de import <strong>van</strong><br />
vlees. Daarom moet deze maatregel terughoud<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> toegepast. Beter lijkt <strong>het</strong> beide<br />
afhankelijkhed<strong>en</strong> beperkt te houd<strong>en</strong>.<br />
Tot voor kort hield de EU nog over twee andere buffers aan: 1) flinke voorrad<strong>en</strong> graan zuivel<br />
<strong>en</strong> vlees <strong>en</strong> 2) e<strong>en</strong> areaal verplicht braakgelegde grond. Maar die buffers zijn goeddeels<br />
afgebouwd in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de liberalisering <strong>van</strong> <strong>het</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk <strong>landbouw</strong>beleid. <strong>De</strong><br />
EU vertrouwt er k<strong>en</strong>nelijk op dat ev<strong>en</strong>tuele tekort<strong>en</strong> gemakkelijk kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgevuld<br />
door aankop<strong>en</strong> op de wereldmarkt. Maar dat kan e<strong>en</strong> misrek<strong>en</strong>ing blijk<strong>en</strong> in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> opkom<strong>en</strong>de<br />
geopolitiek. Beter lijkt e<strong>en</strong> no-regret beleid waarin de EU ook rek<strong>en</strong>ing houdt met<br />
andere sc<strong>en</strong>ario's dan doorgaande liberalisering.<br />
In zo'n beleid past dat de EU de vroegere buffers in ere herstelt. Niet om e<strong>en</strong> aanvechtbare<br />
vorm <strong>van</strong> inkom<strong>en</strong>sbeleid voor boer<strong>en</strong> te restaurer<strong>en</strong>, maar als noodvoorzi<strong>en</strong>ing voor calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Graan- <strong>en</strong> veevoervoorrad<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> geschikte buffer voor <strong>het</strong> eerste jaar <strong>van</strong><br />
IV
schaarste, braakgelegde grond voor e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel tweede jaar. Daarnaast kan word<strong>en</strong> gedacht<br />
aan e<strong>en</strong> areaal ext<strong>en</strong>sief gebruikt akkerland <strong>en</strong> grasland. Bijkom<strong>en</strong>d voordeel <strong>van</strong> al<br />
deze buffers is dat zij aanmerkelijke winst mee kunn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> milieu <strong>en</strong><br />
biodiversiteit.<br />
Ook de private sector heeft e<strong>en</strong> verantwoordelijkheid voor buffers. <strong>De</strong> EU zou met bedrijv<strong>en</strong><br />
in de voedselket<strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> over minimumvoorrad<strong>en</strong>. Dat staat wel haaks<br />
op hun strev<strong>en</strong> naar just-in-time levering. E<strong>en</strong> voorraadplicht, zoals die tot voor kort bestond<br />
in de suikerindustrie, kan als optie achter de hand word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>.<br />
In bredere zin kan de EU stimuler<strong>en</strong> dat bedrijv<strong>en</strong> in de voedselket<strong>en</strong> hun veerkracht teg<strong>en</strong><br />
veevoerschaarste vergrot<strong>en</strong>, zowel in biologisch als in bedrijfseconomisch opzicht. Nederlandse<br />
int<strong>en</strong>sieve veehouderij<strong>en</strong> zijn relatief kwetsbaar door hun grote afhankelijkheid <strong>van</strong><br />
vreemd kapitaal.<br />
<strong>De</strong> veerkracht teg<strong>en</strong>over veeziekt<strong>en</strong> kan daarnaast word<strong>en</strong> vergroot door ontwikkeling <strong>van</strong><br />
nieuwe vaccins (met name markervaccins <strong>en</strong> vaccins teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong> waarteg<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong> vaccin<br />
bestaat), <strong>en</strong> door buffercapaciteit voor te schrijv<strong>en</strong> in stall<strong>en</strong>, slachterij<strong>en</strong> <strong>en</strong> destructiebedrijv<strong>en</strong>.<br />
Door prev<strong>en</strong>tief beleid <strong>en</strong> e<strong>en</strong> adequate beleidsrespons kan de EU - in geval <strong>van</strong> schaarste<br />
aan veevoer of e<strong>en</strong> grootschalige epidemie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dierziekte - schokk<strong>en</strong> in productie <strong>en</strong><br />
prijz<strong>en</strong> demp<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee de schade beperk<strong>en</strong> voor de sector, kwetsbare groep<strong>en</strong> <strong>Europese</strong><br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
Voor ontwikkelingsland<strong>en</strong> is uiteraard meer nodig. <strong>De</strong> EU <strong>en</strong> Nederland kunn<strong>en</strong> h<strong>en</strong> help<strong>en</strong><br />
om hun eig<strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing meer schokbest<strong>en</strong>dig te mak<strong>en</strong>. Ze zijn daar al mee begonn<strong>en</strong><br />
door de <strong>landbouw</strong> hoger op de ontwikkelingsag<strong>en</strong>da te zett<strong>en</strong>. Nederland heeft terecht<br />
e<strong>en</strong> koppeling gelegd tuss<strong>en</strong> voedselzekerheid <strong>en</strong> klimaatverandering.<br />
Andere opties zijn:<br />
• Elk land moet in de WTO <strong>het</strong> recht behoud<strong>en</strong> om zijn binn<strong>en</strong>landse voedselproductie te<br />
bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> snelle groei <strong>van</strong> de import. Dat was e<strong>en</strong> breekpunt tuss<strong>en</strong> met name India<br />
<strong>en</strong> VS tijd<strong>en</strong>s de Doha-ronde. Minst<strong>en</strong>s zo belangrijk: de op dit punt al te rigide kredietvoorwaard<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> Wereldbank <strong>en</strong> IMF verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> versoepeling.<br />
• <strong>De</strong> WTO-regels meer schaarstebest<strong>en</strong>dig mak<strong>en</strong>. Met name: voedselexporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong><br />
mog<strong>en</strong> <strong>het</strong> recht behoud<strong>en</strong> om in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> hoge binn<strong>en</strong>landse prijz<strong>en</strong> hun export terug te<br />
schroev<strong>en</strong>, maar moet<strong>en</strong> daarbij wel limiet<strong>en</strong> aanvaard<strong>en</strong>. Dat geldt ook voor de EU zelf.<br />
<strong>De</strong> markt blijft dan voorspelbaar <strong>en</strong> dat kan paniekaankop<strong>en</strong>, handelspolitieke anarchie,<br />
domino-effect<strong>en</strong>, schokgolv<strong>en</strong> <strong>en</strong> onnodige voorraadvorming help<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
• Wereldwijd afsprak<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> om destabiliser<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> speculatie (vooral <strong>van</strong>uit<br />
de financiële sector) op <strong>landbouw</strong>termijnmarkt<strong>en</strong> aan band<strong>en</strong> te legg<strong>en</strong>. Dat kan door<br />
transparantie <strong>en</strong> waar nodig regulering.<br />
• Wereldwijde coördinatie <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong>, maar ook <strong>van</strong> reserve productiecapaciteit door<br />
braaklegging <strong>en</strong>/of flexibele bijm<strong>en</strong>ging <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>.<br />
• Wereldwijde afsprak<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> om <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> investering<strong>en</strong> in de <strong>landbouw</strong> te stabiliser<strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de hoog niveau. Was de crisis <strong>van</strong> 2007/08 mede <strong>het</strong> gevolg <strong>van</strong> te<br />
lage investering<strong>en</strong>, de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> is er e<strong>en</strong> (klein) risico op overinvestering, wat kan<br />
leid<strong>en</strong> tot overproductie <strong>en</strong> lage prijz<strong>en</strong>, waarmee de geschied<strong>en</strong>is zich zou kunn<strong>en</strong> herhal<strong>en</strong>.<br />
Investering<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zich niet alle<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> op technologie, maar vooral ook op versterking<br />
<strong>van</strong> instituties, zoals landrecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> toegang <strong>van</strong> kleine boer<strong>en</strong> tot krediet <strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis.<br />
V
• Adequate gedragscodes voor land grabbing <strong>en</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> introducer<strong>en</strong> resp. handhav<strong>en</strong><br />
om te voorkom<strong>en</strong> dat beide t<strong>en</strong> koste gaan <strong>van</strong> de lokale voedselvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
Politieke kans<strong>en</strong><br />
Dit rapport <strong>en</strong> advies sluit<strong>en</strong> aan op de lop<strong>en</strong>de nationale programma's Nationale Veiligheid<br />
<strong>en</strong> Schaarste <strong>en</strong> Transitie. Internationaal spel<strong>en</strong> ze in op de kom<strong>en</strong>de hervorming <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
GLB, de kom<strong>en</strong>de confer<strong>en</strong>ties <strong>van</strong> de G20, de regulering <strong>van</strong> de grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
eindfase <strong>van</strong> de Doha Ronde <strong>van</strong> de WTO. Die kans<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangegrep<strong>en</strong> om de<br />
voedselsystem<strong>en</strong> <strong>van</strong> Europa (inclusief Nederland) <strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> meer schokbest<strong>en</strong>dig<br />
te mak<strong>en</strong>.<br />
VI
Summary of report and advice<br />
_____________________________________________________________________<br />
Food security<br />
During the 1960s and 1970s, the EU succeeded in becoming largely self-suffici<strong>en</strong>t in food<br />
production, thus assuring its food security for the most part. However, it is unclear which<br />
areas of food security are still vulnerable and/or w<strong>het</strong>her there are there new vulnerabilities.<br />
In this report we have focused on emerg<strong>en</strong>cies and geopolitical shocks that can have a major<br />
impact on food security, i.e. food volume. We have not included emerg<strong>en</strong>cies that affect food<br />
safety (such as a nuclear disaster) or emerg<strong>en</strong>cies that have a much broader effect than on<br />
food chains alone (such as a flu pandemic or power failure).<br />
Achilles heels<br />
The EU is only about 50% self-suffici<strong>en</strong>t in vegetable oils, and its self-suffici<strong>en</strong>cy in soya<br />
for animal feed is virtually zero. This makes the EU vulnerable to external emerg<strong>en</strong>cies,<br />
especially the collapse of soya imports due to crop failures overseas or geopolitical shocks.<br />
Due to its relatively high level of soya imports, the Netherlands is probably the most vulnerable<br />
of all Member States.<br />
In addition, the EU remains vulnerable to internal calamities, especially:<br />
• large-scale production declines in agriculture (including grassland) caused by a prolonged<br />
drought or a severe volcanic eruption. This would primarily affect cattle and<br />
dairy farming;<br />
• large-scale epidemics of contagious animal diseases.<br />
The Netherlands is less vulnerable than other Member States on the first point, but more<br />
vulnerable on the second.<br />
Possible damage<br />
To study the damage caused by pot<strong>en</strong>tial calamities, the Platform for Agriculture, Innovation<br />
and Society commissioned several research assignm<strong>en</strong>ts at three institutes of Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
UR. Plant Research International, together with the <strong>De</strong>partm<strong>en</strong>t of <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Economics,<br />
developed an indicative model to quantify the consequ<strong>en</strong>ces for agricultural production and<br />
prices. The Platform supplem<strong>en</strong>ted these studies with its own research, workshops, a roundtable<br />
discussion and bilateral consultations with experts.<br />
Collapse of soya imports<br />
The pot<strong>en</strong>tial damage caused by the collapse of soya imports is significant: a sharp drop in<br />
the production of pork, poultry and eggs, followed by recovery based on other – more exp<strong>en</strong>sive<br />
– animal feed. This will result in severe price fluctuations for pork and poultry; according<br />
to the indicative model will rise to 200% within several quarters. The production<br />
decline would probably go hand-in-hand with a wave of bankruptcies in the livestock and<br />
meat sectors. The price shocks will probably be amplified by side effects such as speculation<br />
and widespread hoarding. With high prices, increases in theft and smuggling can also be<br />
expected. Moreover, smuggling leads to an increased risk of introducing animal diseases.<br />
Prolonged drought<br />
The pot<strong>en</strong>tial damage to production caused by a prolonged drought is also significant. Cattle<br />
and dairy farming will be especially affected because cows primarily eat roughage, and the<br />
import and transport of roughage is much costlier than that of conc<strong>en</strong>trates. Moreover, the<br />
VII
EU has a buffer for conc<strong>en</strong>trates in the form of grain exports. Cattle and dairy farmers will<br />
consequ<strong>en</strong>tly dispose of cattle, causing the price of beef to initially decline sharply by up to -<br />
60%, followed by a sharp rise of up to 140% in the fourth year. Milk production will decline,<br />
resulting in prices up to 160% in the second year. After this, the prices will decline because<br />
cattle and dairy farmers will increase their production in response to the higher prices. The<br />
milk price will rise by up to 140% in the second year, before starting to decline. Here as<br />
well, side effects can amplify the price fluctuations.<br />
Severe volcanic eruption<br />
The effects of a severe and prolonged volcanic eruption are closely related to the scale of the<br />
disaster. If only Europe is affected by the eruption, th<strong>en</strong> the effect may be roughly similar to<br />
a prolonged drought in Europe. But if the scale is much larger, th<strong>en</strong> production declines will<br />
also occur elsewhere, which will drive up prices on the world market. This would make it<br />
much more exp<strong>en</strong>sive for the EU to "buy itself out of the problems". Moreover, it is unclear<br />
if this would ev<strong>en</strong> be possible in an era of geopolitics. The consequ<strong>en</strong>ces would be ev<strong>en</strong><br />
higher prices for agricultural products, more severe price shocks, greater damage to the livestock,<br />
meat and dairy sectors, and higher food prices for consumers.<br />
Prolonged drought and a collapse of soya imports<br />
A double calamity could be ev<strong>en</strong> more damaging, especially if a collapse of soya imports<br />
coincided with a prolonged drought or a serious volcanic eruption. The chances of such a<br />
coincid<strong>en</strong>ce are obviously much smaller, but the consequ<strong>en</strong>ces could be far greater. According<br />
to the indicative model, prices for pork would peak at 200%, poultry at 210%, beef at<br />
163%, eggs at 186% and dairy products at 184%. However, due to differ<strong>en</strong>ces in the life<br />
cycles betwe<strong>en</strong> the various types of livestock, all price peaks would not occur simultaneously,<br />
which would soft<strong>en</strong> the impact on prices and consumers somewhat. Nevertheless,<br />
meat and dairy consumption would decline severely, especially in low-income groups. In<br />
this sc<strong>en</strong>ario, the EU would become a net importer of grain, and that could lead to sharply<br />
increased prices on the world market.<br />
Large-scale epidemics of animal diseases<br />
In the area of livestock disease epidemics, the EU (especially England and the Netherlands)<br />
has experi<strong>en</strong>ced severe problems in rec<strong>en</strong>t years, primarily with BSE, swine fever, foot-andmouth<br />
disease and avian influ<strong>en</strong>za. The damage was ext<strong>en</strong>sive: large-scale culling of animals,<br />
major damage to the sector and the economy, and severe commotion. The cost ran into<br />
the billions of euros, partly because consumers lost confid<strong>en</strong>ce in the safety of beef or meat.<br />
Epidemics on an ev<strong>en</strong> much larger scale are conceivable, for example in case of coordinated<br />
bioterrorism attacks on European livestock with a virus for which no vaccine exists (such as<br />
African swine fever) or which is also hazardous for people (such as anthrax). In that case,<br />
the economic damage could be up to hundreds of billions of euros, not to m<strong>en</strong>tion the impact<br />
on society. With a large-scale epidemic with high mortality, the indicative model predicts<br />
price increases for meat of 200% or more. If consumers lose confid<strong>en</strong>ce in the safety of<br />
meat, th<strong>en</strong> prices could increase less or ev<strong>en</strong> decline, but that would actually make the damage<br />
to the sector and the economy ev<strong>en</strong> more severe.<br />
Food security<br />
None of the sc<strong>en</strong>arios would result in a serious threat to food security in the EU. After all,<br />
there are buffers on the demand and the supply side, including increasing import of grains<br />
and feed. In principle, suffici<strong>en</strong>t quantities of meat and dairy products will still be available<br />
for everyone. However, there is a risk: meat and dairy products could become unaffordable<br />
VIII
for lower income groups, especially in cities in the least prosperous Member States. This<br />
will not necessarily lead to health problems for most groups, but childr<strong>en</strong> will risk malnutrition<br />
due to defici<strong>en</strong>cies of iron and vitamin B12. To prev<strong>en</strong>t such malnutrition, interv<strong>en</strong>tions<br />
are required, e.g. food distribution.<br />
Additional stress tests are required to map out weaknesses in the European agriculture and<br />
food system.<br />
Probabilities of emerg<strong>en</strong>cies<br />
The probabilities of emerg<strong>en</strong>cies cannot be quantified with any precision; at most, an order<br />
of magnitude can be indicated. For a severe volcanic eruption and a prolonged drought the<br />
probability is once per 100 years. This probability appears to be low, but is actually much<br />
higher than the probabilities that are assumed in national security policy for other serious<br />
disasters. For example, the security policy in Netherlands assumes a probability of once per<br />
10,000 years for flooding of the Randstad (the urban agglomerations of the western part of<br />
the country).<br />
The probability of a large-scale epidemic of an animal disease cannot be calculated, but has<br />
increased due to the expansion of the EU and the growth in international traffic and transport.<br />
Moreover, the probability of a bioterror attack has certainly not decreased, considering<br />
the dissemination of the required expertise and the emerg<strong>en</strong>ce of global terrorism and radical<br />
animal activism. A "bioterror 9/11" is not an imaginary risk.<br />
Neither can the probability of the collapse of soya imports be calculated, but it has increased<br />
due to geopolitical developm<strong>en</strong>ts. For example, China is importing larger and larger volumes<br />
of soya from USA and South America. If social unrest threat<strong>en</strong>s as a result of higher food<br />
prices, China could decide to purchase all the soya offered for sale on the world market. On<br />
the supply side, in 2007/2008 and 2010 it turned out that the food-exporting countries could<br />
rapidly restrict their exports in case of high internal food prices, also due to fears of social<br />
unrest. As a result, they can drive up prices on the world market, an effect that can be amplified<br />
if traders and countries start making panic purchases. This can lead to malnutrition in<br />
net food-importing developing countries.<br />
In case of high prices on the domestic market, grain and feed traders in the EU will also start<br />
exporting less and importing more. The EU may th<strong>en</strong> amplify this market response by imposing<br />
export duties and/or susp<strong>en</strong>ding import duties, as it has done several times previously.<br />
As a result, the EU can also contribute indirectly to high food prices, malnutrition,<br />
food riots and political instability, for example in North Africa and the Middle East. This<br />
could turn in impact the EU in the form of reduced security and increased immigration.<br />
Stabilising policy is required<br />
In short, the EU has three reasons to prepare for serious disruptions in the animal feed supply<br />
and in animal health:<br />
• making the system – especially the livestock, meat and dairy sectors – less vulnerable to<br />
physical calamities and the whims of geopolitics;<br />
• assuring the affordability of dairy products and meat for vulnerable population groups,<br />
especially urban childr<strong>en</strong> in the least prosperous Member States;<br />
• prev<strong>en</strong>ting the EU from shifting the consequ<strong>en</strong>ces of calamities to the world market, and<br />
h<strong>en</strong>ce to food-importing developing countries.<br />
The EU is inadequately prepared for sudd<strong>en</strong> food scarcity. In the disaster cycle of prev<strong>en</strong>tion<br />
- preparedness - response - recovery the EU has the following weaknesses, among others:<br />
• regarding prev<strong>en</strong>tion: inadequate policy to prev<strong>en</strong>t a sudd<strong>en</strong> collapse of soya imports<br />
and to counteract the threat of bioterrorism on the livestock sector;<br />
IX
• regarding preparedness (response capacity): the reduction of stockpiles and mandatory<br />
land set-aside. Moreover, private companies are also maintaining lower inv<strong>en</strong>tories due<br />
to their just-in-time delivery;<br />
• regarding response: the abs<strong>en</strong>ce of European disaster planning for scarcities of feed and<br />
food.<br />
The EU is inadequately prepared for calamities. More prev<strong>en</strong>tive policy and more response<br />
capacity are both required.<br />
Prev<strong>en</strong>tive policy<br />
Prev<strong>en</strong>tion against crop failures caused by drought or a volcanic eruption is virtually impossible.<br />
The best prev<strong>en</strong>tion against soya scarcity is for the EU to start growing more proteinrich<br />
animal feed. This can take place through three types of measures:<br />
• promoting the production of protein crops through innovation, subsidies and, if necessary,<br />
an import duty. The latter is possible only if trading partners are comp<strong>en</strong>sated, for<br />
example by offering additional market access for meat, dairy products or sorghum;<br />
• promoting the production of <strong>en</strong>ergy crops that can provide protein suitable for animal<br />
feed as a by-product. This is already taking place due to the biofuel bl<strong>en</strong>ding obligation<br />
(mandating a biofuel perc<strong>en</strong>tage rising to 10% in 2020) and can be str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ed by requiring<br />
a substantial proportion of the biofuels to be produced in the EU. However, research<br />
is required to study the sustainability of this option;<br />
• selective relaxation of the ban on the use of meat and bone meal in animal feed. This<br />
ban was implem<strong>en</strong>ted in 2000 due to the BSE crisis. The European Commission wants<br />
to allow meat and bone meal from poultry to be used in pig feed and the reverse. As a<br />
rough estimate, this could replace 4-11% of soya imports.<br />
Prev<strong>en</strong>tion of large-scale epidemics of animal diseases is possible by implem<strong>en</strong>ting security<br />
policy against bioterrorism, by limiting long-distance transport of livestock and by mandating<br />
minimum distances betwe<strong>en</strong> livestock farms. Through such prev<strong>en</strong>tive measures and<br />
buffers, the EU can reduce the severity of price fluctuations affecting animal feed, meat and<br />
dairy products, limit the damage to the livestock, meat and dairy sectors, limit the inc<strong>en</strong>tives<br />
for criminality and speculation and minimise the risk of malnutrition among vulnerable<br />
groups.<br />
Response capacity<br />
Response capacity primarily requires buffers. Obviously, there are already buffers on the<br />
demand side, such as wasting less food and eating less meat. There are also buffers on the<br />
supply side, such as using grass from roadside verges and nature reserves, exporting less<br />
grain and importing more grain. It is possible to str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> the latter response, but as stated<br />
previously this is pot<strong>en</strong>tially harmful for food-importing developing countries.<br />
Another pot<strong>en</strong>tial buffer is for the EU to susp<strong>en</strong>d import duties on meat and dairy products<br />
or to expand the import quota. This would not only limit price increases for European consumers,<br />
but also for livestock farmers, which would hamper recovery. Moreover, in the international<br />
ar<strong>en</strong>a such a measure is not easy to roll back. As a result, the EU could risk<br />
merely exchanging its structural dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy on feed imports for dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy on imports of<br />
meat and dairy products. This measure should therefore be applied cautiously. Limiting both<br />
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cies appears to be a better option.<br />
Until rec<strong>en</strong>tly, the EU also maintained two other buffers: 1) large stockpiles of grains, milk<br />
powder and meat, and 2) an area of mandatory set-aside land. But these buffers have largely<br />
be<strong>en</strong> eliminated as part of the liberalisation of Common Agricultural Policy (CAP). The EU<br />
X
is appar<strong>en</strong>tly confid<strong>en</strong>t that any shortfalls can be easily filled by purchases on the world<br />
market. But this could turn out to be a miscalculation in an era of increasing geopolitics. A<br />
better option would be a no-regret policy, where the EU also takes account of other sc<strong>en</strong>arios<br />
besides continuing liberalisation.<br />
Such a policy implies that the EU would restore the previous buffers. This is not int<strong>en</strong>ded to<br />
restore the controversial income policy for farmers, but as a measure to cope with shortages.<br />
For the first year of scarcity, grain and feed stockpiles would be a suitable buffer; for a possible<br />
second year, set-aside land would offer a solution. Another possibility would be an area<br />
of ext<strong>en</strong>sively used arable land and grassland. An additional ad<strong>van</strong>tage of such buffers is that<br />
they can provide significant b<strong>en</strong>efits in terms of <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal quality and biodiversity.<br />
The private sector can also be held responsible for buffers. The EU would make agreem<strong>en</strong>ts<br />
with companies in the food chain about maintaining minimum inv<strong>en</strong>tories. However, this is<br />
in direct conflict with their pursuit of just-in-time delivery. A compulsory inv<strong>en</strong>tory, such as<br />
existed until rec<strong>en</strong>tly for the sugar industry, can also be reserved as an option.<br />
In a broader context, the EU could <strong>en</strong>courage businesses in the food chain to increase their<br />
resili<strong>en</strong>ce to feed scarcity, from both a biological and an operational perspective. The int<strong>en</strong>sive<br />
animal husbandry sector in the Netherlands is relatively vulnerable due to its dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce<br />
on borrowed capital.<br />
Moreover, the resili<strong>en</strong>ce to livestock diseases could be increased by developing new vaccines<br />
(especially marker vaccines and vaccines against diseases for which a vaccine is still<br />
lacking) and by prescribing buffer capacity on livestock farms, slaughterhouses and r<strong>en</strong>dering<br />
plants.<br />
By means of prev<strong>en</strong>tive policy and an adequate policy response, the EU – in case of scarcity<br />
of animal feed or a large-scale epidemic of an animal disease – could reduce severe shocks<br />
in production and prices, and consequ<strong>en</strong>tly limit the damage to the sector, vulnerable groups<br />
of European consumers and food-importing developing countries.<br />
<strong>De</strong>veloping countries<br />
For developing countries, more policy is obviously required. The EU and the Netherlands<br />
can help by making their food supply more shock resistant. They have already started doing<br />
so by putting agriculture higher on their developm<strong>en</strong>t ag<strong>en</strong>das. The Netherlands has rightly<br />
established a link betwe<strong>en</strong> food security and climate change.<br />
Other options are the following:<br />
• In the WTO, every country should retain the right to protect its domestic food production<br />
against rapid growth in imports. During the Doha round, that was a break point,<br />
particularly betwe<strong>en</strong> India and USA. At least as important are the already overly rigid<br />
loan conditions of the World Bank and IMF on this point, which should be relaxed.<br />
• Make the WTO rules more scarcity resistant. In particular, food-exporting countries<br />
should be allowed to retain the right to reduce exports during times of high domestic<br />
prices, but within certain limits. This also applies to the EU. In this way, the market<br />
would remain predictable, and this could in turn help to prev<strong>en</strong>t panic buying, trade policy<br />
anarchy, domino effects, excessive price fluctuations and unnecessary stockpiling.<br />
• Make global agreem<strong>en</strong>ts to prev<strong>en</strong>t destabilising forms of speculation (especially from<br />
the financial sector) on agricultural futures markets. This can be done through transpar<strong>en</strong>cy<br />
and through regulation where necessary.<br />
• World-wide, coordinate stockpiles as well as reserve production capacity through land<br />
set-aside schemes and/or flexible bl<strong>en</strong>ding obligations for biofuels.<br />
XI
• Make global agreem<strong>en</strong>ts to stabilise the level of investm<strong>en</strong>t in agriculture at a suffici<strong>en</strong>tly<br />
high level. Although the crisis of 2007/08 was partly the result of excessively<br />
low investm<strong>en</strong>t, during the years to come there is a small risk of overinvestm<strong>en</strong>t leading<br />
to overproduction and low prices; as a result, history could repeat itself. Investm<strong>en</strong>ts<br />
should not only focus on technology, but especially on str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing institutions, such<br />
as land rights and access of small farmers to credit and expertise.<br />
• Introduce and monitor compliance with adequate codes of conduct for land grabbing<br />
and biofuels, both of which affect local food security.<br />
Political opportunities<br />
This report and advice link up with the ongoing Dutch national programmes on National<br />
Security and Scarcity and Transition. Internationally, the report and advice anticipate the<br />
forthcoming reform of the CAP, the forthcoming confer<strong>en</strong>ces of the G20, the regulation of<br />
commodity markets and the final phase of the Doha Round of the WTO. These opportunities<br />
must be seized to make the food systems of Europe (including the Netherlands) and developing<br />
countries more shock resistant.<br />
XII
1. Inleiding<br />
_________________________________________________________________________<br />
Voedselcrises<br />
Sinds de Tweede Wereldoorlog is de wereld twee keer opgeschrikt door e<strong>en</strong> mondiale voedselcrisis:<br />
in 1972/74 <strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t weer in 2007/08. In 2007/08 steg<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> agrarische<br />
product<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> factor 2 à 3 bijna tot recordhoogt<strong>en</strong>. 1 Kond<strong>en</strong> de meeste consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de<br />
rijke land<strong>en</strong> de hogere prijz<strong>en</strong> gemakkelijk betal<strong>en</strong>, in ontwikkelingsland<strong>en</strong> was de nood<br />
hoog: <strong>het</strong> aantal honger<strong>en</strong>d<strong>en</strong> steeg met 130 miljo<strong>en</strong> 2 tot 1.02 miljard, er brak<strong>en</strong> voedselrell<strong>en</strong><br />
uit in 30 land<strong>en</strong> in Azië, Afrika <strong>en</strong> Amerika, <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele regimes wankeld<strong>en</strong>. In 2010 steg<strong>en</strong> de<br />
voedselprijz<strong>en</strong> opnieuw tot nog grotere hoogt<strong>en</strong>, brak<strong>en</strong> voedselrell<strong>en</strong> uit in Noord Afrika <strong>en</strong><br />
<strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong> <strong>en</strong> viel<strong>en</strong> regimes in Tunesië <strong>en</strong> Egypte.<br />
Oorzak<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 had niet één dominante oorzaak, maar e<strong>en</strong> combinatie <strong>van</strong><br />
structurele <strong>en</strong> incid<strong>en</strong>tele oorzak<strong>en</strong>: 3<br />
• hoge prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> kunstmest;<br />
• verschuiving <strong>van</strong> de belangstelling <strong>van</strong> beleggers <strong>van</strong> aandel<strong>en</strong> naar grondstoff<strong>en</strong>;<br />
• droogte in Australië <strong>en</strong> andere regio’s;<br />
• kleine voedselvoorrad<strong>en</strong>. <strong>De</strong> zoge<strong>het</strong><strong>en</strong> stock-to-use ratio <strong>van</strong> <strong>het</strong> totaal <strong>van</strong> gran<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
oliezad<strong>en</strong> was gedaald <strong>van</strong> 30% tot minder dan 15%. 4 Dat was e<strong>en</strong> gevolg <strong>van</strong> lage investering<strong>en</strong><br />
in <strong>het</strong> voorgaande dec<strong>en</strong>nium, veroorzaakt door lage prijz<strong>en</strong>. Die lage prijz<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> op hun beurt mede veroorzaakt door overproductie in, <strong>en</strong> dumping door westerse<br />
land<strong>en</strong>; 5<br />
• sterke stijging <strong>van</strong> de vraag naar biobrandstoff<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> stimuler<strong>en</strong>d overheidsbeleid,<br />
vooral in de VS <strong>en</strong> in mindere mate in de EU.<br />
<strong>De</strong> crisis werd verscherpt doordat verschill<strong>en</strong>de stat<strong>en</strong> - uit vrees voor voedselschaarste <strong>en</strong><br />
politieke onrust - de export ging<strong>en</strong> afknijp<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of de import ging<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> andere<br />
vaak g<strong>en</strong>oemde oorzaak <strong>van</strong> de prijspiek<strong>en</strong> is de groei <strong>van</strong> welvaart <strong>en</strong> vleesconsumptie in<br />
China <strong>en</strong> India, maar dat is e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dmatige ontwikkeling die al in de jar<strong>en</strong> '90 was begonn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> niet de plotselinge prijspiek kan verklar<strong>en</strong>. Al met al hebb<strong>en</strong> dus 5+2=7 factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol<br />
gespeeld, al legg<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de analist<strong>en</strong> <strong>en</strong> politici verschill<strong>en</strong>de acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, al naar gelang<br />
hun belang <strong>en</strong> ideologie. 6 <strong>De</strong> hoge <strong>en</strong>ergie- <strong>en</strong> voedselprijz<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> wisselwerking<br />
1<br />
FAO 2009. The State of Food and Agriculture. Rome. www.fao.org/docrep/012/.../i0680e00.htm<br />
2<br />
Schatting FAO voor 2008 vergelek<strong>en</strong> met de periode 2005/07, vóór de piek <strong>van</strong> de voedselprijz<strong>en</strong> medio<br />
2008 <strong>en</strong> de financiële crisis die kort daarna begon. Na e<strong>en</strong> verdere stijging in 2009 was <strong>het</strong> niveau in 2010 terug<br />
op <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> 2008, nog altijd 130 miljo<strong>en</strong> hoger dan in 2005/07. Zie: FAO 2010. The State of Food<br />
Security in the World. http://www.fao.org/publications/sofi/<strong>en</strong>/<br />
3<br />
Zie o.a. IFPRI 2010 Reflections on the Global Food Crisis. http://www.ifpri.org/publication/reflectionsglobal-food-crisis<br />
4<br />
Lage voorrad<strong>en</strong> gaan vaak gepaard met period<strong>en</strong> <strong>van</strong> sterk variabele prijz<strong>en</strong>. Zie: OECD-FAO 2010. Agricultural<br />
Outlook 2010-2019. www.agri-outlook.org/<br />
5<br />
Dumping door gesubsidieerde export<strong>en</strong> wordt g<strong>en</strong>oemd in: G. Meester <strong>en</strong> C. Neeteson 2008. Voedselcrisis:<br />
hoge prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedsel: mogelijke oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> oplossingsrichting<strong>en</strong>. Nota Ministerie <strong>van</strong> LNV. In de VS<br />
bestaat ook kritiek op private dumping: sommige bedrijv<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zo’n sterke marktpositie dat zij graan etc.<br />
kunn<strong>en</strong> kop<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de kostprijs <strong>van</strong> de boer om die teg<strong>en</strong> lage prijz<strong>en</strong> af te zett<strong>en</strong> op de wereldmarkt. Zie:<br />
C. Smaller & S. Murphy 2008. Bridging the Divide: a human rights vision for global food trade. Institute for<br />
Agriculture and Trade Policy. www.iatp.org/iatp/publications.cfm?refid=104458<br />
6<br />
Voorbeeld 1: to<strong>en</strong> presid<strong>en</strong>t Bush in mei 2008 de hoge voedselprijz<strong>en</strong> in verband bracht met de sterke groei<br />
<strong>van</strong> de midd<strong>en</strong>klasse in India, sloeg<strong>en</strong> Indiase politici prompt terug door te wijz<strong>en</strong> op de biobrandstoff<strong>en</strong> in<br />
1
met de wereldwijde financiële crisis die begon in 2007 <strong>en</strong> uitmondde in de grootste economische<br />
recessie in <strong>het</strong> West<strong>en</strong> sinds de jar<strong>en</strong> ‘30 (Box 1.1). 7<br />
Box 1.1 Energiecrisis, voedselcrisis <strong>en</strong> financiële crisis<br />
<strong>De</strong> <strong>en</strong>ergiecrisis (2005 tot 2008), de voedselcrisis (2007/08) <strong>en</strong> de financiële crisis (2007-hed<strong>en</strong>), hebb<strong>en</strong> elkaar<br />
niet veroorzaakt maar wel versterkt:<br />
• de hoge <strong>en</strong>ergieprijz<strong>en</strong> verhoogd<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> kunstmest, waardoor de productie werd geremd, wat e<strong>en</strong><br />
opwaarts effect had op de prijz<strong>en</strong>;<br />
• door de hoge <strong>en</strong>ergieprijz<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> huishoudinkom<strong>en</strong>s afgeknep<strong>en</strong> <strong>en</strong> steeg in de VS <strong>het</strong> aantal wanbetaling<strong>en</strong><br />
op hypotheekaflossing<strong>en</strong>. Die leverd<strong>en</strong> de aanzet tot de kredietcrisis;<br />
• to<strong>en</strong> in de loop <strong>van</strong> 2007 de winst<strong>en</strong> op de aandel<strong>en</strong>markt<strong>en</strong> terugliep<strong>en</strong> stortt<strong>en</strong> beleggers zich op de <strong>en</strong>ergie-<br />
<strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong>, waardoor zij de voedselprijz<strong>en</strong> verder opdrev<strong>en</strong>.<br />
Ook kan bestrijding <strong>van</strong> de <strong>en</strong>e crisis de andere crisis verscherp<strong>en</strong>. Zo gaat de Amerikaanse Fed de crisis te lijf<br />
door quantitative easing, wat neerkomt op creatie <strong>van</strong> dollars. Dat houdt de r<strong>en</strong>te laag <strong>en</strong> maakt <strong>het</strong> voor beleggers<br />
interessanter om te belegg<strong>en</strong> in markt<strong>en</strong> waar de prijz<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>, zoals to<strong>en</strong> de markt<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> graan.<br />
Bron: o.a. Jeffrey Sachs in interview met NRC Handelsblad 7 december 2008.<br />
Box 1.2 Overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de voedselcrises <strong>van</strong> 2007/08 <strong>en</strong> 1972/74<br />
In de VS war<strong>en</strong> er belangrijke overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de crisis <strong>van</strong> 2007/08 <strong>en</strong> die <strong>van</strong> 1972/74:<br />
• stijging <strong>van</strong> de <strong>en</strong>ergieprijz<strong>en</strong><br />
• lage r<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lage stand <strong>van</strong> de dollar<br />
• gekromp<strong>en</strong> voorrad<strong>en</strong><br />
• ongunstig weer<br />
• plotselinge stijging <strong>van</strong> de vraag.<br />
<strong>De</strong> stijging <strong>van</strong> de vraag werd in 1972/74 veroorzaakt door e<strong>en</strong> misoogst in Rusland, dat prompt e<strong>en</strong> kwart <strong>van</strong><br />
de Amerikaanse tarweoogst opkocht. In 2007/08 was de oorzaak de al sinds 2005 toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vraag naar biobrandstoff<strong>en</strong><br />
in de VS zelf. Die vraag was geg<strong>en</strong>ereerd door de overheid <strong>en</strong> slokte al e<strong>en</strong> kwart <strong>van</strong> de maïsoogst<br />
in de VS op.<br />
Gelet op g<strong>en</strong>oemde oorzak<strong>en</strong> zijn nieuwe voedselcrises allerminst uigeslot<strong>en</strong>. Daar komt bij dat <strong>het</strong> weer minder<br />
stabiel wordt als gevolg <strong>van</strong> klimaatverandering.<br />
Bron: D. Headey & Sh<strong>en</strong>gg<strong>en</strong> Fan 2010. Reflections on the global food crisis: how did it happ<strong>en</strong>? how has it<br />
hurt? IFPRI. www.globalfoodsec.net/static/text/ifpri_reflections.pdf<br />
de VS <strong>en</strong> de overconsumptie door de Amerikaanse burgers (Agrarisch Dagblad 5 mei 2008). Voorbeeld 2:<br />
marktgerichte econom<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> vaak met de vinger naar overheidsinterv<strong>en</strong>ties zoals exportverbod<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>. Andere econom<strong>en</strong>, Frankrijk <strong>en</strong> NGO's legg<strong>en</strong> de nadruk op de rol <strong>van</strong><br />
speculant<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> geslonk<strong>en</strong> volume <strong>en</strong> de geringe transparantie <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> pleit<strong>en</strong> juist voor méér<br />
overheidsinterv<strong>en</strong>tie. Volg<strong>en</strong>s OECD, FAO <strong>en</strong> IPRI is de rol <strong>van</strong> speculatie juist gering.<br />
7 OECD-FAO 2010. Andere veelg<strong>en</strong>oemde oorzak<strong>en</strong> <strong>van</strong> de financiële crisis war<strong>en</strong>: de lage-r<strong>en</strong>tepolitiek <strong>van</strong><br />
de Amerikaanse Fed, politieke druk op hypotheekbank<strong>en</strong> in de VS om royaler hypothek<strong>en</strong> te verstrekk<strong>en</strong>,<br />
wildgroei in complexe <strong>en</strong> onbegrijpelijke financiële product<strong>en</strong>, deregulering <strong>van</strong> <strong>en</strong> gebrek aan toezicht op<br />
financiële markt<strong>en</strong>, <strong>en</strong>orme groei <strong>van</strong> de derivat<strong>en</strong>handel buit<strong>en</strong> de beurs die zicht onttrekt aan toezicht, gekleurde<br />
kredietbeoordeling <strong>en</strong> perverse bonussystem<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> managem<strong>en</strong>t. Ook hier e<strong>en</strong> mix <strong>van</strong> te veel<br />
<strong>en</strong> te weinig overheidsinterv<strong>en</strong>tie.<br />
2
Rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong><br />
Na medio 2008 daald<strong>en</strong> de <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong> sterk. Dat kwam <strong>en</strong>erzijds doordat boer<strong>en</strong> in reactie<br />
op de hogere prijz<strong>en</strong> meer ging<strong>en</strong> producer<strong>en</strong>; anderzijds doordat de vraag afnam als<br />
gevolg <strong>van</strong> dezelfde hoge prijz<strong>en</strong>, de recessie <strong>en</strong> verminderde steun voor biobrandstoff<strong>en</strong> in<br />
sommige land<strong>en</strong>. 8 Ook verminderde interesse <strong>van</strong> speculant<strong>en</strong> speelde mogelijk e<strong>en</strong> rol. Volg<strong>en</strong>s<br />
de FAO is <strong>het</strong> aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met chronische honger in 2009 met 98 miljo<strong>en</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
vergelek<strong>en</strong> met 2008. 9 Maar intuss<strong>en</strong> was de wereld wel wakker geschud. OECD <strong>en</strong> FAO<br />
(2010) sluit<strong>en</strong> nieuwe prijsschokk<strong>en</strong> in <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium niet uit, onder meer door lage<br />
mondiale graanvoorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> doordat Rusland <strong>en</strong> Oekraïne - regio’s die bek<strong>en</strong>d staan om hun<br />
sterk wissel<strong>en</strong>de opbr<strong>en</strong>gstniveaus - belangrijker spelers op de tarwemarkt gaan word<strong>en</strong>.<br />
Figuur 1.1 Ontwikkeling mondiale voedselprijz<strong>en</strong> sinds 1990. Gebaseerd op de Food Price Index<br />
<strong>van</strong> de FAO. Bron: http://www.fao.org/worldfoodsituation/wfshome/foodpricesindex/<strong>en</strong>/<br />
In de zomer <strong>van</strong> 2010 zijn de graanprijz<strong>en</strong> inderdaad al weer sterk gesteg<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong><br />
droogte, hitte <strong>en</strong> zelfs graanbrand<strong>en</strong> in Oost Europa <strong>en</strong> <strong>van</strong> overstroming<strong>en</strong> in Midd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
West Europa. Rusland legde de export <strong>van</strong> graan stil <strong>en</strong> mede als gevolg daar<strong>van</strong> ontstond<strong>en</strong><br />
tekort<strong>en</strong> in Egypte. In Mozambique brak<strong>en</strong> voedselrell<strong>en</strong> uit. In december 2010 stond de wereldvoedselindex<br />
<strong>van</strong> de FAO - waarin de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> graan, vlees, suiker, zuivel <strong>en</strong> plantaardige<br />
olie zijn verwerkt - zelfs op <strong>het</strong> hoogste niveau sinds 1990. 10 Tezam<strong>en</strong> met sluimer<strong>en</strong>de<br />
sociale <strong>en</strong> politieke onvrede leidde dat in de eerste maand<strong>en</strong> <strong>van</strong> 2011 tot e<strong>en</strong> golf <strong>van</strong> demonstraties<br />
in tal <strong>van</strong> sted<strong>en</strong> in Noord Afrika <strong>en</strong> <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>. In Tunesië <strong>en</strong> Egypte<br />
8 OECD-FAO 2010.<br />
9 http://www.fao.org/news/story/jp/item/45210/icode/<br />
10 agd.nl 5 januari 2011.<br />
3
vond<strong>en</strong> revoluties plaats <strong>en</strong> in Libië brak e<strong>en</strong> burgeroorlog uit. Dit alles ging gepaard met<br />
grote strom<strong>en</strong> vluchteling<strong>en</strong>. 11<br />
E<strong>en</strong> groot aantal land<strong>en</strong> is zich na 2007/08 gaan indekk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> voedselschaarste:<br />
niet alle<strong>en</strong> door exportverbod<strong>en</strong>, maar ook door importsubsidies <strong>en</strong> productiesubsidies. Dat<br />
creëerde e<strong>en</strong> nieuw bron <strong>van</strong> instabiliteit. Ook ging<strong>en</strong> rijke land<strong>en</strong> over tot aankop<strong>en</strong> <strong>van</strong> land<br />
in Afrika, Azië <strong>en</strong> Zuid Amerika. <strong>De</strong> rec<strong>en</strong>te prijsstijging<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> al nieuw beleid uitgelokt.<br />
Zo wil India de arm<strong>en</strong> recht gev<strong>en</strong> op gesubsidieerd voedsel <strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> meer r<strong>en</strong>tesubsidie<br />
gev<strong>en</strong>. 12 En de EU heeft tijdelijk meer ruimte geschap<strong>en</strong> voor import <strong>van</strong> graan <strong>en</strong> suiker.<br />
Ook EU kwetsbaar?<br />
In dat verband rijst de vraag of ook de EU kwetsbaar is voor voedselcrises. Voedselzekerheid<br />
was <strong>het</strong> oorspronkelijke hoofddoel <strong>van</strong> <strong>het</strong> Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid <strong>van</strong> de EU.<br />
Dat doel was al rond 1980 gerealiseerd, to<strong>en</strong> de EU zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d was geword<strong>en</strong> voor de<br />
meeste “grote” <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong>. Maar <strong>het</strong> is niet duidelijk in hoeverre de <strong>Europese</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
bestand is teg<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong> zoals grootschalige droogte, langdurige vulkaanuitbarsting<strong>en</strong>,<br />
grootschalige uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> veeziekt<strong>en</strong> of <strong>het</strong> plotseling wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> import<br />
door natuurramp<strong>en</strong> of geopolitieke tr<strong>en</strong>dbreuk<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze vraag is des te rele<strong>van</strong>ter omdat de<br />
<strong>kwetsbaarheid</strong> zal to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> door diverse mondiale tr<strong>en</strong>ds (zie volg<strong>en</strong>de hoofdstuk).<br />
Daar komt bij dat handelar<strong>en</strong> in de EU bij ev<strong>en</strong>tuele schaarste al snel minder graan zull<strong>en</strong><br />
gaan exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer graan zull<strong>en</strong> importer<strong>en</strong>. Daarmee w<strong>en</strong>telt de EU zijn interne problem<strong>en</strong><br />
af op voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Dit rapport<br />
Over één <strong>van</strong> deze tr<strong>en</strong>ds, fosfaatschaarste, heeft <strong>het</strong> Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving<br />
in 2009 e<strong>en</strong> beleidsnotitie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> advies uitgebracht. 13 Strekking: fosfaatschaarste<br />
gaat e<strong>en</strong> imm<strong>en</strong>s mondiaal probleem word<strong>en</strong>, maar nog niet in <strong>het</strong> huidige dec<strong>en</strong>nium. Daar<br />
kunn<strong>en</strong> we aan toevoeg<strong>en</strong>: ook waterschaarste, klimaatverandering <strong>en</strong> de uitputting <strong>van</strong> g<strong>en</strong>etische<br />
bronn<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> vóór 2020 waarschijnlijk nog ge<strong>en</strong> al grote invloed hebb<strong>en</strong>. Wel is <strong>het</strong><br />
<strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> <strong>van</strong> de EU nu al kwetsbaar voor bepaalde calamiteit<strong>en</strong> zoals<br />
e<strong>en</strong> importstop <strong>van</strong> soja of e<strong>en</strong> grootschalige epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>. Daarmee wordt in <strong>het</strong><br />
Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid (GLB) <strong>van</strong> de EU <strong>en</strong> in de rec<strong>en</strong>t door de <strong>Europese</strong><br />
Commissie geformuleerde hervormingsopties nog nauwelijks rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> (Box x).<br />
Hetzelfde geldt voor <strong>het</strong> rec<strong>en</strong>te rapport <strong>van</strong> de High Level Expert Group on Milk. 14<br />
Dit rapport kan word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> voorlopige “stresstest” <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong>.<br />
We beperk<strong>en</strong> ons tot de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> voor de volumes <strong>van</strong> veevoer <strong>en</strong><br />
voedsel. Gevolg<strong>en</strong> voor de voedselveiligheid zijn niet minder rele<strong>van</strong>t, maar zoud<strong>en</strong> e<strong>en</strong> apart<br />
rapport verg<strong>en</strong>.<br />
11<br />
In Tunesië <strong>en</strong> Egypte hebb<strong>en</strong> dictatur<strong>en</strong> plaats gemaakt voor minder dictatoriale regimes. Dat wil niet zegg<strong>en</strong><br />
dat hoge voedselprijz<strong>en</strong> de democratie bevorder<strong>en</strong>, want voedselrell<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook uitbrek<strong>en</strong> in meer democratische<br />
land<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan kan <strong>het</strong> omgekeerde gebeur<strong>en</strong>, bijvoorbeeld via e<strong>en</strong> staatgreep door <strong>het</strong> leger.<br />
12<br />
W. Brummelman. India bezorgd over stijg<strong>en</strong>de inflatie. NRC Handelsblad 28 februari 2011.<br />
13<br />
H.A. Udo de Haes, J.L.A. Jans<strong>en</strong>, W.J. <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong> & A.L. Smit 2009. Fosfaat – <strong>van</strong> te veel naar tekort.<br />
Stuurgroep Technology Assessm<strong>en</strong>t.<br />
14<br />
Report of the High Level Expert Group on Milk 2010. <strong>De</strong> groep geeft adviez<strong>en</strong> hoe marktstabiliteit, inkom<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> markttransparantie kan word<strong>en</strong> verbeterd. <strong>De</strong> adviez<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> zich op <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> afsprak<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>:<br />
vaste contract<strong>en</strong>, verbeter<strong>en</strong> onderhandelingspositie produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> rol voor brancheorganisaties, transparantie.<br />
Maar ge<strong>en</strong> woord over te hoge prijz<strong>en</strong>, calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek.<br />
http://ec.europa.eu/agriculture/markets/milk/hlg/report_150610_<strong>en</strong>.pdf<br />
4
We bezi<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s:<br />
• e<strong>en</strong> reeks tr<strong>en</strong>ds die de risico’s voor <strong>het</strong> systeem in deze eeuw naar verwachting zull<strong>en</strong><br />
verhog<strong>en</strong>;<br />
• calamiteit<strong>en</strong> die zich zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong> in <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium; 15<br />
• gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> de meest rele<strong>van</strong>te calamiteit<strong>en</strong>;<br />
• mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt;<br />
• beleidsopties om de risico's te beperk<strong>en</strong>;<br />
• afw<strong>en</strong>teling op ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> opties om die te beperk<strong>en</strong>.<br />
Dit rapport <strong>en</strong> advies zijn mede bedoeld als bijdrage aan <strong>het</strong> debat over de hervorming <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Geme<strong>en</strong>schappelijke Landbouwbeleid (GLB) <strong>van</strong> de EU dat najaar 2010 is begonn<strong>en</strong>. Ook<br />
hak<strong>en</strong> ze in <strong>het</strong> feit dat Frankrijk voedselzekerheid op de G20 heeft gezet. Daarnaast sluit<strong>en</strong><br />
we aan bij de Strategie Nationale Veiligheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> vorige kabinet. 16 Tev<strong>en</strong>s sluit<strong>en</strong> we aan<br />
bij <strong>het</strong> programma Schaarste <strong>en</strong> Transitie dat <strong>het</strong> vorige kabinet op verzoek <strong>van</strong> de Eerste<br />
Kamer in gang heeft gezet. 17 In beide traject<strong>en</strong> is onder meer gekek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong><br />
plotselinge schaarste aan soja. 18 In dit rapport hebb<strong>en</strong> we gekek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> breder scala <strong>van</strong><br />
mogelijke calamiteit<strong>en</strong>.<br />
15<br />
<strong>De</strong>ze b<strong>en</strong>adering is mogelijk te optimistisch voor <strong>het</strong> micronutriënt zink, dat ess<strong>en</strong>tieel is voor <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong><br />
voedsel <strong>en</strong> ook in de industrie wordt gebruikt. Zink zal binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia schaars <strong>en</strong> duur word<strong>en</strong>. Zie:<br />
M.A. Keyzer, W. <strong>van</strong> Ve<strong>en</strong> & R.L. Voortman 2009. Nutri<strong>en</strong>t shortages and agricultural recycling options<br />
worldwide, with special refer<strong>en</strong>ce to China. Contributed paper at the 2009 EAERE confer<strong>en</strong>ce.<br />
http://www.webmeets.com/files/papers/EAERE/2009/1030/Nutri<strong>en</strong>tshortages.pdf<br />
16<br />
Strategie Nationale Veiligheid. www.regionaalcrisisplan.nl/bestand<strong>en</strong>/file32028243.pdf. Brief <strong>van</strong> de minister<br />
<strong>van</strong> Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> Koninkrijksrelaties. Nationale Veiligheid. Tweede Kamer 30821 nr. 10.<br />
17<br />
Projectgroep Schaarste & Transitie 2009. Schaarste <strong>en</strong> transitie - K<strong>en</strong>nisvrag<strong>en</strong> voor toekomstig beleid. Ministeries<br />
<strong>van</strong> VROM <strong>en</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>. Het docum<strong>en</strong>t noemt fosfaat als belangrijk schaarsteprobleem in<br />
de kom<strong>en</strong>de eeuw. Ook besteedt <strong>het</strong> aandacht aan <strong>het</strong> verband tuss<strong>en</strong> schaarste <strong>en</strong> geopolitiek.<br />
18<br />
A. Burger. Voedselzekerheid <strong>en</strong> nationale veiligheid. Magazine nationale veiligheid <strong>en</strong> crisisbeheersing januari/februari<br />
2011.<br />
5
2. Risicoverhog<strong>en</strong>de tr<strong>en</strong>ds<br />
_________________________________________________________________________<br />
<strong>De</strong> meeste experts 19 verwacht<strong>en</strong> drie ontwikkeling<strong>en</strong> voor de <strong>landbouw</strong>markt<strong>en</strong> voor de kom<strong>en</strong>de<br />
dec<strong>en</strong>nia:<br />
• prijz<strong>en</strong> die hoger blijv<strong>en</strong> dan de historische tr<strong>en</strong>d, e<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>de tr<strong>en</strong>dbreuk dus;<br />
• hoge volatiliteit <strong>van</strong> de prijz<strong>en</strong>;<br />
• hogere prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>-inputs. 20<br />
Hier onder noem<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> aantal mondiale tr<strong>en</strong>ds die in de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia de <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>/of de volatiliteit daar<strong>van</strong> verder kunn<strong>en</strong> verhog<strong>en</strong>, de kans<strong>en</strong> op calamiteit<strong>en</strong> groter<br />
kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de voedselzekerheid, mogelijk ook in Europa, kunn<strong>en</strong> gaan ondermijn<strong>en</strong>.<br />
Groei wereldbevolking, welvaart <strong>en</strong> vleesconsumptie<br />
<strong>De</strong> wereldbevolking zal naar verwachting groei<strong>en</strong> <strong>van</strong> de huidige 6,8 miljard naar 9 miljard in<br />
2050. Ook zal de gemiddelde welvaart to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat gaat tot e<strong>en</strong> zeker welvaartsniveau<br />
vrijwel altijd gepaard met e<strong>en</strong> voedseltransitie in de richting <strong>van</strong> meer vleesconsumptie.<br />
Daardoor zal de vraag naar voedsel <strong>en</strong> veevoer sterk stijg<strong>en</strong>.<br />
Dat ligt anders in de EU, waar de bevolking naar verwachting nog slechts licht zal groei<strong>en</strong> of<br />
mogelijk zelfs zal krimp<strong>en</strong>, terwijl bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de vleesconsumptie nog slechts licht stijgt.<br />
Maar omdat de EU vooralsnog grote hoeveelhed<strong>en</strong> soja(schroot) op de wereldmarkt blijft<br />
aankop<strong>en</strong> zal zij steeds sterkere concurr<strong>en</strong>tie ontmoet<strong>en</strong>, vooral <strong>van</strong>uit Azië. Dat kan leid<strong>en</strong><br />
tot hogere <strong>en</strong> sterkere prijsschommeling<strong>en</strong>.<br />
Globalisering<br />
<strong>De</strong> globalisering <strong>van</strong> de voedselproductie leidt tot regionale specialisatie, dus tot conc<strong>en</strong>tratie<br />
<strong>van</strong> de productie. Die conc<strong>en</strong>tratie zal deels plaatsvind<strong>en</strong> in gebied<strong>en</strong> met de meest gunstige<br />
productieomstandighed<strong>en</strong>. Dat kan de productiekost<strong>en</strong> verlag<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> ander deel zal de<br />
conc<strong>en</strong>tratie plaatsvind<strong>en</strong> in de buurt <strong>van</strong> zeehav<strong>en</strong>s, niet <strong>van</strong>wege gunstige productieomstandighed<strong>en</strong><br />
maar <strong>van</strong>wege logistieke voordel<strong>en</strong>. In beide gevall<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ook risico’s geconc<strong>en</strong>treerd,<br />
met name politieke risico’s <strong>en</strong> fysieke risico's zoals extreem weer, plant- <strong>en</strong> dierziekt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting<strong>en</strong>.<br />
Voorbeeld: als straks meer dan de helft <strong>van</strong> de mondiale soja- of suikerproductie plaatsvindt<br />
in Zuid-Amerika, wordt de hele wereld kwetsbaarder voor calamiteit<strong>en</strong> in Zuid-Amerika. 21<br />
Ander voorbeeld: sommige analist<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> dat de rol <strong>van</strong> de VS als grootste tarweproduc<strong>en</strong>t<br />
de kom<strong>en</strong>de ti<strong>en</strong> jaar zal word<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de Zwarte Zee stat<strong>en</strong> Rusland,<br />
Oekraïne <strong>en</strong> Kazachstan. 22 Dat zal waarschijnlijk e<strong>en</strong> grilliger aanbod betek<strong>en</strong><strong>en</strong>, want in die<br />
19<br />
Zie o.a. <strong>Europese</strong> Commissie 2011. Tackling the chall<strong>en</strong>ges in commodity markets and on raw materials.<br />
Brussel.<br />
20<br />
Alle<strong>en</strong> al door die laatste factor staat allerminst vast dat de inkom<strong>en</strong>s <strong>van</strong> boer<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>. Daar komt bij<br />
de vaak gebrekkige transmissie <strong>van</strong> prijsverhoging<strong>en</strong> op de markt naar boer<strong>en</strong>.<br />
21<br />
OECD <strong>en</strong> FAO (2010) stell<strong>en</strong> bijvoorbeeld over suiker: “The growth underway in Brazil implies further<br />
conc<strong>en</strong>tration in sugar production and trade that is not without risks to sugar users and a pot<strong>en</strong>tial source of<br />
additional price instability.” Ook wordt verwacht dat Brazilië goed zal zijn voor 60% <strong>van</strong> de vleesexport uit<br />
niet-industrieland<strong>en</strong>.<br />
22<br />
Rusland is e<strong>en</strong> verhaal apart. Het heeft na Brazilië <strong>het</strong> grootste areaal onontgonn<strong>en</strong> <strong>landbouw</strong>grond: 40 miljo<strong>en</strong><br />
ha. Tegelijk importeert <strong>het</strong> ongeveer de helft <strong>van</strong> zijn voedsel. Het land beweegt zich langzaam richting<br />
zelfvoorzi<strong>en</strong>ing. Over 10 jaar wil <strong>het</strong> voor 95% zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d zijn in graan <strong>en</strong> voor 80% in oliezad<strong>en</strong>. FAO<br />
<strong>en</strong> OECD verwacht<strong>en</strong> zelfs dat <strong>het</strong> land exporteur <strong>van</strong> beide wordt. Zie: C. Bron, Rusland droomt <strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
(agd.nl 7 januari 2011). Onzeker is nog of <strong>het</strong> land gaat inzett<strong>en</strong> op graanexport (al dan niet in<br />
7
egio is <strong>het</strong> weer weinig stabiel - zoals ook weer bleek in de zomer <strong>van</strong> 2010 - <strong>en</strong> politiek wellicht<br />
ook.<br />
Globalisering gaat ook gepaard met to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de transoceanische verkeers- <strong>en</strong> vervoersstrom<strong>en</strong>.<br />
Daarmee stijgt de kans op invasies <strong>van</strong> pathog<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> parasiet<strong>en</strong> <strong>van</strong> gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> vee<br />
<strong>en</strong> hun vector<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>te voorbeeld<strong>en</strong> in Nederland zijn <strong>het</strong> blauwtongvirus <strong>en</strong> de maïswortelkever.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> stijgt de kans op kruising tuss<strong>en</strong> verwante pathog<strong>en</strong><strong>en</strong>, waardoor nieuwe,<br />
meer virul<strong>en</strong>te variant<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ontstaan.<br />
Liberalisering<br />
Het oude GLB heeft de interne prijz<strong>en</strong> gestabiliseerd t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> de stabiliteit op de wereldmarkt.<br />
<strong>De</strong> EU exporteerde als <strong>het</strong> ware instabiliteit. <strong>De</strong> ingezette liberalisering <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
GLB heeft <strong>het</strong> omgekeerde effect. 23 Wereldwijd biedt liberalisering elk land extra<br />
voedselzekerheid in die zin dat <strong>het</strong> meer mogelijkhed<strong>en</strong> krijgt om in geval <strong>van</strong> schaarste<br />
voedsel <strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong> bij te kop<strong>en</strong>. Daar staat teg<strong>en</strong>over dat de EU - in navolging <strong>van</strong> de<br />
VS - haar sinds 1975 opgebouwde interv<strong>en</strong>tievoorrad<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels heeft afgebouwd. Dat<br />
maakt haar juist extra kwetsbaar.<br />
Ook particuliere buffers zijn kleiner geword<strong>en</strong>. <strong>De</strong> lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong>handel houdt kleinere<br />
voorrad<strong>en</strong> aan om opslagkost<strong>en</strong> te bespar<strong>en</strong> <strong>en</strong> just in time product<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>. Hun<br />
efficiëntie is dus naast e<strong>en</strong> kracht ook e<strong>en</strong> zwakte.<br />
Kwetsbaar wereldhandelssysteem<br />
Het wereldhandelssysteem is kwetsbaar geblek<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> recessie <strong>en</strong> voedselschaarste. <strong>De</strong><br />
G20 maakte bij de laatste recessie bij herhaling afsprak<strong>en</strong> om protectionisme teg<strong>en</strong> te gaan.<br />
<strong>De</strong>sondanks nam<strong>en</strong> 30 land<strong>en</strong> – waaronder Rusland, de VS, China, India <strong>en</strong> Brazilië - in totaal<br />
278 handelsbelemmer<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong>, waar<strong>van</strong> er in mei 2010 nog slechts 20 war<strong>en</strong><br />
ingetrokk<strong>en</strong> of verlop<strong>en</strong>. 24 Vooral bij voedselschaarste steekt nationalisme haast onvermijdelijk<br />
de kop op.<br />
<strong>De</strong> WTO kan daar weinig teg<strong>en</strong> do<strong>en</strong> <strong>en</strong> in <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> zelfs helemaal<br />
niets. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> neemt <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> de WTO af door de opkomst <strong>van</strong> regionale vrijhandelszones:<br />
eerst was er de EU (inmiddels uitgebreid tot 27 lidstat<strong>en</strong> <strong>en</strong> straks wellicht nog<br />
meer), daarna volgd<strong>en</strong> de NAFTA (Canada, VS <strong>en</strong> Mexico) <strong>en</strong> de ASEAN, later de SADC<br />
(Zuidelijk Afrika) <strong>en</strong> straks de APEC (Azië <strong>en</strong> Pacifische regio). Ook kom<strong>en</strong> er meer bilaterale<br />
handelsverdrag<strong>en</strong>. <strong>De</strong> VS heeft in 2004 zo’n verdrag geslot<strong>en</strong> met Chili <strong>en</strong> onderhandelt nu<br />
met Peru. <strong>De</strong> EU heeft rec<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> verdrag geslot<strong>en</strong> met Zuid Korea <strong>en</strong> onderhandelt met Mercosur<br />
(Arg<strong>en</strong>tinië, Brazilië, Uruguay, Paraguay <strong>en</strong> V<strong>en</strong>ezuela).<br />
Grondstoff<strong>en</strong>nationalisme, staatsbedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek<br />
Na de val <strong>van</strong> de Berlijnse Muur in 1989 heeft de illusie postgevat dat de wereld op weg is<br />
naar één grote wereldmarkt. Die illusie lijkt voorbij. T<strong>en</strong> eerste door bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde regionalisering<br />
<strong>van</strong> de vrijhandel. T<strong>en</strong> tweede door de opkomst <strong>van</strong> staatsbedrijv<strong>en</strong>. Op de wereldmarkt<br />
zijn (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> (o.a. Chinese) <strong>en</strong> fors door de staat gesubsidieerde bedrijv<strong>en</strong><br />
(o.a. Braziliaanse) in opmars. Zij hebb<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> economische maar ook politieke doel<strong>en</strong>.<br />
e<strong>en</strong> kartel met Oekraïne <strong>en</strong> Kazachstan) of <strong>het</strong> graan gaat gebruik<strong>en</strong> voor uitbreiding <strong>van</strong> de dierlijke productie,<br />
waarin <strong>het</strong> ook nog verre <strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d is.<br />
23 G. Meester, mond. med.<br />
24 <strong>Europese</strong> Commissie. EU calls on trading partners to remove protectionist barriers. Persbericht 28 mei<br />
2010.<br />
8
In <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> China <strong>en</strong> Rusland bijvoorbeeld: voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedselinflatie <strong>en</strong> sociale<br />
onrust. Daarnaast word<strong>en</strong> soms geopolitieke machtsposities nagestreefd. 25<br />
E<strong>en</strong> vergelijking dringt zich op met <strong>en</strong>ergie, waar de geopolitiek al manifest werd tijd<strong>en</strong>s de<br />
oliecrisis <strong>van</strong> 1973. Ook de Golfoorlog <strong>van</strong> 1991 <strong>en</strong> de Irakoorlog <strong>van</strong> 2003 hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergiepolitieke<br />
compon<strong>en</strong>t. Diverse grote land<strong>en</strong>, waaronder China, Australië <strong>en</strong> Canada, hebb<strong>en</strong><br />
de laatste jar<strong>en</strong> aangekondigd hun marine te versterk<strong>en</strong> om de aanvoer <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong><br />
zeker te stell<strong>en</strong> (Box 2.1).<br />
Inmiddels zijn al bedrijv<strong>en</strong> uit 20 land<strong>en</strong> actief met land grabbing in 24 land<strong>en</strong> in Afrika,<br />
Azië <strong>en</strong> Zuid-Amerika. Daaronder zijn (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> uit China, Korea <strong>en</strong> Saoedi Arabië.<br />
China betaalt niet alle<strong>en</strong> in geld maar ook in infrastructuur. Zo gaat <strong>het</strong> voor 8 miljard<br />
dollar invester<strong>en</strong> in de infrastructuur <strong>van</strong> spoorweg<strong>en</strong> in sojaregio’s in Arg<strong>en</strong>tinië. 26 In tijd<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> voedselschaarste valt powerplay te verwacht<strong>en</strong> met economische <strong>en</strong> zo nodig politieke<br />
middel<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU is op dit terrein tot dusver passief. Terwijl zij, vertrouw<strong>en</strong>d op de wereldmarkt,<br />
haar interv<strong>en</strong>tievoorrad<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels heeft afgebouwd, hebb<strong>en</strong> China, India, Rusland<br />
<strong>en</strong> Oekraïne juist grote voorrad<strong>en</strong> opgebouwd. 27<br />
Mt<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
1999/2000<br />
2000/2001<br />
2001/2002<br />
2002/2003<br />
Major governm<strong>en</strong>t stocks<br />
2003/2004<br />
2004/2005<br />
2005/2006<br />
9<br />
2006/2007<br />
2007/2008<br />
2008/2009<br />
2009/2 010<br />
2010/2011<br />
Figuur 2.1 Ontwikkeling belangrijke staatsvoorrad<strong>en</strong> tarwe 1999-2010. Bron: Cefetra.<br />
India<br />
China<br />
Oekraine<br />
Rusland<br />
EU-27<br />
Verwev<strong>en</strong>heid met financiële markt<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> financiële markt<strong>en</strong> zijn de laatste dec<strong>en</strong>nia sterk gegroeid. Naast zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong> <strong>en</strong> p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>fonds<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> ook hedgefonds<strong>en</strong> zich sterk ontwikkeld. In <strong>het</strong> afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nium<br />
hebb<strong>en</strong> zij zich in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate gestort op de handel in derivat<strong>en</strong> <strong>van</strong> grondstoff<strong>en</strong>, waar-<br />
25 Het Britse <strong>en</strong>ergieadviesbureau Wood Mack<strong>en</strong>zie meldde bijvoorbeeld dat de Chinese overheid de<br />
<strong>en</strong>ergieconcerns opdracht heeft gegev<strong>en</strong> alle kans<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> die door de economische crisis zijn ontstaan<br />
om olie-, gas- <strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong>bedrijv<strong>en</strong> op te kop<strong>en</strong> (NRC Handelsblad 15 juni 2010).<br />
26 NRC Handelsblad 14 juli 2010.<br />
27 Rusland heeft al meermal<strong>en</strong> powerplay naar buurland<strong>en</strong> gespeeld met de export <strong>van</strong> gas. Indirect werd<strong>en</strong><br />
daardoor ook EU lidstat<strong>en</strong>, met name Bulgarije, gedupeerd. Nu Rusland kans maakt om sam<strong>en</strong> met Oekraïne<br />
<strong>en</strong> Kazachstan de VS te passer<strong>en</strong> als grootste exporteur <strong>van</strong> tarwe is powerplay met graan is niet ond<strong>en</strong>kbaar.
onder <strong>en</strong>ergie, tarwe, soja <strong>en</strong> maïs. In de periode 2003/08 voerd<strong>en</strong> zij hun uitgav<strong>en</strong> in die<br />
markt<strong>en</strong> op <strong>van</strong> 13 miljard naar 170 à 250 miljard euro. 28<br />
Box 2.1 Maritieme geopolitiek in de 21e eeuw<br />
China bouwt zijn marine al jar<strong>en</strong> uit, vooral om aanvoerroutes veilig te stell<strong>en</strong>, met name de zeeroute naar <strong>het</strong><br />
Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>. Het land heeft - voor <strong>het</strong> eerst sinds 1421! - schep<strong>en</strong> naar de Indische Oceaan gestuurd, nu ter<br />
bestrijding <strong>van</strong> de piraterij. <strong>De</strong> vloot werkt overig<strong>en</strong>s sam<strong>en</strong> met die <strong>van</strong> de EU <strong>en</strong> de VS.<br />
In zijn nieuwste boek voorspelt ook Robert Kaplan dat de Indische Oceaan in de 21 e eeuw <strong>het</strong> brandpunt zal<br />
word<strong>en</strong> <strong>van</strong> de geopolitiek. <strong>De</strong>ze voorspelling lijkt aannemelijk voor olie <strong>en</strong> gas. In 2010 hadd<strong>en</strong> al meer dan 25<br />
land<strong>en</strong> marineschep<strong>en</strong> naar de Indische Oceaan <strong>en</strong> de Golf <strong>van</strong> Ad<strong>en</strong> gestuurd, waarschijnlijk niet alle<strong>en</strong> om de<br />
piraterij te bestrijd<strong>en</strong>. Het lijkt ook niet toevallig dat de NAVO e<strong>en</strong> oud-topman <strong>van</strong> e<strong>en</strong> oliemaatschappij - Shell's<br />
Jero<strong>en</strong> <strong>van</strong> der Veer - vroeg om e<strong>en</strong> commissie voor te zitt<strong>en</strong> met de opdracht e<strong>en</strong> nieuwe strategie voor <strong>het</strong><br />
bondg<strong>en</strong>ootschap te formuler<strong>en</strong>. Ook Australië verwacht dat de wereldmacht<strong>en</strong> elkaar in de Indische Oceaan de<br />
heerschappij gaan betwist<strong>en</strong>. Het land bouwt aan e<strong>en</strong> zee- <strong>en</strong> luchtmacht die iedere strijd om de veiligheid ver<br />
buit<strong>en</strong> de kust<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> eig<strong>en</strong> land zou moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> beslecht<strong>en</strong>.<br />
Maar voor <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> lijkt niet de Indische Oceaan <strong>het</strong> belangrijkst te word<strong>en</strong>, maar de route China /<br />
Zuid Amerika; die loopt via de Stille Oceaan <strong>en</strong> de Atlantische Oceaan (zie ook Figuur 4.4). Daarin past dat<br />
China e<strong>en</strong> spoorlijn wil aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Stille Oceaan dwars door Colombia naar de Caribische Zee. Ook past<br />
investering in e<strong>en</strong> spoorlijn <strong>van</strong> de Arg<strong>en</strong>tijnse kust naar <strong>het</strong> grondstoff<strong>en</strong>rijke binn<strong>en</strong>land. Ook de route India /<br />
Zuid Amerika wordt waarschijnlijk belangrijk. Die loopt wel via de Indische Oceaan <strong>en</strong> verder via de Atlantische<br />
Oceaan.<br />
Door <strong>het</strong> afsmelt<strong>en</strong> <strong>van</strong> poolijs ontstaan naar verwachting nieuwe zeeroutes, althans in de zomer, via de Arctische<br />
Oceaan. Die lijk<strong>en</strong> vooral <strong>van</strong> belang voor <strong>het</strong> scheepvaartverkeer tuss<strong>en</strong> Canada <strong>en</strong> Rusland <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
Europa <strong>en</strong> Oost-Azië. Voor <strong>het</strong> transport <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> <strong>van</strong> Amerika naar Oost- <strong>en</strong> Zuid Azië biedt<br />
deze route nauwelijks voordel<strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
China investeert 7,9 miljard dollar in Arg<strong>en</strong>tijns spoor. NRC Handelsblad 14 juli 2010.<br />
Chinese fregatt<strong>en</strong> naar Somalië. NRC Handelsblad 4 mei 2009.<br />
Kaplan, R. 2011. Moesson – de Indische Oceaan <strong>en</strong> de toekomstige wereldmarkt. Het Spectrum, Hout<strong>en</strong>.<br />
Sch<strong>en</strong>kel, M. Strijd teg<strong>en</strong> pirat<strong>en</strong> is ook geostrategie. NRC Handelsblad 8 februari 2011.<br />
Rademaker J.G.M., A.L.E. Arbouw & D.A. Swijgman 2007. China als militaire mog<strong>en</strong>dheid. HCCS, <strong>De</strong>n Haag<br />
(www.hcss.nl/<strong>en</strong>/.../Notitie_China_eindstudie%20Rademaker.pdf)<br />
<strong>De</strong>ze spelers zijn niet de primaire oorzaak <strong>van</strong> de stijging <strong>van</strong> de voedselprijz<strong>en</strong> in 2007/08<br />
maar hebb<strong>en</strong> deze waarschijnlijk wel versterkt <strong>en</strong> versneld (Box 8.4). Omdat zulke spelers<br />
zelf ge<strong>en</strong> interesse hebb<strong>en</strong> in voorrad<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> zij zich gedrag<strong>en</strong> als in e<strong>en</strong> casino 29 <strong>en</strong> met<br />
hun <strong>en</strong>orme kapital<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> beweeglijker mak<strong>en</strong>. 30 Fundam<strong>en</strong>teel risico hier<strong>van</strong> is dat<br />
markt<strong>en</strong> ontstaan die steeds minder word<strong>en</strong> gedrev<strong>en</strong> door vraag <strong>en</strong> aanbod, <strong>en</strong> steeds meer<br />
door prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> prijsspeculatie. Als bijvoorbeeld de obligatiemarkt<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> dip zitt<strong>en</strong> of de<br />
dollarkoers daalt, kunn<strong>en</strong> beleggers zich op de <strong>landbouw</strong>termijnmarkt<strong>en</strong> stort<strong>en</strong>, om uit te<br />
28<br />
<strong>Europese</strong> Commissie 2011. Tackling the chall<strong>en</strong>ges in commodity markets and on raw materials. Brussel.<br />
29<br />
In <strong>het</strong> debat over de rol <strong>van</strong> zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong> zijn nogal e<strong>en</strong>s superlatiev<strong>en</strong> gebruikt. Volg<strong>en</strong>s topman Blankfein<br />
<strong>van</strong> GoldmanSachs do<strong>en</strong> de bank<strong>en</strong> <strong>het</strong> "werk <strong>van</strong> God", maar volg<strong>en</strong>s superbelegger Warr<strong>en</strong> Buffet hanter<strong>en</strong><br />
ze "financiële massavernietigingswap<strong>en</strong>s". E<strong>en</strong> onheilsprofeet zou kunn<strong>en</strong> bewer<strong>en</strong> dat beide uitsprak<strong>en</strong><br />
waar zijn.<br />
30<br />
<strong>De</strong> Franse presid<strong>en</strong>t Sarkozy formuleerde <strong>het</strong> kort door de bocht: "Schaarste creëert speculatie <strong>en</strong> speculatie<br />
creëert schaarste".<br />
10
stapp<strong>en</strong> zodra andere markt<strong>en</strong> weer betere winstkans<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>. Zo kunn<strong>en</strong> ze <strong>het</strong> mondiale<br />
<strong>voedselsysteem</strong> destabiliser<strong>en</strong>.<br />
Verwev<strong>en</strong>heid met <strong>en</strong>ergiemarkt<br />
<strong>De</strong> fossiele <strong>en</strong>ergievoorrad<strong>en</strong> zijn eindig maar nog toereik<strong>en</strong>d voor eeuw<strong>en</strong>. Wel word<strong>en</strong> de<br />
gemakkelijk winbare voorrad<strong>en</strong> gas, olie <strong>en</strong> kol<strong>en</strong> schaarser. Dat betek<strong>en</strong>t dat <strong>en</strong>ergie steeds<br />
duurder zal word<strong>en</strong>, temeer omdat ook de vraag zal blijv<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>. Dat zal in veel sector<strong>en</strong> de<br />
productiekost<strong>en</strong> verhog<strong>en</strong>, ook in de <strong>landbouw</strong>.<br />
Daar komt bij dat de markt<strong>en</strong> <strong>van</strong> food, feed <strong>en</strong> fuel steeds meer verwev<strong>en</strong> rak<strong>en</strong>. Hoge <strong>en</strong>ergieprijz<strong>en</strong><br />
stimuler<strong>en</strong> de teelt <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong>, die in veel regio’s concurrer<strong>en</strong> met voedsel-<br />
<strong>en</strong> voedergewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor de voedselprijz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> opdrijv<strong>en</strong>. 31 Weliswaar wordt<br />
wereldwijd nog slechts 2% <strong>van</strong> <strong>het</strong> areaal akkerbouw gebruikt voor <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong>, maar<br />
dat aandeel stijgt doordat de VS, Brazilië <strong>en</strong> de EU produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> transportbrandstoff<strong>en</strong><br />
verplicht<strong>en</strong> steeds hogere perc<strong>en</strong>tages biobrandstof bij te m<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het gaat vooral om bioethanol<br />
uit maïs (VS) <strong>en</strong> suikerriet (Brazilië) <strong>en</strong> om biodiesel uit koolzaad (EU). 32 Daar komt<br />
bij dat de grote spelers op de <strong>en</strong>ergiemarkt kapitaalkrachtiger zijn dan hun teg<strong>en</strong>hangers op de<br />
food <strong>en</strong> feed markt<strong>en</strong>. 33 Prijspiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie zull<strong>en</strong> daardoor steeds vaker gepaard gaan<br />
met prijspiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedsel.<br />
Waterschaarste<br />
Wereldwijd komt 85% <strong>van</strong> <strong>het</strong> zoetwatergebruik voor rek<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>. 34 Op grote<br />
areal<strong>en</strong> <strong>landbouw</strong>grond in China, Zuid Azië, <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong> <strong>en</strong> Noord Afrika vindt door<br />
(veelal gesubsidieerde) irrigatie overexploitatie <strong>van</strong> grond- <strong>en</strong> rivierwatervoorrad<strong>en</strong> plaats.<br />
Volg<strong>en</strong>s de Wereldbank et<strong>en</strong> ca. 175 miljo<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in India <strong>en</strong> 130 miljo<strong>en</strong> in China voedsel<br />
dat is geproduceerd met overexploitatie <strong>van</strong> grondwatervoorrad<strong>en</strong>. Saoedi-Arabië is zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d<br />
in tarwe geword<strong>en</strong> dank zij grondwatervoorrad<strong>en</strong> die inmiddels bijna zijn uitgeput.<br />
35 En dan zijn er ook nog to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de competing claims <strong>van</strong>uit de stad, de <strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing<br />
(biobrandstoff<strong>en</strong>, stuwmer<strong>en</strong>, winning <strong>van</strong> shale gas) <strong>en</strong> de industrie.<br />
Daardoor wordt de <strong>landbouw</strong>productie extra kwetsbaar voor droogte. Dat probleem zal zich<br />
de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia ook in Zuid- <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> Oost-Europa steeds vaker voordo<strong>en</strong>. 36<br />
31<br />
Het effect <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> op de voedselprijz<strong>en</strong> wordt soms gebagatelliseerd, maar dat lijkt niet terecht.<br />
Vooral de VS Zie: J. Engwerda. Biobrandstof beïnvloedt voedselprijz<strong>en</strong> wel degelijk. agd 11 maart 2011.<br />
Presid<strong>en</strong>t Obama heeft in juni 2010 in reactie op de olieramp in de Golf <strong>van</strong> Mexico gepleit voor e<strong>en</strong> versnelde<br />
transitie naar e<strong>en</strong> biobased economy (http://www.whitehouse.gov/issues/<strong>en</strong>ergy-and-<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t).<br />
Dat kan de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> maïs <strong>en</strong> andere gran<strong>en</strong> verder omhoog trekk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> VS hebb<strong>en</strong> al beslot<strong>en</strong> de bijm<strong>en</strong>gplicht<br />
voor ethanol te verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> 10% naar 15% (ICIS.com 13 oktober 2010). In 2010 stak de VS al<br />
38% <strong>van</strong> zijn maïs in ethanol <strong>en</strong> dat aandeel zal waarschijnlijk nog verder stijg<strong>en</strong>.<br />
32<br />
Het grondbeslag <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> is aanzi<strong>en</strong>lijk. In de EU zou de beoogde 10% bijm<strong>en</strong>gplicht in 2020 e<strong>en</strong><br />
areaal <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> verg<strong>en</strong> <strong>van</strong> 20-30 miljo<strong>en</strong> ha, ofwel 20-30% <strong>van</strong> <strong>het</strong> totale akkerbouw-areaal. Afhankelijk<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> beleid zal e<strong>en</strong> aanmerkelijk deel <strong>van</strong> de teelt overzee plaatsvind<strong>en</strong>, waar de ha-opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> lager<br />
zijn zodat <strong>het</strong> b<strong>en</strong>odigde areaal nog groter zijn.<br />
33<br />
Shell <strong>en</strong> Cargill hebb<strong>en</strong> al sam<strong>en</strong> geïnvesteerd in <strong>het</strong> in Wisconsin gevestigde bedrijf Vir<strong>en</strong>t Energy Systems,<br />
dat als eerste ter wereld rechtstreeks biob<strong>en</strong>zine wil producer<strong>en</strong> uit plant<strong>en</strong>suikers (Agrarisch Dagblad 15 juni<br />
2010). Daarnaast heeft Shell e<strong>en</strong> joint v<strong>en</strong>ture geslot<strong>en</strong> met <strong>het</strong> Braziliaanse bedrijf Cosan, dat ethanol produceert<br />
uit rietsuiker (Agrarisch Dagblad 26 augustus 2010).<br />
34<br />
Zie: http://www.clubgre<strong>en</strong>.nl/vraag/water-footprint.html<br />
35<br />
A. George. Earth economist: The food bubble is about to burst. Interview met Lester Brown in New Sci<strong>en</strong>tist<br />
online 10 februari 2011.<br />
36<br />
AEA 2007. Adaptation to climate change in the agricultural sector. Report to the EC Directorate - G<strong>en</strong>eral<br />
for agriculture and rural developm<strong>en</strong>t. http://ec.europa.eu/agriculture/analysis/external/climate/final_<strong>en</strong>.pdf<br />
11
Klimaatverandering<br />
<strong>De</strong> to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> de CO2-conc<strong>en</strong>tratie in de atmosfeer zal mogelijk e<strong>en</strong> positief effect hebb<strong>en</strong><br />
op de productie <strong>van</strong> rijst, tarwe <strong>en</strong> soja. Dat is althans <strong>het</strong> geval in kasproev<strong>en</strong>. Daarom verhog<strong>en</strong><br />
Nederlandse glastuinders doelbewust <strong>het</strong> CO2-gehalte in de kass<strong>en</strong>.<br />
Ook de - vooral door CO2, methaan <strong>en</strong> lachgas veroorzaakte – klimaatverandering zal de productie<br />
aan<strong>van</strong>kelijk verhog<strong>en</strong>. Maar bij verdere temperatuurstijging zal de productie dal<strong>en</strong>.<br />
Waar <strong>het</strong> omslagpunt ligt staat nog niet vast. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt verwacht dat elke temperatuurstijging<br />
ertoe zal leid<strong>en</strong> dat extreem weer, zoals langdurige droogte, gaat to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> in frequ<strong>en</strong>tie<br />
<strong>en</strong> heftigheid. Dat zal wereldwijd de kans op voedselcrises vergrot<strong>en</strong>. Het IFPRI verwacht<br />
dat de klimaatverandering de opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> <strong>van</strong> de belangrijkste gewass<strong>en</strong> gaat verlag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat Zuid Azië <strong>het</strong> zwaarst zal word<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong>. 37 Voor Europa voorspell<strong>en</strong> diverse experts<br />
dat de productie de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia in <strong>het</strong> Zuid<strong>en</strong> gaat afnem<strong>en</strong> door waterschaarste, maar<br />
in <strong>het</strong> Noord<strong>en</strong> gaat to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> door hogere temperatur<strong>en</strong>. 38<br />
Afnem<strong>en</strong>de meeropbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong><br />
Hoewel grote del<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>areaal nog e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm pot<strong>en</strong>tieel hebb<strong>en</strong> voor productieverhoging,<br />
moet<strong>en</strong> we bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat de productiviteit doorgaans niet stijgt in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maar<br />
lineair: er komt elk jaar gemiddeld e<strong>en</strong> zelfde aantall<strong>en</strong> kilogramm<strong>en</strong> bij. Dat betek<strong>en</strong>t dat<br />
ook bij doorgaande productiviteitsgroei de groei in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> terugloopt. 39 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adert<br />
de productie, in elk geval die <strong>van</strong> tarwe, in e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d aantal regio’s <strong>het</strong> biofysische<br />
plafond. Dat blijkt uit e<strong>en</strong> onlangs gepubliceerde wereldkaart <strong>van</strong> de zog<strong>en</strong>aamd yield gap.<br />
Die gap is in Noordwest Europa, Noordoost China <strong>en</strong> del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de VS nog slechts klein (Figuur<br />
2.2). In de EU is <strong>het</strong> stijgingstempo in <strong>het</strong> vorige dec<strong>en</strong>nium gedaald <strong>en</strong> de <strong>Europese</strong><br />
Commissie verwacht e<strong>en</strong> verdere daling. 40 In China stagneert ook de productiviteitsstijging<br />
<strong>van</strong> rijst in de belangrijkste teeltgebied<strong>en</strong>. 41 Shihavi Pandey, hoofd <strong>van</strong> de Plant Production<br />
and Protection Division <strong>van</strong> de FAO noemde in 2009 de volg<strong>en</strong>de cijfers: steeg de haproductiviteit<br />
sinds 1961 met 2,3% per jaar, tuss<strong>en</strong> 2009 <strong>en</strong> 2030 zal dat perc<strong>en</strong>tage dal<strong>en</strong><br />
naar 0,9% per jaar. Dat komt niet alle<strong>en</strong> door <strong>het</strong> verschijnsel <strong>van</strong> lineaire stijging <strong>van</strong> de productiviteit,<br />
maar ook door achteruitgang <strong>van</strong> de kwaliteit <strong>van</strong> de bodem.<br />
Land degradation<br />
In Afrika <strong>en</strong> Zuid Amerika kan nog e<strong>en</strong> groot areaal <strong>landbouw</strong>grond word<strong>en</strong> ontgonn<strong>en</strong>, maar<br />
dat zal steeds vaker gaan bost<strong>en</strong> met natuurbeleid. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> raakt wereldwijd 5-10 miljo<strong>en</strong><br />
ha <strong>landbouw</strong>grond per jaar in verval raakt door erosie, vervuiling, verzilting of uitputting <strong>van</strong><br />
nutriënt<strong>en</strong>. 42 Dat verlaagt de productie <strong>en</strong> maakt haar bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gevoeliger voor extreem<br />
weer, bijvoorbeeld droogte. In de EU is dit probleem (nog) beperkt, maar in Afrika is op 75%<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>areaal sprake <strong>van</strong> nutriënt<strong>en</strong>schaarste. In China doet zich op<br />
37<br />
G.C. Nelson et al. 2009. Climate change: Impact on agriculture and costs of adaptation. IFPRI, Washington<br />
DC.<br />
38<br />
Ook ondoordacht klimaatbeleid kan e<strong>en</strong> bron <strong>van</strong> instabiliteit word<strong>en</strong>. Dat geldt met nam<strong>en</strong> voor de mondiale<br />
handel in CO 2 emissierecht<strong>en</strong>. <strong>De</strong> <strong>landbouw</strong> zou in die handel mee kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> door C-opslag in de bodem,<br />
in wortels <strong>en</strong> in bom<strong>en</strong>/struik<strong>en</strong> (bijvoorbeeld olijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> koffie). Het Institute for Agriculture and Trade Policy<br />
in Minneapolis heeft de vrees geuit dat deze handel kan leid<strong>en</strong> tot grote volatiliteit <strong>van</strong> de prijz<strong>en</strong>, mede<br />
door speculatie. Dat kan zich vertal<strong>en</strong> in instabiliteit <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>system<strong>en</strong>.<br />
Zie diverse publicaties op www.iatp.org/climate<br />
39<br />
J. Engwerda. FAO wil einde aan int<strong>en</strong>sieve grondbewerking<strong>en</strong>. Agrarisch Dagblad 11 februari 2009.<br />
40<br />
European Commission 2010. Prospects for agricultural markets and income in the EU 2010-2020.<br />
http://ec.europa.eu/agriculture/publi/caprep/prospects2010/fullrep_<strong>en</strong>.pdf<br />
41<br />
World Bank 2007. World <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Report 2008.<br />
42<br />
World Bank 2007. World <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Report 2008: Agriculture for <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t.<br />
12
Figuur 2.2 Efficiëntie <strong>van</strong> tarweproductie met de meest bepal<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> per wereldregio.<br />
Bron: K. Neumann 2010. Explaining agricultural int<strong>en</strong>sity at the European and global<br />
scale. Thesis. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit.<br />
e<strong>en</strong> fors deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>areaal e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>overgesteld probleem voor: overbemesting met<br />
fosfaat <strong>en</strong> stikstof, <strong>en</strong> ook dat remt de productie. 43<br />
Schaarste fosfaat <strong>en</strong> micronutriënt<strong>en</strong><br />
Fosfaat zal in de loop <strong>van</strong> deze eeuw steeds schaarser <strong>en</strong> duurder word<strong>en</strong>. Enerzijds doordat<br />
de gemakkelijk winbare minerale voorrad<strong>en</strong> uitgeput zull<strong>en</strong> rak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de productiekost<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de overige voorrad<strong>en</strong> hoger zull<strong>en</strong> zijn. Anderzijds doordat de <strong>landbouw</strong>productie to<strong>en</strong>eemt,<br />
des te meer als ook de teelt <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> blijft to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. 44 Hoge fosfaatprijz<strong>en</strong> gaan<br />
e<strong>en</strong> rem vorm<strong>en</strong> op de groei <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>productie, vooral in de talrijke regio’s waar boer<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> geringe koopkracht hebb<strong>en</strong>. Dat kan de voedselprijz<strong>en</strong> opdrijv<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> EU beschikt slechts over kleine minerale fosfaatvoorrad<strong>en</strong> - in Finland - <strong>en</strong> is dus extra<br />
kwetsbaar. Slaagt de EU er in om voldo<strong>en</strong>de fosfaat aan te blijv<strong>en</strong> kop<strong>en</strong>, dan zal dat al snel<br />
t<strong>en</strong> koste gaan <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong> in arme land<strong>en</strong>.<br />
Er zijn aanwijzing<strong>en</strong> dat de minerale voorrad<strong>en</strong> <strong>van</strong> sommige micronutriënt<strong>en</strong> nog sneller<br />
schaars word<strong>en</strong> dan die <strong>van</strong> fosfaat: borium, koper, mangaan, molybde<strong>en</strong>, kobalt <strong>en</strong> zink.<br />
Voor de <strong>landbouw</strong> zal zink mogelijk <strong>het</strong> eerst gaan knell<strong>en</strong>. 45<br />
Uitputting visvoorrad<strong>en</strong><br />
Door overbevissing rak<strong>en</strong> steeds meer visvoorrad<strong>en</strong> in de ocean<strong>en</strong> uitgeput. Dat maakt ook de<br />
visvoorzi<strong>en</strong>ing meer kwetsbaar voor calamiteit<strong>en</strong>. Viskweek kan dit deels comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>, maar<br />
veel kweekvis wordt gevoerd met vismeel gemaakt <strong>van</strong> ge<strong>van</strong>g<strong>en</strong> vis. Herbivore vis wordt<br />
vaak gevoerd met <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> zoals soja <strong>en</strong> concurreert dus met voedselproductie.<br />
43<br />
R.L. Voortman 2010. Explorations into African Land Resource Ecology. On the chemistry betwe<strong>en</strong> soils,<br />
plants and fertilizers. Dissertatie, Vrije Universiteit Amsterdam.<br />
44<br />
H.A. Udo de Haes et al. 2009. Fosfaat - <strong>van</strong> teveel naar tekort. Beleidsnotitie <strong>van</strong> de Stuurgroep Technology<br />
Assessm<strong>en</strong>t <strong>van</strong> <strong>het</strong> ministerie <strong>van</strong> LNV. www.platformlis.nl<br />
45<br />
Voortman a.w. Fosfaat <strong>en</strong> zink word<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s niet g<strong>en</strong>oemd in <strong>het</strong> rec<strong>en</strong>te voorstel <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong><br />
Commissie (2011) Tackling the chall<strong>en</strong>ges in commodity markets and on raw materials. <strong>De</strong> tijdshorizon<br />
daar<strong>van</strong> is 2020.<br />
13
Verlies biodiversiteit<br />
Wereldwijd is al dec<strong>en</strong>nia sprake <strong>van</strong> verlies <strong>van</strong> biodiversiteit in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> variëteit<strong>en</strong>.<br />
Soort<strong>en</strong> sterv<strong>en</strong> vooral uit door verlies <strong>van</strong> natuurgebied<strong>en</strong>. Variëteit<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong><br />
onder meer door schaalvoordel<strong>en</strong>, technologische ontwikkeling<strong>en</strong>, liberalisering <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>markt<strong>en</strong>,<br />
46 de opkomst <strong>van</strong> <strong>het</strong> octrooirecht in de gewasveredeling <strong>en</strong> machtsconc<strong>en</strong>tratie<br />
bij multinationale zaadbedrijv<strong>en</strong>. 47<br />
<strong>De</strong>ze ontwikkeling is e<strong>en</strong> bedreiging voor de veerkracht <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> op termijn. Het<br />
verdwijn<strong>en</strong> <strong>van</strong> soort<strong>en</strong> kan bijvoorbeeld leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> tekort aan insect<strong>en</strong> die gewass<strong>en</strong> bestuiv<strong>en</strong><br />
(pollinators), waaronder bij<strong>en</strong>. Ook slinkt <strong>het</strong> reservoir <strong>van</strong> natuurlijke vijand<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> plag<strong>en</strong>, wat de mogelijkhed<strong>en</strong> voor biologische bestrijding aantast.<br />
Het verlies aan diversiteit <strong>van</strong> gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> vee kan ertoe leid<strong>en</strong> dat ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> plag<strong>en</strong> zich<br />
sneller <strong>en</strong> op grotere schaal kunn<strong>en</strong> verspreid<strong>en</strong>. 48 Ook moedwillige verspreiding door oorlog<br />
of terrorisme wordt gemakkelijker. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> rester<strong>en</strong> minder wilde variëteit<strong>en</strong> die in de veredeling<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut om gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> veerass<strong>en</strong> meer weerbaar te mak<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>,<br />
plag<strong>en</strong> <strong>en</strong> verander<strong>en</strong>de fysieke omstandighed<strong>en</strong>. G<strong>en</strong><strong>en</strong>bank<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> deze verarming<br />
slechts t<strong>en</strong> dele voorkom<strong>en</strong>.<br />
Riscoverlag<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong><br />
Teg<strong>en</strong>over deze reeks <strong>van</strong> risicoverhog<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> staan uiteraard ook factor<strong>en</strong> die de risico’s<br />
<strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verminder<strong>en</strong>. Daar<strong>van</strong> zijn er t<strong>en</strong>minste drie te noem<strong>en</strong>:<br />
• voortschrijd<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> technologie, met name op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> ziekte- <strong>en</strong> plaagregulering,<br />
efficiënte b<strong>en</strong>utting <strong>van</strong> water <strong>en</strong> nutriënt<strong>en</strong>, <strong>en</strong> rass<strong>en</strong> <strong>en</strong> productiesystem<strong>en</strong><br />
met meer resili<strong>en</strong>ce teg<strong>en</strong> variabele omstandighed<strong>en</strong>;<br />
• mogelijk zal g<strong>en</strong>tech leid<strong>en</strong> tot hogere productie per ha, maar dat is nog niet duidelijk;<br />
• verdere vooruitgang in de informatietechnologie, die kan help<strong>en</strong> bij early warning <strong>en</strong> <strong>het</strong><br />
nem<strong>en</strong> <strong>van</strong> maatregel<strong>en</strong>;<br />
• ook liberalisering kan e<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>de werking hebb<strong>en</strong>, maar zoals gemeld staan daar<br />
destabiliser<strong>en</strong>de effect<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over.<br />
Conclusie<br />
Per saldo lijkt <strong>het</strong> erop dat de risico’s voor de <strong>landbouw</strong>productie zull<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. In de volg<strong>en</strong>de<br />
hoofdstukk<strong>en</strong> focuss<strong>en</strong> we op de <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedsel in de EU tot<br />
2020. Maar omdat de EU ev<strong>en</strong>tuele voedsel- <strong>en</strong> veevoertekort<strong>en</strong> al snel zal afw<strong>en</strong>tel<strong>en</strong> op de<br />
wereldmarkt, <strong>en</strong> daarmee vooral op voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>, bested<strong>en</strong> we<br />
ook aandacht aan die afw<strong>en</strong>teling.<br />
46 Voorbeeld is Mexico, de bakermat <strong>van</strong> maïs. Na <strong>het</strong> NAFTA-verdrag is de Mexicaanse markt overspoeld met<br />
GM-rass<strong>en</strong>, die tal <strong>van</strong> inheemse rass<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> verdrong<strong>en</strong> of “g<strong>en</strong>etisch besmet”. Zie: F. Ackerman et al.<br />
2003. Free Trade, Corn, and the Environm<strong>en</strong>t: Environm<strong>en</strong>tal Impacts of US – Mexico Corn Trade Under<br />
NAFTA. Tufts University. Medford MA 02155, USA. http://ase.tufts.edu/gdae<br />
47 Gebruik <strong>van</strong> GMO’s betek<strong>en</strong>t niet per definitie aantasting <strong>van</strong> de g<strong>en</strong>etische diversiteit, want transg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingebouwd in e<strong>en</strong> breed scala <strong>van</strong> rass<strong>en</strong>. Maar dat zal voor zaadfirma’s lang niet altijd lucratief<br />
zijn.<br />
48 Voorbeeld is tarwe in de zuidoostelijke VS. Bij rec<strong>en</strong>t onderzoek aan tarwelijn<strong>en</strong> die nog resist<strong>en</strong>tieg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
bezitt<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de galmug Mayeticola destructor, blek<strong>en</strong> nog slechts 5 <strong>van</strong> de 21 g<strong>en</strong><strong>en</strong> actief (agd 28 januari<br />
2011).<br />
14
3. Vraagstelling <strong>en</strong> werkwijze<br />
_________________________________________________________________________<br />
In dit rapport staan de volg<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal:<br />
• In hoeverre blijft de EU op middellange termijn (10 jaar) zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d in voedsel in<br />
e<strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> doorgaande liberalisering?<br />
• Welke rele<strong>van</strong>te fysieke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitieke tr<strong>en</strong>dbreuk<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> zich tot 2020<br />
kunn<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong>, zowel in de EU als daarbuit<strong>en</strong>?<br />
• Wat zoud<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> de gevolg<strong>en</strong> zijn voor <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing in de EU?<br />
• In hoeverre kan de markt met zijn zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> de problem<strong>en</strong> zelf oploss<strong>en</strong>?<br />
Waar is marktfal<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn overheidsinterv<strong>en</strong>ties nodig?<br />
• Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat de EU op schaarste reageert door minder graan te exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer te<br />
importer<strong>en</strong>, <strong>en</strong> die marktrespons mogelijk ook stimuleert, welke gevolg<strong>en</strong> zou dat hebb<strong>en</strong><br />
voor ontwikkelingsland<strong>en</strong>?<br />
• Welke prev<strong>en</strong>tieve <strong>en</strong> reactieve opties heeft de EU om de risico’s voor zichzelf <strong>en</strong> voor<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong>?<br />
Om bov<strong>en</strong>staande vrag<strong>en</strong> te help<strong>en</strong> beantwoord<strong>en</strong> heeft <strong>het</strong> Platform diverse onderzoek<strong>en</strong><br />
uitgezet bij Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR (Box 3.1).<br />
Box 3.1 Achtergrondrapport<strong>en</strong><br />
Bindraban, P.S., C.P.J. Burger, P.M.F. Quist-Wessel & C.R. Werger 2008.<br />
Resili<strong>en</strong>ce of the European food system to calamities.<br />
Plant Research International & <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Economics, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR. 49<br />
Burger, K. 2009.<br />
Food calamities and governance – an inv<strong>en</strong>tory of approaches.<br />
<strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Economics, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR.<br />
Burger, K., J. Warner & E. <strong>De</strong>rix 2010.<br />
Governance of the world food system and crisis prev<strong>en</strong>tion.<br />
Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR.<br />
Jans<strong>en</strong>, D.M., C.P.J. Burger, P.M.F. Quist-Wessel & B. Rutgers 2010.<br />
Responses of the EU feed and livestock system to shocks in trade and production.<br />
Plant Research International, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR.<br />
Meuwiss<strong>en</strong>, M.P.M., K. Burger & A.G.J.M. Oude Lansink 2010.<br />
Resili<strong>en</strong>ce of food companies to calamities – perceptions in the Netherlands.<br />
Business Economics & <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Economics, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR.<br />
Alle rapport<strong>en</strong> zijn te download<strong>en</strong> via www.platformlis.nl<br />
49 Op verzoek <strong>van</strong> de Tweede Kamer heeft de to<strong>en</strong>malige minister Verburg <strong>van</strong> LNV op dit rapport e<strong>en</strong> comm<strong>en</strong>taar<br />
geschrev<strong>en</strong>. Tweede Kamer vergaderjaar 2008-2009, 21 501-32, nr 323. Daarin noemt zij drie opties<br />
om e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele instorting <strong>van</strong> de soja-invoer op te <strong>van</strong>g<strong>en</strong>: meer sojaver<strong>van</strong>gers producer<strong>en</strong> (mits niet t<strong>en</strong><br />
koste <strong>van</strong> natuurgebied<strong>en</strong>), gewass<strong>en</strong> tel<strong>en</strong> die zowel <strong>en</strong>ergie als veevoer lever<strong>en</strong>, <strong>en</strong> grotere voorrad<strong>en</strong> aanhoud<strong>en</strong><br />
(mits in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> internationale afsprak<strong>en</strong>).<br />
15
Daarnaast heeft <strong>het</strong> Platform e<strong>en</strong> tweetal workshops <strong>en</strong> e<strong>en</strong> rondetafelgesprek met experts<br />
georganiseerd:<br />
• e<strong>en</strong> workshop over de mogelijke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun pot<strong>en</strong>tiële impact;<br />
• e<strong>en</strong> workshop <strong>en</strong> e<strong>en</strong> rondetafelgesprek met experts over geopolitiek <strong>en</strong> global<br />
governance.<br />
Verder is uitvoerige deskstudie verricht <strong>en</strong> zijn individuele gesprekk<strong>en</strong> gevoerd met experts<br />
op deelterrein<strong>en</strong>. Ook zijn tal <strong>van</strong> discussies gevoerd binn<strong>en</strong> <strong>het</strong> Platform.<br />
16
4. Mogelijke calamiteit<strong>en</strong><br />
_________________________________________________________________________<br />
Aannam<strong>en</strong><br />
Er zijn veel meer calamiteit<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbaar dan we in dit rapport kunn<strong>en</strong> me<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. Daarom<br />
hebb<strong>en</strong> we <strong>het</strong> speelveld afgebak<strong>en</strong>d.<br />
T<strong>en</strong> eerste beperk<strong>en</strong> we ons blikveld tot 2020. Daarbij do<strong>en</strong> we de volg<strong>en</strong>de aannam<strong>en</strong>:<br />
• Er tred<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> technologische revoluties in de <strong>landbouw</strong> op. Wel zet de tr<strong>en</strong>d <strong>van</strong> productiviteitsstijging<br />
per hectare vooralsnog door op <strong>het</strong> overgrote deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> mondiale<br />
<strong>landbouw</strong>areaal. 50 Ook de efficiëntieverbetering<strong>en</strong> in de veehouderij (productie per kg<br />
voer etc.) zett<strong>en</strong> vooralsnog verder door.<br />
• Er vind<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> mondiale megaramp<strong>en</strong> plaats zoals e<strong>en</strong> wereldoorlog of bijvoorbeeld inslag<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> grote meteoriet.<br />
• <strong>De</strong> geme<strong>en</strong>schappelijke markt <strong>van</strong> de EU blijft intact <strong>en</strong> er kom<strong>en</strong> nog <strong>en</strong>kele kleine<br />
nieuwe lidstat<strong>en</strong> bij. 51<br />
• <strong>De</strong> EU zet <strong>en</strong>kele verdere stapp<strong>en</strong> naar liberalisering. <strong>De</strong> externe handel in gran<strong>en</strong>, oliezad<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> is geheel vrij. <strong>De</strong> export <strong>van</strong> gran<strong>en</strong> zal to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> doordat de<br />
productiviteit blijft stijg<strong>en</strong> terwijl de interne vraag naar voedsel- <strong>en</strong> voedergraan terugloopt.<br />
Weliswaar neemt de vraag naar gran<strong>en</strong> voor bio-ethanol toe, maar niet voldo<strong>en</strong>de<br />
om beide vorige factor<strong>en</strong> te comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU-graanprijs blijft rond <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> de<br />
wereldmarkt <strong>en</strong> de export zal verder to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. 52<br />
• Wel blijft de EU de kom<strong>en</strong>de 10 jaar haar dierlijke productie bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> goedkope<br />
import<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit de wereldmarkt (met name Zuid Amerika). <strong>De</strong> EU voert weliswaar onderhandeling<strong>en</strong><br />
met de Mercosur land<strong>en</strong> die ertoe kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong><br />
productie <strong>van</strong> vlees (<strong>en</strong> zuivel) verschuift naar Zuid Amerika. Maar aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
is dat die verschuiving in de kom<strong>en</strong>de 10 jaar nog niet groot zal zijn. 53<br />
50 OECD <strong>en</strong> FAO (2010) verwacht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke stijging <strong>van</strong> de productie in Latijns Amerika <strong>en</strong> slechts e<strong>en</strong><br />
lichte stijging in de EU-27. Daar tuss<strong>en</strong>in zitt<strong>en</strong> China, India, de VS, Rusland, Ukraïne, Sub-Sahara Afrika <strong>en</strong><br />
Australië. Voor de belangrijke rijstproducer<strong>en</strong>de regio’s <strong>van</strong> China verwacht<strong>en</strong> ze dat de productiviteitsstijging<br />
gaat stagner<strong>en</strong>. Voor binn<strong>en</strong> Europa is de verwachting dat de productie in <strong>het</strong> zuid<strong>en</strong> gaat stagner<strong>en</strong> als<br />
gevolg <strong>van</strong> klimaatverandering, maar in <strong>het</strong> noord<strong>en</strong> juist verder kan stijg<strong>en</strong>.<br />
51 <strong>De</strong> laatste jar<strong>en</strong> staat de euro onder druk <strong>van</strong>wege de schuld<strong>en</strong>crisis die volgde op de kredietcrisis. Nu <strong>en</strong> dan<br />
gaan er stemm<strong>en</strong> op voor splitsing <strong>van</strong> de Eurozone, bijvoorbeeld in e<strong>en</strong> noordelijke euro (“neuro”) zone <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> zuidelijke euro (“zeuro”) zone. Zelfs e<strong>en</strong> terugkeer naar de oude valuta is geopperd. Zelfs dat zou niet <strong>het</strong><br />
einde <strong>van</strong> de geme<strong>en</strong>schappelijke markt betek<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar <strong>het</strong> zou deze wel belemmer<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dergelijk sc<strong>en</strong>ario<br />
lijkt voor <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium onwaarschijnlijk.<br />
52 Verwachting is dat de EU méér tarwe gaat exporter<strong>en</strong> omdat de interv<strong>en</strong>tieprijs inmiddels b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de wereldmarktprijs<br />
ligt <strong>en</strong> de interne vraag terugloopt. Zie: G. Meester 2010. Future developm<strong>en</strong>ts and policies.<br />
In: A. Oskam, G. Meester & H. Silvis 2010. EU Policy for agriculture, food and rural areas. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Academic Publishers.<br />
53 Wat niet versnell<strong>en</strong>d zal werk<strong>en</strong> is dat <strong>het</strong> Europees Parlem<strong>en</strong>t eist dat de Commissie bij de onderhandeling<strong>en</strong><br />
rek<strong>en</strong>ing houdt met de verschill<strong>en</strong> in duurzaamheid (agd 27 januari 2011). Ook de <strong>Europese</strong> koepel <strong>van</strong><br />
<strong>landbouw</strong>organisaties <strong>en</strong> -coöperaties Copa-Cogeca maakt zich grote zorg<strong>en</strong>. Zij waarschuwt dat vrijhandel<br />
met Mercosur ertoe zou leid<strong>en</strong> dat de <strong>Europese</strong> rundvleessector instort, de pluimveesector inkrimpt <strong>en</strong> de<br />
voedselvoorzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de EU onzeker wordt als gevolg <strong>van</strong> klimaat- <strong>en</strong> politieke risico's (de laatste met<br />
name in Arg<strong>en</strong>tinië) (agd 8 maart 2011). <strong>De</strong> Nederlandse staatssecretaris Bleker heeft de <strong>Europese</strong> Commissie<br />
verzocht "...rek<strong>en</strong>ing te houd<strong>en</strong> met onze off<strong>en</strong>sieve <strong>en</strong> def<strong>en</strong>sieve <strong>landbouw</strong>belang<strong>en</strong> (waaronder dier<strong>en</strong>welzijn)".<br />
(agd 15 maart 2011).<br />
17
• Tr<strong>en</strong>ds als klimaatverandering, zoetwaterschaarste <strong>en</strong> fosfaatschaarste hebb<strong>en</strong> tot 2020<br />
wel invloed maar nog ge<strong>en</strong> grote invloed op de <strong>landbouw</strong>productie in de EU <strong>en</strong> de wereld,<br />
<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min op de <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>voedselsysteem</strong> voor calamiteit<strong>en</strong>. 54<br />
Zelfvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
In hoeverre is de EU zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d in voedsel <strong>en</strong> in hoeverre zal ze dat in de kom<strong>en</strong>de termijn<br />
10 jaar blijv<strong>en</strong>?<br />
Tabel 4.1 laat de graad <strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de EU zi<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> aantal belangrijke <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> EU is zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d of netto–exporter<strong>en</strong>d voor de meeste basisproduct<strong>en</strong>.<br />
Van graan <strong>en</strong> melkpoeder is de EU zelfs e<strong>en</strong> belangrijk exporteur. Maar voor drie product<strong>en</strong><br />
is de EU afhankelijk <strong>van</strong> import: maïs (zelfvoorzi<strong>en</strong>ing 80%), plantaardige olie (64%) <strong>en</strong><br />
vooral soja/sojaschroot (2%). Sojaschroot wordt vooral gebruikt als veevoer. <strong>De</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ingsgraad<br />
<strong>van</strong> in de EU-27 gebruikte eiwitrijke veevoedergrondstoff<strong>en</strong> was in 2005/06 23%.<br />
Tabel 4.1 Productie, consumptie <strong>en</strong> handel <strong>van</strong> <strong>en</strong>kele belangrijke voedingsproduct<strong>en</strong> in de<br />
EU-27 in 2007.<br />
Bron: European Commission 2009. Prospects for agricultural markets and income<br />
2008-2015.<br />
Product (mln ton)<br />
Productie<br />
Consumptie<br />
18<br />
Zelfvoorzi<strong>en</strong>ingsgraad<br />
(%)<br />
Netto import (= import<br />
– export)<br />
Netto import in %<br />
<strong>van</strong> consumptie<br />
Graan, waar<strong>van</strong>: 257,7 267,9 96,2% 4,3 1,6%<br />
Tarwe 119,9 117,4 102,1% -6,5 -5,5%<br />
Maïs 48,2 63,1 76,4% 12,9 20,4%<br />
Boter 2,2 2,1 104,9% -0,1 -5,9%<br />
Kaas 8,9 8,4 106,0% -0,5 -6,0%<br />
Vlees 43,6 42,9 101,6% -0,6 -1,5%<br />
Sojabon<strong>en</strong> 1,1 44,1 2,5% 43,1 97,7%<br />
Plantaardige oliën/vett<strong>en</strong> 22,2 39,2 56,6% 17,1 43,6%<br />
Vaak is de vrees geuit dat de EU bij doorgaande liberalisering niet meer zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d zal<br />
zijn omdat de meeste <strong>Europese</strong> produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong> met bijvoorbeeld<br />
produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in Zuid-Amerika. Dat lijkt mee te vall<strong>en</strong>. Meester 55 constateert dat de EU nu al<br />
op prijs kan concurrer<strong>en</strong> op de wereldmarkt<strong>en</strong> voor tarwe, rundvlees <strong>en</strong> melkpoeder, zij <strong>het</strong><br />
nog niet voor boter. Hij verwacht dat de zelfvoorzi<strong>en</strong>ing voor tarwe verder zal to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><br />
doordat de productiviteit verder stijgt terwijl de vraag daalt. Daarbij moet word<strong>en</strong> aangetek<strong>en</strong>d<br />
dat boer<strong>en</strong> nog altijd aanmerkelijke bedrijfstoeslag<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> die hun concurr<strong>en</strong>tiepositie<br />
versterk<strong>en</strong>. Maar volg<strong>en</strong>s Meester <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s Bindraban et al. (2008) zou de EU zelfs in <strong>het</strong><br />
extreme sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> volledige liberalisering - dus zonder bedrijfstoeslag<strong>en</strong> - zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d<br />
54 <strong>De</strong>ze aanname is mogelijk te optimistisch. Lester Brown (interview in New Sci<strong>en</strong>tist online 10 februari 2011)<br />
stelt dat klimaatverandering <strong>en</strong> regionale waterschaarste al op korte termijn grote effect<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op<br />
de mondiale <strong>landbouw</strong>productie <strong>en</strong> -prijz<strong>en</strong>.<br />
55 G. Meester in: A. Oskam, H. Meester & H. Silvis a.w.
lijv<strong>en</strong>, opnieuw met uitzondering <strong>van</strong> plantaardige olie <strong>en</strong> soja(schroot). Wel is d<strong>en</strong>kbaar dat<br />
<strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing minder snel gaat groei<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> groei<strong>en</strong>de immigratiestrom<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld als gevolg <strong>van</strong> onrust in Noord Afrika <strong>en</strong> <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> hoge mate <strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing betek<strong>en</strong>t uiteraard e<strong>en</strong> hoge mate <strong>van</strong> voedselzekerheid,<br />
althans als we kijk<strong>en</strong> naar calamiteit<strong>en</strong> die elders in de wereld plaatsvind<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> voor soja<br />
<strong>en</strong> plantaardige oliën <strong>en</strong> vett<strong>en</strong> is de EU sterk afhankelijk <strong>van</strong> import. Dat betek<strong>en</strong>t dat vooral<br />
de dierlijke productie - met name die <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>svlees, pluimveevlees <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> - kwetsbaar<br />
is voor calamiteit<strong>en</strong> elders. Dat geldt veel minder voor de productie <strong>van</strong> rundvlees, waarvoor<br />
relatief weinig soja(schroot) wordt gebruikt.<br />
Mogelijke calamiteit<strong>en</strong> tot 2020<br />
Welke calamiteit<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> in <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium de voedselzekerheid <strong>van</strong> de EU kunn<strong>en</strong><br />
bedreig<strong>en</strong>?<br />
In de literatuur word<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de calamiteit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd:<br />
• voedselterrorisme, bijvoorbeeld door moedwillige introductie <strong>van</strong> besmettelijke dierziekt<strong>en</strong><br />
door terrorist<strong>en</strong>, maffiose concurr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of gefrustreerde werknemers;<br />
• dierziekt<strong>en</strong>, inclusief zoönos<strong>en</strong> (bijvoorbeeld e<strong>en</strong> grieppandemie);<br />
• instorting <strong>van</strong> de voorzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> brandstof, elektriciteit of water;<br />
• instorting <strong>van</strong> infrastructuur, o.a. transport;<br />
• abrupte klimaatverandering: kleine ijstijd, nucleaire winter of vulkanische aërosol<strong>en</strong>;<br />
• extreem weer;<br />
• faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de voedselindustrie.<br />
E<strong>en</strong> beknopt overzicht is gemaakt door Meuwiss<strong>en</strong>, Burger & Oude Lansink <strong>en</strong> door Burger<br />
(refer<strong>en</strong>ties in Box 3.1).<br />
Meuwiss<strong>en</strong> heeft op verzoek <strong>van</strong> <strong>het</strong> Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving ook e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>quête gehoud<strong>en</strong> onder <strong>het</strong> voedselbedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> stakeholders in Nederland over de resili<strong>en</strong>ce<br />
(veerkracht) <strong>van</strong> bedrijv<strong>en</strong> (Box 4.1). Als punt<strong>en</strong> <strong>van</strong> zorg kom<strong>en</strong> daarin naar vor<strong>en</strong>:<br />
elektriciteit, wegtransport, droogte, uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja <strong>en</strong> langdurig verlies <strong>van</strong><br />
leveranciers.<br />
Mede gebaseerd op <strong>het</strong> voorgaande zi<strong>en</strong> we de volg<strong>en</strong>de calamiteit<strong>en</strong> 56 als meest rele<strong>van</strong>te<br />
risico's voor de kwantitatieve voedselzekerheid in de EU tot 2020:<br />
1. Productieverliez<strong>en</strong> in de EU door natuurramp<strong>en</strong>, zoals ernstige droogte, overstroming<strong>en</strong>,<br />
vulkaanuitbarsting<strong>en</strong>, plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> dierziekt<strong>en</strong>. 57<br />
2. Productieverliez<strong>en</strong> in de EU door moedwillig veroorzaakte ramp<strong>en</strong>, met name grootschalige<br />
epidemieën <strong>van</strong> plant- <strong>en</strong> dierziekt<strong>en</strong> 58 als gevolg <strong>van</strong> bioterrorisme.<br />
3. Wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) door maatschappelijke oorzak<strong>en</strong> in de EU: aanscherping<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> GMO-beleid <strong>van</strong> de EU, langdurige staking<strong>en</strong> in <strong>Europese</strong><br />
56<br />
E<strong>en</strong> luchtig geschrev<strong>en</strong> overzicht <strong>van</strong> mogelijke grote mondiale ramp<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun gevolg<strong>en</strong> is te vind<strong>en</strong> in: M.<br />
Keulemans 2008. Exit Mundi - Het einde <strong>van</strong> de wereld. Bruna, Utrecht.<br />
57<br />
Vulkaanuitbarsting<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zowel binn<strong>en</strong> als buit<strong>en</strong> Europa plaatsvind<strong>en</strong>. Omdat e<strong>en</strong> uitbarsting op IJsland<br />
vooral Europa zal treff<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting tot de interne calamiteit<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d.<br />
58<br />
<strong>De</strong> veterinaire term voor e<strong>en</strong> epidemie bij dier<strong>en</strong> is epizoötie. Wij gebruik<strong>en</strong> hier de meer gangbare term<br />
epidemie.<br />
19
Box 4.1 Corporate governance voedselket<strong>en</strong> in Nederland<br />
Op verzoek <strong>van</strong> <strong>het</strong> Platform Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving heeft Miranda Meuwiss<strong>en</strong> (WUR)<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête over resili<strong>en</strong>ce (veerkracht) gehoud<strong>en</strong> onder 20 onderneming<strong>en</strong> in de voedselsector <strong>en</strong> 20 andere<br />
stakeholders. <strong>De</strong> respons was hoog, e<strong>en</strong> aanwijzing dat resili<strong>en</strong>ce als belangrijk wordt gezi<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> onderneming<strong>en</strong> werd gevraagd de belangrijkste bedreiging<strong>en</strong> voor de voedselvoorzi<strong>en</strong>ing in de EU te noem<strong>en</strong><br />
uit e<strong>en</strong> lijst <strong>van</strong> 11 mogelijke bedreiging<strong>en</strong>. Het vaakst werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd:<br />
• langdurige uitval <strong>van</strong> elektriciteit<br />
• langdurige crisis in <strong>het</strong> wegtransport<br />
• lage voorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> gelijktijdige extreme droogte in de EU.<br />
Op de vraag naar de belangrijkste bedreiging<strong>en</strong> voor hun eig<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> <strong>het</strong> vaakst g<strong>en</strong>oemd:<br />
• langdurige uitval <strong>van</strong> elektriciteit<br />
• langdurig verlies <strong>van</strong> leveranciers<br />
• wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
• langdurige crisis in <strong>het</strong> wegtransport.<br />
Lager scoord<strong>en</strong>: extreme droogte in de EU, extreme droogte in de EU in combinatie met hoge olieprijz<strong>en</strong>, extreme<br />
kou in West Europa als gevolg <strong>van</strong> verander<strong>en</strong>de golfstroom, <strong>het</strong> langdurig niet beschikbaar zijn <strong>van</strong> de Rijn<br />
voor transport, e<strong>en</strong> pandemie die ook <strong>het</strong> personeel treft, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> langdurige uitval <strong>van</strong> de Rotterdamse hav<strong>en</strong>.<br />
In hun Business Continuity Plans houd<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> slechts t<strong>en</strong> dele rek<strong>en</strong>ing met calamiteit<strong>en</strong>. Alle bedrijv<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing met e<strong>en</strong> langdurige uitval <strong>van</strong> de Rotterdamse hav<strong>en</strong> <strong>en</strong> 75% met e<strong>en</strong> pandemie, maar slechts<br />
40% met verlies <strong>van</strong> leveranciers, 30% met uitval <strong>van</strong> elektriciteit, 25% met e<strong>en</strong> onderbreking <strong>van</strong> de import <strong>van</strong><br />
soja(schroot) <strong>en</strong> 20% met e<strong>en</strong> crisis <strong>van</strong> <strong>het</strong> wegtransport.<br />
Voor risk managem<strong>en</strong>t zi<strong>en</strong> de bedrijv<strong>en</strong> <strong>het</strong> meest in:<br />
• allianties met leveranciers<br />
• gespreid inkop<strong>en</strong><br />
• eig<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergieopwekking<br />
• grotere voorrad<strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong>. 59<br />
<strong>De</strong> bedrijv<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol voor de overheid, met name <strong>het</strong> zorg<strong>en</strong> voor grotere voorrad<strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong>.<br />
Voor de Nederlandse overheid zi<strong>en</strong> ze verder e<strong>en</strong> rol bij schaalvergroting, bedrijfs<strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing, horizontale<br />
allianties <strong>en</strong> locale markt<strong>en</strong>. Voor de EU noem<strong>en</strong> ze o.a. spreiding <strong>van</strong> aanvoer, aanvull<strong>en</strong>de financiële<br />
reserves <strong>en</strong> bedrijfs<strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
Bron: Meuwiss<strong>en</strong>, Burger & Oude Lansink (2010).<br />
zeehav<strong>en</strong>s, of hav<strong>en</strong>blokkades door bijvoorbeeld actievoer<strong>en</strong>de vissers of binn<strong>en</strong>vaartschippers.<br />
4. Wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) als gevolg <strong>van</strong> natuurramp<strong>en</strong> in sojaproducer<strong>en</strong>de<br />
regio’s, met name Zuid Amerika <strong>en</strong> de VS.<br />
Wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) door maatschappelijke oorzak<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de<br />
EU: oorlog, terrorisme, langdurige <strong>van</strong> uitval <strong>van</strong> hav<strong>en</strong>s in grote exporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong><br />
door staking<strong>en</strong> of blokkades, e<strong>en</strong> leveringsboycot door sojabedrijv<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> valutaoorlog of<br />
geopolitiek. 60<br />
59<br />
Het hoogst scoorde de categorie “overig”, maar dat was e<strong>en</strong> verzameling <strong>van</strong> spontaan g<strong>en</strong>oemde afzonderlijke<br />
opties, waar<strong>van</strong> er niet één hoog scoort.<br />
60<br />
<strong>De</strong> dreiging <strong>van</strong> e<strong>en</strong> valutaoorlog is weer actueel <strong>van</strong>wege de druk <strong>van</strong> de VS op China om de yuan op te<br />
waarder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de quantitative easing door de VS, die de facto neerkomt op <strong>het</strong> bijdrukk<strong>en</strong> <strong>van</strong> dollars. Meest<br />
schadelijk voor de int<strong>en</strong>sieve veehouderij in de EU <strong>en</strong> vooral Nederland zou zijn e<strong>en</strong> vrije val <strong>van</strong> de euro<br />
t.o.v. de dollar, die de aankoop <strong>van</strong> soja snel veel duurder zou mak<strong>en</strong>.<br />
20
5. E<strong>en</strong> pandemie <strong>van</strong> humane griep die de sam<strong>en</strong>leving langdurig ontwricht. 61<br />
6. E<strong>en</strong> crash <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong> <strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing 62 <strong>en</strong>/of communicati<strong>en</strong>etwerk<strong>en</strong> (telefoon,<br />
internet, sociale media, tv, radio) door e<strong>en</strong> ongeluk of e<strong>en</strong> cyberaanval. 63<br />
7. E<strong>en</strong> financiële crisis, zoals e<strong>en</strong> crash <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> bank<strong>en</strong>stelsel 64 , <strong>het</strong> betalingsverkeer,<br />
de aandel<strong>en</strong>markt<strong>en</strong> of de grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong>. 65<br />
In dit rapport richt<strong>en</strong> we ons niet op de calamiteit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd onder 6-8. <strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
pandemie strekk<strong>en</strong> zich namelijk uit tot ver buit<strong>en</strong> de <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> vall<strong>en</strong> daarmee buit<strong>en</strong> <strong>het</strong><br />
gezichtsveld <strong>van</strong> <strong>het</strong> Platform. Dat geldt ook voor de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> crash <strong>van</strong> de <strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong>/of communicati<strong>en</strong>etwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> crash <strong>van</strong> <strong>het</strong> financiële stelsel.<br />
Rester<strong>en</strong> 5 categorieën <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong>, die zijn te herleid<strong>en</strong> tot twee:<br />
1. Terugval <strong>van</strong> de interne <strong>landbouw</strong>productie <strong>van</strong> de EU.<br />
2. Uitval <strong>van</strong> de invoer <strong>van</strong> soja(schroot).<br />
61 <strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> de pandemieën <strong>van</strong> de Mexicaanse griep (H1N1 virus) <strong>en</strong> de vogelgriep (H5N1 virus) zijn<br />
tot dusver meegevall<strong>en</strong>. In <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> de Mexicaanse griep - in Engeland swine flu ge<strong>het</strong><strong>en</strong>, officiële naam<br />
Nieuwe Influ<strong>en</strong>za A (H1N1) - was dat mede te dank<strong>en</strong> aan grootschalige vaccinatie. Chinese wet<strong>en</strong>schappers<br />
hebb<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t gewaarschuwd voor recombinant<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> Mexicaanse griepvirus <strong>en</strong> <strong>het</strong> vogelgriepvirus<br />
H9N2. Y. Sun et al. 2011. High g<strong>en</strong>etic compatibility and increased pathog<strong>en</strong>icity of reassortants derived<br />
from avian H9N2 and pandemic H1N1/2009 influ<strong>en</strong>za viruses. PNAS doi: 10.1073/pnas.1019109108.<br />
62 PriceWaterhouseCoopers voorspelde in 2005 dat e<strong>en</strong> grote stroomuitval, zoals in 2003 aan de oostkust <strong>van</strong> de<br />
VS, in de toekomst vaker zal voorkom<strong>en</strong>, als gevolg <strong>van</strong> onvoldo<strong>en</strong>de investering<strong>en</strong> <strong>en</strong> verouderde <strong>en</strong>ergiec<strong>en</strong>trales.<br />
Vooral in de VS zou voor miljard<strong>en</strong> aan investering<strong>en</strong> vereist zijn, maar ook in de EU <strong>en</strong> China (de<br />
Volkskrant 19 april 2005). Ecofys heeft in opdracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> Rath<strong>en</strong>au Instituut onderzoek gedaan naar lacunes<br />
in <strong>het</strong> <strong>en</strong>ergiedebat. Als e<strong>en</strong> <strong>van</strong> de lacunes komt daar naar vor<strong>en</strong> dat <strong>het</strong> politieke <strong>en</strong> publieke debat over<br />
beschikbaarheid <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiebronn<strong>en</strong> te beperkt plaatsvindt. Het probleem ‘geopolitieke verhouding<strong>en</strong> in relatie<br />
tot voorzi<strong>en</strong>ingszekerheid’ krijgt te weinig aandacht. Zie: R. de Vos, C. H<strong>en</strong>driks & R. Co<strong>en</strong>raads 2005.<br />
Verk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong>ergie. Rath<strong>en</strong>au Instituut, <strong>De</strong>n Haag.<br />
63 Zie: A. Hommels, J. <strong>van</strong> d<strong>en</strong> Hov<strong>en</strong>, J. Nekkers & F. Grot<strong>en</strong>dorst 2004. <strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> de informatiesam<strong>en</strong>leving.<br />
Rath<strong>en</strong>au Instituut. Het rapport concludeert dat de <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> de sam<strong>en</strong>leving voor verstoring<br />
<strong>van</strong> de ICT infrastructuur tot dusver meevalt. Maar: “Wat de sam<strong>en</strong>leving op termijn part<strong>en</strong> kan gaan<br />
spel<strong>en</strong> is de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de afhankelijkheid <strong>van</strong> ICT-system<strong>en</strong> <strong>en</strong> -infrastructur<strong>en</strong>. Die afhankelijkheid wordt<br />
groter als gevolg <strong>van</strong> de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de complexiteit <strong>van</strong> system<strong>en</strong>, waardoor eig<strong>en</strong> oordeelsvorming <strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong><br />
moeilijker word<strong>en</strong>. Afhankelijkheid wordt ook groter doordat alternatieve (oudere) technologieën steeds<br />
minder beschikbaar zijn <strong>en</strong> of steeds minder word<strong>en</strong> gebruikt”. Het rapport beveelt onder meer aan back-up<br />
system<strong>en</strong> mét de bijbehor<strong>en</strong>de expertise in stand te houd<strong>en</strong>. Het besteedt ge<strong>en</strong> speciale aandacht aan <strong>landbouw</strong><br />
<strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
64 Zo'n crash was zeer nabij in <strong>het</strong> VK <strong>en</strong> de VS in <strong>het</strong> najaar <strong>van</strong> 2008. Om e<strong>en</strong> crash te voorkom<strong>en</strong> heeft de<br />
Amerikaanse regering onder meer 700 miljard dollar uitgetrokk<strong>en</strong> om toxic assets <strong>van</strong> bank<strong>en</strong> op te kop<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> de Britse regering 50 miljard pond om bank<strong>en</strong> te nationaliser<strong>en</strong>. Zie: N. Mathiason & H. Stewart. Three<br />
weeks that changed the world. The Guardian 28 december 2008.<br />
(http://www.guardian.co.uk/business/2008/dec/28/markets-credit-crunch-banking-2008)<br />
65 Speculant<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> (agrarische) grondstoff<strong>en</strong> fors opdrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijdelijk krapte veroorzak<strong>en</strong>,<br />
maar vroeg of laat moet<strong>en</strong> ze hun voorrad<strong>en</strong> verkop<strong>en</strong>. Ook financiële speculant<strong>en</strong> verkop<strong>en</strong> vroeg of laat alle<br />
derivat<strong>en</strong> die ze gekocht hebb<strong>en</strong>. Speculant<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dus wel e<strong>en</strong> kortstondige maar niet e<strong>en</strong> langdurige<br />
crisis veroorzak<strong>en</strong>, al kunn<strong>en</strong> versterkte prijsschommeling<strong>en</strong> wel schadelijk uitwerk<strong>en</strong> op productie <strong>en</strong> investering<strong>en</strong>.<br />
21
Box 4.2 Cyberwars<br />
Volg<strong>en</strong>s de secretaris-g<strong>en</strong>eraal <strong>van</strong> de NATO Rasmuss<strong>en</strong> moet de NATO per dag zo’n 100 digitale inbraakpoging<strong>en</strong><br />
verijdel<strong>en</strong>. Het Amerikaanse ministerie <strong>van</strong> <strong>De</strong>f<strong>en</strong>sie meldt zelfs 6 miljo<strong>en</strong> poging<strong>en</strong> per dag. Het kan<br />
gaan om toegang tot geheime informatie, maar ook om ontregeling <strong>van</strong> system<strong>en</strong>.<br />
Dat laatste was <strong>het</strong> geval bij e<strong>en</strong> cyberaanval met <strong>het</strong> zeer gea<strong>van</strong>ceerde Stuxnet-virus in de zomer <strong>van</strong> 2010. <strong>De</strong><br />
aanval richtte zich op computers waarop speciale Siem<strong>en</strong>s-software draait. Daarmee word<strong>en</strong> wereldwijd de<br />
meeste industriële process<strong>en</strong> aangestuurd, zoals die <strong>van</strong> elektriciteitsc<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> olie- <strong>en</strong> gasleiding<strong>en</strong>. Maar<br />
liefst 10.000 system<strong>en</strong> raakt<strong>en</strong> besmet, waar<strong>van</strong> <strong>het</strong> gros in Iran. Vermoedelijk doelwit war<strong>en</strong> ultrac<strong>en</strong>trifuges <strong>en</strong><br />
kernc<strong>en</strong>trales. Volg<strong>en</strong>s de New York Times was <strong>het</strong> virus ontwikkeld door de VS <strong>en</strong> Israël <strong>en</strong> uitgetest in Israël.<br />
Overig<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> niet alle installaties in Iran ontregeld.<br />
In Nederland werd de kernc<strong>en</strong>trale in Borssele tijdig gewaarschuwd door Govcert, e<strong>en</strong> organisatie die nam<strong>en</strong>s de<br />
overheid cybercriminaliteit in Nederland in de gat<strong>en</strong> houdt. Vergelijkbare aanvall<strong>en</strong>, maar dan uit andere hoek<strong>en</strong>,<br />
zijn ook d<strong>en</strong>kbaar op bijvoorbeeld de <strong>Europese</strong> zuivel- of de vleesindustrie.<br />
Het kabinet heeft aangekondigd in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de nationale veiligheid extra te gaan inzett<strong>en</strong> op cybersecurity.<br />
E<strong>en</strong> groot aantal Nederlandse, publiek <strong>en</strong> privaat, heeft al meegedaan aan de internationale oef<strong>en</strong>ing Cyberstorm<br />
III o.l.v. de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>. Doel was de respons op e<strong>en</strong> breed opgezette cyberaanval te beoef<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
NAVO-chef erk<strong>en</strong>t fout in Afghanistan. NRC Handelsblad 8 oktober 2010.<br />
<strong>De</strong> kernc<strong>en</strong>trale draait e<strong>en</strong> beetje op Windows - Hackers mikk<strong>en</strong> op kwetsbare schakels in industrie. NRC Handelsblad<br />
25 september 2010.<br />
M. Hijink. Het Stuxnet-virus br<strong>en</strong>gt cyberoorlog in nieuwe fase: de aanval op industriële doel<strong>en</strong>. NRC Handelsblad<br />
12 oktober 2010.<br />
M. Hijink.‘G20 moet over cybercrime besliss<strong>en</strong>’. NRC Handelsblad 24 november 2010.<br />
http://www.nytimes.com/2011/01/16/world/middleeast/16stuxnet.html<br />
Brief <strong>van</strong> de Minister <strong>van</strong> Veiligheid <strong>en</strong> Justitie over Nationale Veiligheid. Tweede Kamer, vergaderjaar 2010-<br />
2011, 30 821, nr. 12.<br />
Kans<strong>en</strong><br />
Wat zijn de kans<strong>en</strong> dat de onder 1-5 g<strong>en</strong>oemde calamiteit<strong>en</strong> zich voordo<strong>en</strong>?<br />
<strong>De</strong> meeste kans<strong>en</strong> zijn niet goed te kwantificer<strong>en</strong>. Er kunn<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong> zonder<br />
preced<strong>en</strong>t (Black Swans) plaatsvind<strong>en</strong>, waarvoor kansrek<strong>en</strong>ing principieel onmogelijk is. 66<br />
Maar voor sommige calamiteit<strong>en</strong> is wel e<strong>en</strong> orde <strong>van</strong> grootte aan te gev<strong>en</strong>.<br />
66 <strong>De</strong>ze term kreeg bek<strong>en</strong>dheid door <strong>het</strong> spraakmak<strong>en</strong>de boek <strong>van</strong> filosoof Nassim Taleb The Black Swan: The<br />
Impact of the Highly Improbable (2007). Het gaat om gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die als e<strong>en</strong> verrassing kom<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> grote<br />
impact hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarvoor achteraf e<strong>en</strong> verklaring wordt gezocht. In de vier mogelijke combinaties <strong>van</strong><br />
known <strong>en</strong> unknown vall<strong>en</strong> ze in de categorie unknown unknowns. Zulke gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s Taleb<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme invloed op de geschied<strong>en</strong>is gehad. Positieve voorbeeld<strong>en</strong>: <strong>het</strong> Internet <strong>en</strong> de personal computer.<br />
Negatieve voorbeeld<strong>en</strong>: de Eerste Wereldoorlog <strong>en</strong> de aanslag<strong>en</strong> op 11 september 2001.<br />
Voor de <strong>landbouw</strong> zoud<strong>en</strong> we BSE als voorbeeld kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>. Die ziekte brak uit in 1986. Pas later bleek<br />
ze niet te word<strong>en</strong> veroorzaakt door viruss<strong>en</strong> of bacteriën, maar door prion<strong>en</strong>: eiwitt<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> kettingreactie<br />
in de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. <strong>De</strong> eerste hypothese over <strong>het</strong> bestaan <strong>van</strong> prion<strong>en</strong> was pas gepubliceerd<br />
in 1982.<br />
22
Kans op natuurramp<strong>en</strong> in de EU<br />
<strong>De</strong> kans op overstroming<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>grond in de EU is groot. Elk jaar zijn er wel één<br />
of meer gevall<strong>en</strong>. <strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>landbouw</strong> kunn<strong>en</strong> ernstig zijn, maar blijv<strong>en</strong> doorgaans<br />
lokaal. In de periode 1998-2009 werd<strong>en</strong> vooral Engeland <strong>en</strong> Roem<strong>en</strong>ië zwaar getroff<strong>en</strong> (Figuur<br />
4.1). Maar de kans dat dusdanig grote <strong>landbouw</strong>areal<strong>en</strong> onderstrom<strong>en</strong> dat de productie<br />
op <strong>Europese</strong> schaal sterk krimpt <strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> fors gaan stijg<strong>en</strong> lijkt gering. Daar komt bij dat<br />
grasland goed bestand is teg<strong>en</strong> overstroming.<br />
Figuur 4.1 Overstroming<strong>en</strong> in Europa 1998-2009. Bron: SOER 2010. Het Milieu in Europa.<br />
Toestand <strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning 2010. Europees Milieuag<strong>en</strong>tschap.<br />
Overstroming<strong>en</strong> op grotere schaal zijn wel d<strong>en</strong>kbaar in de kustgebied<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
tsunami die zou kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> grote onderzeese aardbeving of vulkaanuitbarsting. <strong>De</strong><br />
kans daarop is <strong>het</strong> grootst in regio's waar frequ<strong>en</strong>t aardbeving<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>, zoals Italië,<br />
Griek<strong>en</strong>land <strong>en</strong> Turkije. 67 Krachtige aardbeving<strong>en</strong> <strong>en</strong> tsunamis hebb<strong>en</strong> ca. 1600 vC de Minoïsche<br />
beschaving op Kreta <strong>en</strong> omstrek<strong>en</strong> verwoest. Dichter bij Nederland vond op 6 april 1580<br />
e<strong>en</strong> aardbeving <strong>van</strong> ca. 6.2 op de schaal <strong>van</strong> Richter plaats in <strong>het</strong> Nauw <strong>van</strong> Calais. <strong>De</strong> aardbeving<br />
werd gevoeld in Nederland, België, Engeland, Duitsland <strong>en</strong> noord-Frankrijk <strong>en</strong> veroorzaakte<br />
e<strong>en</strong> 4 meter hoge tsunami die de noord-Franse sted<strong>en</strong> Calais <strong>en</strong> Boulogne overstroomde.<br />
Voor de Noordzee dateert de laatste grote tsunami <strong>van</strong> t<strong>en</strong>minste 5000 jaar geled<strong>en</strong>,<br />
67 <strong>De</strong> aardbeving zelf kan de <strong>landbouw</strong>productie niet op grote schaal schad<strong>en</strong>. Landbouw is immers e<strong>en</strong> diffuse<br />
bedrijfstak. Wel zoud<strong>en</strong> lokale clusters <strong>en</strong> vitale infrastructuur kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verwoest, bijvoorbeeld de<br />
glastuinbouw in <strong>het</strong> Westland. Maar dat kan nauwelijks voedselschaarste op <strong>Europese</strong> schaal teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
23
Figuur 4.2 <strong>De</strong> belangrijkste droogtes in Europa 2000-2009.<br />
Bron: SOER 2010. Het Milieu in Europa. Toestand <strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning 2010.<br />
Europees Milieuag<strong>en</strong>tschap.<br />
Box 4.3 Top-10 zwaarste vulkaanuitbarsting<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> afgelop<strong>en</strong> mill<strong>en</strong>nium<br />
<strong>De</strong> zwaarte <strong>van</strong> vulkanische explosies wordt vaak uitgedrukt in de Vulkanische Explosiviteitsindex (VEI).<br />
Op basis <strong>van</strong> deze index is de top-10 <strong>van</strong> zwaarste erupties <strong>van</strong> <strong>het</strong> vorige mill<strong>en</strong>nium:<br />
Vulkaan Land VEI Jaar<br />
Tambora Sumbawa, Indonesië 7 1815<br />
Kuwae Vanuatu 6 1452<br />
Laki IJsland 6 1783<br />
Krakatau bij Java, Indonesië 6 1883<br />
Novarupta (Katmai) Alaska 6 1912<br />
Mt. Pinatubo Luzon, Filippijn<strong>en</strong> 6 1991<br />
Mt. Agung Bali, Indonesië 5 1963<br />
Mt. Saint Hel<strong>en</strong>s Washington State, VS 5 1980<br />
El Chichón Mexico 5 1982<br />
Mount Hudson Chili 5 1991<br />
<strong>De</strong> frequ<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> al deze erupties was gemiddeld 1x per 100 jaar, die <strong>van</strong> de zes zwaarste erupties gemiddeld 1x<br />
per 167 jaar.<br />
Bron: Wikipedia http://nl.wikipedia.org/wiki/Vulkanische-explosiviteitsindex<br />
24
to<strong>en</strong> grote del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de kust werd<strong>en</strong> overspoeld. 68 Voor Nederland zou zo'n tsunami desastreus<br />
kunn<strong>en</strong> zijn. 69 Maar ook voor tsunamis geldt: op <strong>Europese</strong> schaal zal niet snel e<strong>en</strong> zodanige<br />
productieverlaging plaatsvind<strong>en</strong> dat sprake zal zijn <strong>van</strong> schaarste <strong>en</strong> zeer hoge prijz<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> langdurige droogte ligt mom<strong>en</strong>teel in de orde <strong>van</strong> grootte <strong>van</strong> 1x per 10 à 100<br />
jaar. Figuur 4.2 laat voor de periode 2000-2009 één echt grootschalige droogte zi<strong>en</strong>: die <strong>van</strong><br />
2003. Het KNMI heeft voor Nederland gekek<strong>en</strong> naar de periode 1906 t/m 2007. Over die periode<br />
komt e<strong>en</strong> droogte <strong>van</strong> de ernst <strong>van</strong> 2003 gemiddeld e<strong>en</strong>s per 10 jaar voor. 70 Als de kans<br />
op e<strong>en</strong> droogte onafhankelijk is <strong>van</strong> de kans in <strong>het</strong> voorgaande jaar, dan zou de kans op twee<br />
jaar e<strong>en</strong> dergelijke droogte achtere<strong>en</strong> in de orde ligg<strong>en</strong> <strong>van</strong> 1x per 100 jaar. E<strong>en</strong> zeer ernstige<br />
droogte als die <strong>van</strong> 1976 komt nu in Nederland gemiddeld e<strong>en</strong>s per 90 jaar voor. Maar op<br />
<strong>Europese</strong> schaal trof deze droogte e<strong>en</strong> veel minder groot areaal dan die <strong>van</strong> 2003, dus is de<br />
kans op e<strong>en</strong> grootschalige droogte kleiner; <strong>en</strong> de kans op twee zulke droge jar<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong><br />
nog kleiner. Wel zull<strong>en</strong> die kans<strong>en</strong> waarschijnlijk to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> klimaatverandering.<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s rele<strong>van</strong>t is de kans op e<strong>en</strong> zware, langdurige vulkaanuitbarsting met mondiale impact:<br />
die ligt in de orde <strong>van</strong> grootte <strong>van</strong> 1x per 100 jaar (Box 4.3). We kunn<strong>en</strong> niet zegg<strong>en</strong> dat<br />
de hele wereld op e<strong>en</strong> vulkaan leeft, maar wel onder e<strong>en</strong> vulkaan.<br />
Ook de kans op e<strong>en</strong> grootschalige epidemie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> plant<strong>en</strong>ziekte lijkt gering. In de workshop<br />
die <strong>het</strong> Platform op 20 april 2009 hield stelde J. Schans <strong>van</strong> de Plant<strong>en</strong>ziektekundige Di<strong>en</strong>st<br />
dat de kans op zo’n epidemie zeer klein is zolang sprake is <strong>van</strong> goed bestuur: voldo<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nis<br />
<strong>van</strong> plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>, adequate gewasbescherming, gezond <strong>en</strong> divers plantmateriaal.<br />
Maar <strong>het</strong> is niet <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d dat de kom<strong>en</strong>de 10 jaar in alle lidstat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de EU aan die<br />
voorwaard<strong>en</strong> is voldaan. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> er altijd nieuwe ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> plag<strong>en</strong> opduik<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>t<br />
voorbeeld zijn de tarweziekt<strong>en</strong> zwarte <strong>en</strong> gele roest. 71 Sinds de jar<strong>en</strong> '50 zijn tarwerass<strong>en</strong><br />
beschikbaar gekom<strong>en</strong> die resist<strong>en</strong>t war<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> zwarte roest, maar deze resist<strong>en</strong>tie is doorbrok<strong>en</strong><br />
door de in 1999 in Uganda ontdekte variant Ug99, die zich heeft verspreid naar Zuid<br />
Afrika <strong>en</strong> <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>. Weliswaar zijn er al nieuwe resist<strong>en</strong>te rass<strong>en</strong> gekweekt, maar in<br />
68 Noorse onderzoekers hebb<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> '60 e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme onderzeese aardverschuiving voor de kust <strong>van</strong><br />
Noorweg<strong>en</strong> ontdekt, die ze de Storegga verschuiving doopt<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze onderzeese lawine heeft e<strong>en</strong> breedte <strong>van</strong><br />
290 km <strong>en</strong> e<strong>en</strong> volume <strong>van</strong> 5580 km 3 . Het is één <strong>van</strong> de grootste onderzeese verschuiving<strong>en</strong> die ooit ontdekt<br />
zijn. Eig<strong>en</strong>lijk zijn <strong>het</strong> drie aparte lawines. <strong>De</strong> oudste vond ongeveer 30.000 jaar geled<strong>en</strong> plaats <strong>en</strong> de tweede<br />
<strong>en</strong> de derde tuss<strong>en</strong> 8000 <strong>en</strong> 5000 jaar geled<strong>en</strong>. Waarschijnlijk zijn ze gaan schuiv<strong>en</strong> door aardbeving<strong>en</strong>. Alle<br />
drie de aardverschuiving<strong>en</strong> zijn zo groot dat ze <strong>en</strong>orme tsunamis moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> veroorzaakt. Bij geologisch<br />
onderzoek in Schotland <strong>en</strong> in Noorweg<strong>en</strong> zijn afwijk<strong>en</strong>de zandlag<strong>en</strong> in de bodem gevond<strong>en</strong> <strong>van</strong> 7200 jaar<br />
oud. <strong>De</strong>ze word<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> aan de tweede lawine.<br />
(http://www.k<strong>en</strong>nislink.nl/publicaties/tsunami-waarschuwingssysteem-hebb<strong>en</strong>-wij-er-e<strong>en</strong>-nodig-in-d<strong>en</strong>oordzee)<br />
69 Het rapport <strong>van</strong> de <strong>De</strong>ltacommissie (commissie-Veerman) gaat uit <strong>van</strong> risico’s door klimaatverandering<br />
(zeespiegelstijging) <strong>en</strong> stormvloed<strong>en</strong>, maar zegt niets over zeebeving<strong>en</strong> <strong>en</strong> tsunami’s. <strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> stormvloed<br />
wordt berek<strong>en</strong>d, maar dat is dus maar in zeer uitzonderlijke gevall<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> tsunami.<br />
(http://www.deltacommissie.com/doc/2008-09-03%20Advies%20<strong>De</strong>ltacommissie.pdf). <strong>De</strong> desastreuze<br />
tsunamis in de Indische Oceaan (december 2004) <strong>en</strong> bij Japan (maart 2011) zoud<strong>en</strong> red<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zijn om<br />
nog e<strong>en</strong>s extra kritisch naar de risico's voor de Noordzeeland<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> grote tsunami lijkt<br />
niet kleiner dan de 1 op 100.000 jaar die de Commissie als veiligheidsnorm voor de Randstad stelt.<br />
70 KNMI 2008. Risicosignalering droogte. Zie:<br />
http://www.knmi.nl/klimatologie/achtergrondinformatie/pnv_droogte_250309.pdf<br />
71 FAO 2010. Food Outlook. http://www.fao.org/docrep/013/al969e/al969e00.pdf<br />
25
Zuid Afrika zijn ook die resist<strong>en</strong>ties al doorbrok<strong>en</strong>. 72 Ook <strong>van</strong> de gele roest schimmel zijn<br />
weer twee virul<strong>en</strong>te stamm<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. Die hebb<strong>en</strong> in 2009 <strong>en</strong> 2010 gewoekerd <strong>van</strong> Marokko<br />
tot Oezbekistan. <strong>De</strong>ze stamm<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> zich snel verspreid<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> de g<strong>en</strong>etische<br />
uniformiteit <strong>van</strong> tarwe in de regio.<br />
<strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> epidemie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> besmettelijke dierziekte is niet klein <strong>en</strong> neemt toe door de<br />
uitbreiding <strong>van</strong> de EU, <strong>het</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> mondiale verkeer <strong>en</strong> vervoer <strong>en</strong> de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
clustering <strong>van</strong> de int<strong>en</strong>sieve veehouderij. Nederland is sinds 1997 maar liefst 6x<br />
getroff<strong>en</strong> met uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>spest in 1997, BSE <strong>van</strong>af 1997, mond- <strong>en</strong> klauwzeer in<br />
2001, vogelgriep in 2003, blauwtong <strong>van</strong>af 2006 <strong>en</strong> Q-koorts <strong>van</strong>af 2008. BSE <strong>en</strong> Q-koorts<br />
zijn zoönos<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook m<strong>en</strong>selijke slachtoffers gemaakt, terwijl één dier<strong>en</strong>arts is gestorv<strong>en</strong><br />
aan vogelgriep. Eén <strong>van</strong> de door ons geraadpleegde experts schatte de kans op e<strong>en</strong> uitbraak<br />
<strong>van</strong> klassieke vark<strong>en</strong>spest op ongeveer 1x per 15 jaar. 73 <strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> epidemie <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> willekeurige dierziekte is uiteraard groter. <strong>De</strong> kans dat zo’n epidemie optreedt op <strong>Europese</strong><br />
schaal is uiteraard veel kleiner. Maar e<strong>en</strong> orde <strong>van</strong> grootte 1x per 100 jaar voor e<strong>en</strong> grootschalige<br />
uitbraak lijkt reëel.<br />
<strong>De</strong> kans op combinaties <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> is uiteraard veel kleiner dan die op e<strong>en</strong> afzonderlijke<br />
calamiteit, althans als de kans<strong>en</strong> onafhankelijk <strong>van</strong> elkaar zijn. Stel bijvoorbeeld dat de kans<br />
op e<strong>en</strong> ernstige vulkaanuitbarsting 1x per 100 jaar is <strong>en</strong> de kans op e<strong>en</strong> ernstige droogte 1x per<br />
20 jaar, <strong>en</strong> deze kans<strong>en</strong> zijn onafhankelijk <strong>van</strong> elkaar, dan is de kans op gelijktijdig optred<strong>en</strong> 1<br />
x per 2000 jaar. Niet groot dus, maar nog altijd groter dan de doorgaans in <strong>het</strong> veiligheidsbeleid<br />
gehanteerde kans<strong>en</strong> voor ernstige calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Daar komt bij dat de kans<strong>en</strong> niet altijd onafhankelijk zijn. <strong>De</strong> <strong>en</strong>e calamiteit kan de kans op de<br />
andere kleiner of groter mak<strong>en</strong> of de gevolg<strong>en</strong> er<strong>van</strong> afzwakk<strong>en</strong> of versterk<strong>en</strong>. Drie voorbeeld<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> versterking:<br />
• Als de veestapel inkrimpt door e<strong>en</strong> ernstige dierziekte of e<strong>en</strong> tekort aan voer, zull<strong>en</strong> de<br />
prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> dierlijke product<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zull<strong>en</strong> meer <strong>van</strong> die product<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingevoerd,<br />
legaal dan wel illegaal. Dat kan insleep <strong>van</strong> besmettelijke dierziekt<strong>en</strong> met zich<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Zo werd<strong>en</strong> in 2003 na e<strong>en</strong> grote uitbraak <strong>van</strong> vogelgriep in Nederland meer eier<strong>en</strong><br />
ingevoerd uit Spanje. Daardoor werd<strong>en</strong> meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ziek door Salmonella. 74<br />
• E<strong>en</strong> ernstige droogte heeft niet alle<strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>landbouw</strong>, maar ook bijvoorbeeld<br />
voor <strong>het</strong> transport over rivier<strong>en</strong> (door lage waterstand<strong>en</strong>) <strong>en</strong> voor de elektriciteitsvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
(door tekort aan koelwater). Dat kan extra schade meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> voor de <strong>landbouw</strong><br />
(o.a. de koeling <strong>van</strong> melk) <strong>en</strong> de voedselvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
• Overstroming<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> behalve met uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> schimmelziekt<strong>en</strong> <strong>van</strong> plant<strong>en</strong>, ook<br />
gepaard gaan met plag<strong>en</strong> <strong>van</strong> mugg<strong>en</strong> die in staat zijn viruss<strong>en</strong> over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> dier<br />
op dier <strong>en</strong> <strong>van</strong> dier op m<strong>en</strong>s. Voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> zulke vector-borne diseases zijn West Nile<br />
fever, Rift Valley fever, Chikungunya, knokkelkoorts <strong>en</strong> diverse vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> malaria.<br />
Kans op moedwillig veroorzaakte ramp<strong>en</strong> in de EU<br />
<strong>De</strong> schade <strong>van</strong> de uitbraak <strong>van</strong> e<strong>en</strong> plant<strong>en</strong>ziekte kan sterk to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> als <strong>het</strong> virus moedwillig<br />
over e<strong>en</strong> groot areaal zou word<strong>en</strong> verspreid. Die kans lijkt klein, maar is niet verwaarloosbaar<br />
<strong>van</strong>wege de verspreiding <strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis 75 <strong>en</strong> opkomst <strong>van</strong> <strong>het</strong> mondiale terrorisme. 76<br />
72 Agrarisch Dagblad 24 mei 2010.<br />
73 Maass<strong>en</strong> geciteerd in: Bindraban et al., a.w.<br />
74 A. de Koeijer, mond. med. in workshop Calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> Voedselzekerheid, 20 april 2009.<br />
75 Op termijn kan wellicht ook g<strong>en</strong>tech word<strong>en</strong> gebruikt voor de vervaardiging <strong>van</strong> biologische wap<strong>en</strong>s. <strong>De</strong><br />
drempel voor toepassing <strong>van</strong> g<strong>en</strong>tech is al verlaagd. <strong>De</strong> kost<strong>en</strong> zijn gedaald <strong>en</strong> simpele g<strong>en</strong>tech-proefjes ma-<br />
26
Bioterrorisme speelt daarin nog nauwelijks e<strong>en</strong> rol, maar dat kan verander<strong>en</strong> naarmate andere<br />
vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> terrorisme effectiever word<strong>en</strong> bestred<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>t nog riep de tweede man <strong>van</strong> Al<br />
Qaida op om nieuwe wap<strong>en</strong>s te bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> om de economische <strong>en</strong> industriële system<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
West<strong>en</strong> te saboter<strong>en</strong>. 77 Plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> krachtig wap<strong>en</strong> zijn.<br />
Maar dat geldt sterker voor dierziekt<strong>en</strong>, want die kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veel grotere maatschappelijke<br />
impact hebb<strong>en</strong>. In de Strategie Nationale Veiligheid schittert bioterrorisme door afwezigheid,<br />
78 maar dat lijkt niet terecht. Zo heeft in 2001 één individu paniek wet<strong>en</strong> te zaai<strong>en</strong> in de<br />
VS <strong>en</strong> elders door poederbriev<strong>en</strong> met de anthrax-bacterie te verstur<strong>en</strong>, die 5 dodelijke slachtoffers<br />
maakte. 79 <strong>De</strong>ze bacterie kan ook word<strong>en</strong> ingezet teg<strong>en</strong> rundvee. In dezelfde periode<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dier<strong>en</strong>activist in de VS <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dier<strong>en</strong>activist in Nieuw Zeeland gedreigd aanslag<strong>en</strong><br />
op rundvee te pleg<strong>en</strong> met <strong>het</strong> MKZ-virus. 80 E<strong>en</strong> kleine groep getrainde terrorist<strong>en</strong> - met welk<br />
oogmerk ook - moet in staat word<strong>en</strong> geacht om in diverse <strong>Europese</strong> regio’s simultaan viruss<strong>en</strong><br />
onder <strong>het</strong> vee te verspreid<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> "biologisch 9/11" is ge<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbeeldig risico. 81 Daarmee<br />
kunn<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> ravage aanricht<strong>en</strong> in de veestapel <strong>en</strong> de vee- <strong>en</strong> vleessector, verkeer <strong>en</strong> vervoer<br />
ontregel<strong>en</strong>, grote economische schade teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> paniek zaai<strong>en</strong>. Betreft <strong>het</strong> e<strong>en</strong> zoönose,<br />
zoals anthrax, dan kunn<strong>en</strong> de schade <strong>en</strong> de paniek extra groot zijn. 82<br />
k<strong>en</strong> al deel uit <strong>van</strong> <strong>het</strong> curriculum op e<strong>en</strong> aantal Franse <strong>en</strong> Nederlandse middelbare schol<strong>en</strong>. L. Brouwers. Biologieles:<br />
zelf aan de schepping knutsel<strong>en</strong>. NRC Handelsblad 4 februari 2011.<br />
76<br />
E<strong>en</strong> groep <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>econom<strong>en</strong> schreef over de <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>: “If there is a food security<br />
threat it is the possible disruption of supplies by natural disasters or catastrophic terrorist action.” G.<br />
Anania et al. 2003. Policy vision for sustainable rural economics in an <strong>en</strong>larged Europe. Akademie für<br />
Raumforschung und Landesplanung.<br />
77<br />
www.nationalterroralert.com/2011/.../al-qaeda-calls-for-new-attacks-on-west/<br />
78<br />
<strong>De</strong> eerste versie <strong>van</strong> de Strategie Nationale Veiligheid (2008) besteedde aandacht aan terrorisme <strong>en</strong> aan biologische<br />
oorlogvoering, niet aan terrorisme met biologische wap<strong>en</strong>s. In latere stukk<strong>en</strong> wordt onder meer aandacht<br />
besteed aan de risico’s <strong>van</strong> e<strong>en</strong> grieppandemie, moedwillige uitval <strong>van</strong> de elektriciteit, <strong>en</strong> extremisme<br />
uit de hoek <strong>van</strong> rechts, links, salafisme <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>activisme. <strong>De</strong> overheid past de strategie ook toe op<br />
de thema’s schaarste, economische crisis <strong>en</strong> terrorisme. Zie: Ministerie <strong>van</strong> Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> Koninkrijksrelaties,<br />
ongedateerd. Factsheet Nationale Veiligheid. Ook hier wordt terrorisme met biologische middel<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> vee niet g<strong>en</strong>oemd. En ev<strong>en</strong>min in de Nationale Risicobeoordeling - Bevinding<strong>en</strong>rapportage<br />
2010 noch in de rec<strong>en</strong>te Brief <strong>van</strong> de Minister <strong>van</strong> Veiligheid <strong>en</strong> Justitie over de Nationale<br />
Veiligheid. Tweede Kamer, vergaderjaar 2010-2011, 30821, nr. 12.<br />
79<br />
Bron: Jacobi, A.J. & A. Tim<strong>en</strong> (2004). Poederbriev<strong>en</strong> in 2003: stand <strong>van</strong> zak<strong>en</strong>. Infectieziekt<strong>en</strong> Bulletin nr 4:<br />
137-140.<br />
80<br />
Wikileaks heeft aan <strong>het</strong> licht gebracht dat de VS de productielocaties <strong>van</strong> vaccins teg<strong>en</strong> MKZ in Engeland,<br />
Frankrijk <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tinië beschouwt als ess<strong>en</strong>tiële hulpbronn<strong>en</strong> voor de VS. (agd.media 28 december 2010).<br />
81<br />
Op termijn kan wellicht ook g<strong>en</strong>tech word<strong>en</strong> gebruikt voor de vervaardiging <strong>van</strong> biologische wap<strong>en</strong>s. <strong>De</strong><br />
drempel voor toepassing <strong>van</strong> g<strong>en</strong>tech is al verlaagd. <strong>De</strong> kost<strong>en</strong> zijn gedaald <strong>en</strong> simpele g<strong>en</strong>tech-proefjes mak<strong>en</strong><br />
al deel uit <strong>van</strong> <strong>het</strong> curriculum op e<strong>en</strong> aantal Franse <strong>en</strong> Nederlandse middelbare schol<strong>en</strong>.L. Brouwers. Biologieles:<br />
zelf aan de schepping knutsel<strong>en</strong>. NRC Handelsblad 4 februari 2011<br />
82<br />
Sam<strong>en</strong>werking is trouw<strong>en</strong>s niet e<strong>en</strong>s altijd nodig. Eén <strong>van</strong> de opmerkelijke feit<strong>en</strong> <strong>van</strong> de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia<br />
is hoe veel maatschappelijke commotie <strong>en</strong> schade één gewelddadig individu (lone wolf) kan aanricht<strong>en</strong>. <strong>De</strong>nk<br />
voor Nederland aan de ontvoering <strong>van</strong> <strong>en</strong> de moord op Ahold-topman Gerrit Jan Heijn (1987) <strong>en</strong> de moord<strong>en</strong><br />
op Pim Fortuyn (2002) <strong>en</strong> Theo <strong>van</strong> Gogh (2004). <strong>De</strong>nk voor de VS aan de aanslag<strong>en</strong> met bombriev<strong>en</strong> op<br />
vliegtuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> universiteit<strong>en</strong> door de UNA bomber (1978-1995) <strong>en</strong> de aanslag<strong>en</strong> met anthraxbriev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
onderzoeker (2001). Opmerkelijk is ook dat al deze aanslag<strong>en</strong> - met uitzondering <strong>van</strong> de moord op Theo <strong>van</strong><br />
Gogh - zijn gepleegd door e<strong>en</strong> persoon met e<strong>en</strong> academische opleiding. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s opmerkelijk: de antraxbriev<strong>en</strong><br />
blek<strong>en</strong> te zijn verstuurd door e<strong>en</strong> medewerker <strong>van</strong> e<strong>en</strong> militair laboratorium. E<strong>en</strong> medewerker <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> veterinair laboratorium zou zeer wel e<strong>en</strong> besmettelijke veevirus naar buit<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> smokkel<strong>en</strong>. Nederland<br />
k<strong>en</strong>t <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> kernfysicus Khan, die in de jar<strong>en</strong> '70 cruciale formatie over verrijking <strong>van</strong> nucleaire<br />
brandstof naar zijn vaderland Pakistan heeft gesmokkeld.<br />
27
Box 4.4 Wat is e<strong>en</strong> rele<strong>van</strong>te kans op e<strong>en</strong> calamiteit?<br />
E<strong>en</strong> kans op e<strong>en</strong> calamiteit voor <strong>het</strong> <strong>voedselsysteem</strong> <strong>van</strong> 1 op 100 lijkt niet erg rele<strong>van</strong>t. Maar die kans is aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
groter dan de kans<strong>en</strong> die doorgaans voor ernstige ramp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gehanteerd in <strong>het</strong> veiligheidsbeleid.<br />
Nederland rek<strong>en</strong>t in de Strategie Nationale Veiligheid met waarschijnlijkheidklass<strong>en</strong>, waarbij de laagste klasse<br />
“zeer onwaarschijnlijk” geldt voor kans<strong>en</strong> <strong>van</strong> < 10.000 per jaar. In zijn waterveiligheidsbeleid streeft Nederland<br />
naar e<strong>en</strong> maximaal toelaatbare kans <strong>van</strong> 1 op 250 bij locale overstroming<strong>en</strong>, 1 op 1250 bij overstroming<strong>en</strong> in <strong>het</strong><br />
rivier<strong>en</strong>gebied <strong>en</strong> 1 op 10.000 voor dichtbevolkte gebied<strong>en</strong>. Vanwege de grote onzekerhed<strong>en</strong> stelde de <strong>De</strong>ltacommissie<br />
in zijn rapport E<strong>en</strong> veilige toekomst voor de Nederlandse <strong>De</strong>lta (2008) zelfs voor de kans te verlag<strong>en</strong><br />
naar 1x per 100.000 jaar - althans voor de Randstad met haar hoge inwonertal <strong>en</strong> sterk gesteg<strong>en</strong> economische<br />
waarde. Ter vergelijking: bij de kustverdediging in New Orleans was gekoz<strong>en</strong> voor 1x per 100 jaar, wat zich<br />
wreekte bij de orkaan Katrina in 2005.<br />
Dat lijkt e<strong>en</strong> goede red<strong>en</strong> om voor calamiteit<strong>en</strong> met grote impact e<strong>en</strong> kans <strong>van</strong> 1x per 100 jaar serieus te nem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> voorzorgmaatregel<strong>en</strong> te treff<strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
<strong>De</strong>ltacommissie 2008. E<strong>en</strong> veilige toekomst voor de Nederlandse <strong>De</strong>lta. www.deltacommissie.com/<br />
KNMI 2008. Risicosignalering droogte.<br />
http://www.knmi.nl/klimatologie/achtergrondinformatie/pnv_droogte_250309.pdf<br />
Schreuder, A. 2010. Veiliger, niet waterdicht. NRC Handelsblad 15 november.<br />
Warner, J. pers. med.<br />
Werk<strong>en</strong> met sc<strong>en</strong>ario’s, risicobeoordeling <strong>en</strong> capaciteit<strong>en</strong> in de Strategie Nationale Veiligheid 2009.<br />
Figuur 4.3 Grootste importeurs <strong>van</strong> sojabon<strong>en</strong> in de wereld 1995-2006. Bron: S. <strong>van</strong> Berkum &<br />
P.S. Bindraban 2008. Towards sustainable soy. LEI-rapport 2008-080.<br />
28
Figuur 4.4 Wereldwijde soja-handelsstrom<strong>en</strong> 2009. Bron: Rabobank Group 2010.<br />
Sustainability and security of the global food supply chain.<br />
Kans op wegvall<strong>en</strong> import soja door maatschappelijke oorzak<strong>en</strong> in de EU<br />
Stillegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) door hav<strong>en</strong>staking<strong>en</strong> of -blokkades is zeer wel<br />
d<strong>en</strong>kbaar, maar dat zoiets langdurig plaatsvindt in alle grotere <strong>Europese</strong> zeehav<strong>en</strong>s tegelijk<br />
lijkt nag<strong>en</strong>oeg uitgeslot<strong>en</strong>. Knelpunt kan wel zijn dat hav<strong>en</strong>s zich hebb<strong>en</strong> gespecialiseerd op<br />
specifieke goeder<strong>en</strong>strom<strong>en</strong>, maar ook dat zal op <strong>Europese</strong> schaal niet snel e<strong>en</strong> groot probleem<br />
word<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> langdurige invoerstop <strong>van</strong> soja(schroot) door verscherpt GMO-beleid lijkt<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s gering omdat zo'n verbod waarschijnlijk snel zou word<strong>en</strong> versoepeld als de prijz<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> veevoer, vlees <strong>en</strong> zuivel sterk stijg<strong>en</strong>. Als Gre<strong>en</strong>peace dat zou prober<strong>en</strong> te verhinder<strong>en</strong><br />
zou de volkswoede zich wel e<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong> h<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> richt<strong>en</strong>. Anders gezegd: honger maakt<br />
transg<strong>en</strong>e bon<strong>en</strong> zoet.<br />
Kans op wegvall<strong>en</strong> import soja door externe oorzak<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> kans op hav<strong>en</strong>staking<strong>en</strong> of –blokkades in exporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> is niet gering, maar wel<br />
gering is de kans dat zoiets langdurig optreedt in alle soja(schroot) exporter<strong>en</strong>de hav<strong>en</strong>s in<br />
Zuid Amerika.<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s verwaarloosbaar lijkt de kans dat sojaproducer<strong>en</strong>de boer<strong>en</strong> <strong>en</strong> handelar<strong>en</strong> in Zuid<br />
Amerika <strong>en</strong>/of de VS e<strong>en</strong> langdurige <strong>en</strong> grootschalige leveringsboycot wet<strong>en</strong> te organiser<strong>en</strong><br />
(zoals zij de laatste jar<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de korte period<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gedaan in Arg<strong>en</strong>tinië). Zo’n boycot<br />
werkt immers als e<strong>en</strong> boemerang, temeer omdat de waarde <strong>van</strong> de opgeslag<strong>en</strong> soja terugloopt<br />
naarmate de boycot langer duurt. <strong>De</strong> kans dat de stak<strong>en</strong>de bedrijv<strong>en</strong> hun front geslot<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> daalt dan met de week.<br />
29
Groter, hoewel niet te kwantificer<strong>en</strong>, lijkt de kans op uitvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import door e<strong>en</strong> misoogst<br />
in Zuid Amerika. 83 Die kans stijgt doordat soja grot<strong>en</strong>deels wordt geteeld in zeer grootschalige<br />
monocultur<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> smalle g<strong>en</strong>etische basis: ideaal terrein voor pathog<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
plag<strong>en</strong>.<br />
Ook de kans op mega-aankop<strong>en</strong> door Chinese staatsbedrijv<strong>en</strong> neemt toe, 84 gelet op de stijg<strong>en</strong>de<br />
vleesconsumptie in China, de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de soja-import (Figuur 4.3) <strong>en</strong> de <strong>en</strong>orme<br />
koopkracht <strong>van</strong> dat land. China importeert veel meer soja uit Zuid Amerika dan Europa (Figuur<br />
4.4). Dus als Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Braziliaanse exporteurs moet<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> China of Europa,<br />
is de kans groot dat ze voorrang zull<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan hun grootste afnemer.<br />
Historische voorbeeld<strong>en</strong><br />
We besluit<strong>en</strong> dit hoofdstuk ter illustratie met <strong>en</strong>kele historische voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong><br />
voor de <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>. Tabel 4.2 geeft e<strong>en</strong> overzicht. Let wel: de lijst is tamelijk willekeurig.<br />
Er kan dus niet uit word<strong>en</strong> afgeleid dat calamiteit<strong>en</strong> sinds 1950 vaker zoud<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> uitbarsting <strong>van</strong> de Tambora in 1815 was e<strong>en</strong> grote aanslag op de voedselzekerheid in Europa.<br />
<strong>De</strong> grootste aanslag in de periode daarna was de invasie <strong>van</strong> de Phytophthora schimmel<br />
in 1846/47. Die heeft e<strong>en</strong> verwoest<strong>en</strong>de epidemie <strong>van</strong> aardappelziekte veroorzaakt in Nederland,<br />
België <strong>en</strong> vooral Ierland. <strong>De</strong> Ierse bevolking halveerde in 10 jaar tijd door honger, emigratie<br />
<strong>en</strong> verlaagde geboortecijfers. Ook in België heerste honger.<br />
Ook tijd<strong>en</strong>s de beide wereldoorlog<strong>en</strong> is massaal honger geld<strong>en</strong> in Europa. Maar kijk<strong>en</strong> we<br />
naar de calamiteit<strong>en</strong> na WO II, dan heeft ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele daar<strong>van</strong> de voedselzekerheid <strong>van</strong> Europa<br />
serieus in gevaar gebracht. Alle ramp<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opge<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door:<br />
• ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>de aankop<strong>en</strong> elders in de EU <strong>en</strong> op de wereldmarkt;<br />
• substitutie <strong>van</strong> de <strong>en</strong>e soort vlees (i.c. rundvlees) door e<strong>en</strong> andere (vark<strong>en</strong>s- of pluimveevlees).<br />
<strong>De</strong> veerkracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>voedselsysteem</strong> t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> interne calamiteit<strong>en</strong> is dus<br />
groot.<br />
Ernstiger war<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>landbouw</strong> zelf. Enkele cijfers voor droogte: in 1976<br />
daalde de <strong>landbouw</strong>productie in <strong>het</strong> zuid<strong>en</strong> <strong>van</strong> Nederland meer dan 50% in vergelijking met<br />
e<strong>en</strong> jaar met optimale watervoorzi<strong>en</strong>ing. Tijd<strong>en</strong>s de droogte <strong>van</strong> 2003 daalde de productie <strong>van</strong><br />
graan in de EU-15 met 11,4%. Het effect op de veevoerproductie was -30% in Duitsland <strong>en</strong><br />
Spanje tot -40% in Italië <strong>en</strong> -60% in Frankrijk. Als gevolg hier<strong>van</strong> daalde de melkproductie<br />
(ook in de daaropvolg<strong>en</strong>de winter).<br />
83 <strong>De</strong> Zuid-Amerikaanse sojateelt werd in <strong>het</strong> afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nium onder meer geplaagd door de schimmelsoort<strong>en</strong><br />
Phakopsora pachyrhizi - veroorzaker <strong>van</strong> (Aziatische) sojaroest - <strong>en</strong> Cercospora sojina - veroorzaker<br />
<strong>van</strong> frogeye leafspot. Zie:<br />
http://www.bayercropsci<strong>en</strong>ce.com/bayer/cropsci<strong>en</strong>ce/cscms.nsf/id/AsiSoyRus_Agro/$file/asian_soybean_rus<br />
t.pdf<br />
84 Op de Chinese sojamarkt bestaat overig<strong>en</strong>s de omgekeerde situatie: <strong>het</strong> zijn ge<strong>en</strong> staatsbedrijv<strong>en</strong> die de import<br />
<strong>en</strong> verwerking <strong>van</strong> soja dominer<strong>en</strong>, maar de vier westerse graangigant<strong>en</strong> Archer Daniels Midland, Bunge,<br />
Cargill <strong>en</strong> Louis Dreyfus ("ABCD") alsmede Wilmar International. Tezam<strong>en</strong> beheerst<strong>en</strong> zij in 2009 80%<br />
<strong>van</strong> de Chinese markt. Zie: J. Engwerda, Buit<strong>en</strong>land verdringt sojasector in China. Agrarisch Dagblad 6 mei<br />
2009. Bij schaarste in China zull<strong>en</strong> deze concerns e<strong>en</strong> groot deel <strong>van</strong> de soja op de markt aankop<strong>en</strong>, maar<br />
waarschijnlijk niet alles, want zij moet<strong>en</strong> ook andere grote klant<strong>en</strong> te vri<strong>en</strong>d houd<strong>en</strong>. Maar bij dreig<strong>en</strong>de sociale<br />
onrust zou e<strong>en</strong> Chinees (semi)staatsbedrijf de opdracht kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> op zoek te gaan naar nog meer soja<br />
teg<strong>en</strong> elke prijs.<br />
30
Tabel 4.2 Enkele voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> (oorlog<strong>en</strong> niet meegerek<strong>en</strong>d) sinds 1783 voor de<br />
<strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> hun economische gevolg<strong>en</strong>. Bronn<strong>en</strong>: Bindraban et al. (2008),<br />
wikipedia, K. Jónasson, NRC Handelsblad 24 april 2010, <strong>en</strong> J. Zeilinga de Boer & D.T.<br />
Sanders 2002. Volcanoes in human history.<br />
Calamiteit Fysieke gevolg<strong>en</strong> Economische <strong>en</strong> sociaalmaatschappelijke<br />
gevolg<strong>en</strong><br />
Uitbarsting vulkaan Laki Op IJsland door zwavelzuur, zoutzuur <strong>en</strong> �1/4 bevolking IJsland komt om door<br />
(IJsland) in 1783<br />
fluor helft rundvee <strong>en</strong> 3/4 schap<strong>en</strong> dood. honger. Ook honger in Europa (m.n.<br />
Zwavelmist op Noordelijk halfrond tast Frankrijk) <strong>en</strong> Japan.<br />
vegetatie aan <strong>en</strong> verlaagt temperatuur in Graanprijz<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong> tot ongek<strong>en</strong>de<br />
1783-85, met name in Europa <strong>en</strong> Noord<br />
Amerika. Wereldwijd 1°C kouder.<br />
Misoogst<strong>en</strong> in Europa, vooral Frankrijk.<br />
Door koude luchtstrom<strong>en</strong> ook misoogst<strong>en</strong><br />
in Japan.<br />
hoogte.<br />
Uitbarsting vulkaan Tambora Wereldwijde temperatuurdaling <strong>en</strong> ver-<br />
(Indonesië) in 1815<br />
storing neerslagpatron<strong>en</strong>, waaronder<br />
moesson in India.<br />
Op Noordelijk Halfrond temperatuur in<br />
1816 10 o In regio 70.000 dod<strong>en</strong> door as <strong>en</strong> misoogst<strong>en</strong>.<br />
In noordoost<strong>en</strong> <strong>van</strong> Noord Amerika<br />
voedselgebrek <strong>en</strong> emigratie. Gaarkeu-<br />
C lager. In Noord Amerika "jaar k<strong>en</strong>s in New York.<br />
zonder zomer", met sneeuwstorm<strong>en</strong> in Honger in India die bijdraagt aan eerste<br />
zomermaand<strong>en</strong>. Misoogst<strong>en</strong> <strong>en</strong> veesterfte grote cholera-epidemie.<br />
door gebrek aan voer.<br />
Tor<strong>en</strong>hoge voedselprijz<strong>en</strong>, honger in<br />
Koude natte zomer in Europa met mis- Europa, vooral in sted<strong>en</strong>. In sommige<br />
oogst<strong>en</strong>, vooral in Alpi<strong>en</strong>e gebied. plaats<strong>en</strong> ernstige voedselrell<strong>en</strong>.<br />
Invasie Phytophthora in Groot deel aardappeloogst mislukt, voor- 10% Ierse populatie sterft (mede door-<br />
Europa, <strong>van</strong> Ierland tot al in Ierland, Schotland, België <strong>en</strong> Nedat voedselexport doorgaat). Miljo<strong>en</strong><br />
Pruis<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> Zwed<strong>en</strong> tot derland<br />
emigrant<strong>en</strong> uit Ierland <strong>en</strong> miljo<strong>en</strong> uit<br />
Frankrijk incl. Nederland<br />
Schotland. Teruglop<strong>en</strong>de geboortecij-<br />
(1845-1850)<br />
fers. Rell<strong>en</strong> in diverse sted<strong>en</strong>, ook in<br />
Nederland. Katalysator <strong>van</strong> revoluties<br />
in diverse <strong>Europese</strong> sted<strong>en</strong> in 1848.<br />
Droogte in 1976 in<br />
Productiedaling in Nederland gemiddeld<br />
Noord-West Europa<br />
30 tot 50%.<br />
Kernramp Tsjernobyl 1986 Opbr<strong>en</strong>gst <strong>van</strong> 784.000 ha <strong>landbouw</strong>grond<br />
gaat verlor<strong>en</strong>.<br />
Idem <strong>van</strong> 694.000 ha bosbouw.<br />
Dierziekt<strong>en</strong>: BSE sedert 1986 EU-rundvleesexport in 1995-96 13% 2,8 miljard euro per jaar (ca. 90 miljard<br />
lager dan gemiddeld. Wereldwijd 170 in totaal incl. verwachte nog te mak<strong>en</strong><br />
dodelijke slachtoffers als gevolg <strong>van</strong> de kost<strong>en</strong>). Vleesprijz<strong>en</strong> onder druk door<br />
ziekte <strong>van</strong> Creutzfeldt-Jacob, de meeste<br />
in <strong>het</strong> VK, waar de epidemie begon.<br />
gedaald consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>vertrouw<strong>en</strong>.<br />
Hittegolf 2003 11,4% daling in graanproductie <strong>en</strong> daling<br />
veevoerproductie met 60% in EU-15.<br />
13 miljard euro<br />
Brand<strong>en</strong> in Griek<strong>en</strong>land 2007 2% lagere wereldproductie <strong>van</strong> olijv<strong>en</strong>. 123 miljo<strong>en</strong> euro<br />
Droogte <strong>en</strong> brand<strong>en</strong> in 30% graanoogst verlor<strong>en</strong>. Exportstop 7,4 miljard euro<br />
Rusland 2010<br />
graan, voedselrell<strong>en</strong> in Egypte.<br />
85<br />
85 10,1 miljard dollar is naar euro's omgerek<strong>en</strong>d teg<strong>en</strong> wisselkoers februari 2011. Het bedrag zou overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong><br />
met 0,8% <strong>van</strong> de economische groei <strong>van</strong> Rusland (http://www.bbc.co.uk/news/business-11084236).<br />
31
Box 4.5 Wereldwijde effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> de zwaarste vulkaanuitbarsting <strong>van</strong> <strong>het</strong> afgelop<strong>en</strong> mill<strong>en</strong>nium:<br />
de Tambora in 1815<br />
Op 5 april 1815 begon de grootste vulkaanuitbarsting uit de moderne geschied<strong>en</strong>is: die <strong>van</strong> de Tambora op <strong>het</strong><br />
eiland Sumbawa (Indonesië). <strong>De</strong> uitbarsting duurde meer dan e<strong>en</strong> maand <strong>en</strong> had wereldwijde gevolg<strong>en</strong>, ernstiger<br />
nog dan die <strong>van</strong> de latere uitbarsting op Krakatau in 1883:<br />
• de zomer was uitzonderlijk koud, speciaal in <strong>het</strong> noordoost<strong>en</strong> <strong>van</strong> Noord Amerika <strong>en</strong> in West Europa; in<br />
Noord Amerika werd 1816bek<strong>en</strong>d als <strong>het</strong> “jaar zonder zomer”;<br />
• in <strong>het</strong> noordoost<strong>en</strong> <strong>van</strong> Noord Amerika was bijna overal sprake <strong>van</strong> misoogst<strong>en</strong> <strong>en</strong> ging de complete maïsoogst<br />
verlor<strong>en</strong>;<br />
• veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> led<strong>en</strong> er honger <strong>en</strong> veel dier<strong>en</strong> stierv<strong>en</strong> door kou <strong>en</strong> gebrek aan voer;<br />
• de voedselprijz<strong>en</strong> steg<strong>en</strong> tor<strong>en</strong>hoog;<br />
• veel veehouders doodd<strong>en</strong> hun vee of verkocht<strong>en</strong> <strong>het</strong> teg<strong>en</strong> afbraakprijz<strong>en</strong>;<br />
• in West Europa, <strong>van</strong> Duitsland tot Ierland, was de zomer abnormaal koud;<br />
• in Ierland werd honger geled<strong>en</strong> <strong>en</strong> brak tyfus uit;<br />
• in <strong>het</strong> Alp<strong>en</strong>gebied brak ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s honger uit <strong>en</strong> in Zwitserland at<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zuring, mos <strong>en</strong> katt<strong>en</strong>vlees. <strong>De</strong><br />
overheid gaf voorlichting over giftige <strong>en</strong> eetbare plant<strong>en</strong>;<br />
• op Java war<strong>en</strong> 1817 <strong>en</strong> 1818 uitzonderlijk droge jar<strong>en</strong>;<br />
• de moesson in Oost <strong>en</strong> Zuid Azië week af <strong>van</strong> <strong>het</strong> gangbare patroon met e<strong>en</strong> droge zomer <strong>en</strong> heftige reg<strong>en</strong>s in<br />
september.<br />
Volg<strong>en</strong>s sommige auteurs zou <strong>het</strong> veranderde weer ook hebb<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong> aan de eerste cholera-pandemie, die<br />
in 1816 begon in de Ganges Vallei <strong>en</strong> in 1823 Europa bereikte. <strong>De</strong> afweer <strong>van</strong> de bevolking zou door voedselgebrek<br />
zijn verzwakt. Maar dat soort causale verband<strong>en</strong> zijn vaak moeilijk te bewijz<strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
de Jong Boers, B. 1995. Mount Tambora in 1815: A volcanic eruption in Indonesia and its aftermath.<br />
Indonesia 60: 37-60.<br />
Zeilinga de Boer, J. & D.T. Sanders 2002. Volcanoes in human history. Princeton University Press,<br />
Princeton.<br />
Figuur 4.5 Fysieke <strong>en</strong> economische effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> de hittegolf <strong>en</strong> droogte <strong>van</strong> 2003 op <strong>landbouw</strong><br />
<strong>en</strong> bosbouw in vijf lidstat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de EU. Bron: COPA COGECA 2003. Assessm<strong>en</strong>t of<br />
the impact of the heat wave and drought of the summer 2003 on agriculture and forestry.<br />
32
In Spanje daalde bijvoorbeeld <strong>het</strong> aantal kipp<strong>en</strong> met 15 tot 20%. <strong>De</strong> totale financiële schade is<br />
geschat op 13 miljard euro. 86 Vooral de rundvee- <strong>en</strong> vleessector leed grote schade.<br />
Vaak wordt de schade <strong>van</strong> e<strong>en</strong> natuurramp voor de <strong>landbouw</strong> deels gecomp<strong>en</strong>seerd of zelfs<br />
overgecomp<strong>en</strong>seerd. Dat komt door de respons <strong>van</strong> de markt: <strong>het</strong> gekromp<strong>en</strong> aanbod leidt tot<br />
hogere prijz<strong>en</strong>. Maar dat effect treedt alle<strong>en</strong> op als de vraag op peil blijft. Dat was niet <strong>het</strong><br />
geval bij de in 1986 begonn<strong>en</strong> BSE-crisis die leidde tot verlies <strong>van</strong> vertouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> vraaguitval.<br />
<strong>De</strong> schade was dan ook <strong>en</strong>orm. Alle<strong>en</strong> al in Nederland bedroeg de financiële schade t/m 2004<br />
550 tot 940 miljo<strong>en</strong> euro. 87 <strong>De</strong> totale kost<strong>en</strong> in de EU-15 - inclusief toekomstige kost<strong>en</strong> - zijn<br />
geraamd op 90 miljard euro. 88 Het geeft te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat de BSE-epidemie, ondanks krachtig -<br />
zij <strong>het</strong> laat - ingrijp<strong>en</strong> door nationale overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> de EU in de jar<strong>en</strong> ’90, nu al e<strong>en</strong> kwart<br />
eeuw duurt, nog altijd niet geheel voorbij is <strong>en</strong> nog steeds gepaard gaat met hoge kost<strong>en</strong>.<br />
In <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>de hoofdstuk behandel<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> vijftal cases die we nader hebb<strong>en</strong> geanalyseerd.<br />
86<br />
Oles<strong>en</strong>, J.E. 2006. Climate change as a driver for European agriculture. SCAR-Foresight in the field of agricultural<br />
research in Europe. Expert paper.<br />
87<br />
C. Rougoor in: W. <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong>, R. Leewis & P. Bol 2007. Biological Globalisation - Bio-invasions and<br />
their impacts on nature, the economy and public health. KNNV Publishing, Utrecht.<br />
88<br />
E.P. Cunningham (ed) 2003. After BSE - A future for the European livestock sector. Trinity College Dublin,<br />
Ireland & European Association for Animal Production.<br />
33
Box 4.6 Kan Nederland zichzelf voed<strong>en</strong> als de import <strong>van</strong> voedsel <strong>en</strong> veevoer zou stopp<strong>en</strong>?<br />
Sinds de graancrisis <strong>van</strong> eind 19e eeuw heeft de Nederlandse <strong>landbouw</strong> zich steeds sterker toegelegd op veehouderij.<br />
Dat ging hand in hand met e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de import <strong>van</strong> veevoer <strong>van</strong> overzee. Die strategie bleek kwetsbaar<br />
to<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de Eerste <strong>en</strong> de Tweede Wereldoorlog de import <strong>van</strong> overzee wegviel. Tijd<strong>en</strong>s WO II werd bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
voedsel geëxporteerd naar Duitsland. Nederland moest drastisch ingrijp<strong>en</strong> in de productie <strong>en</strong> distributie om<br />
de bevolking te kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> voed<strong>en</strong> (zie ook Box 6.2). To<strong>en</strong> in 1972 de graanprijz<strong>en</strong> tot recordhoogt<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
gesteg<strong>en</strong> rees opnieuw de vraag of Nederland zijn bevolking zonder import <strong>van</strong> veevoergrondstoff<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong><br />
voed<strong>en</strong>.<br />
Landbouweconoom Theo Bakker heeft begin jar<strong>en</strong> '80 geprobeerd deze vraag te beantwoord<strong>en</strong> met behulp <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> speciaal ontwikkeld technisch (niet economisch) autarkiemodel. Zijn inmiddels klassieke modelstudie is<br />
gebaseerd op cijfers <strong>van</strong> 1976 <strong>en</strong> gepubliceerd in 1985. Zowel de vraag als de productie zijn gemodelleerd. Bakker<br />
onderzocht vier sc<strong>en</strong>ario's:<br />
1. Zelfverzorging op de ondergr<strong>en</strong>s<br />
In dit sc<strong>en</strong>ario is de vraag: welk areaal is bij <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> veevoergrondstoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij<br />
schaarste <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie minimaal nodig voor e<strong>en</strong> basisdieet? <strong>De</strong> bevolking krijgt net g<strong>en</strong>oeg calorieën (2350 per<br />
dag) om in lev<strong>en</strong> te blijv<strong>en</strong>. Het rantso<strong>en</strong> is extreem karig: vooral graan met e<strong>en</strong> klein randje vet <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vliesje<br />
vark<strong>en</strong>svlees. In de <strong>landbouw</strong> vind<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>de verandering<strong>en</strong> plaats. <strong>De</strong> veehouderij maakt grot<strong>en</strong>deels plaats<br />
voor plant<strong>en</strong>teelt met vooral gran<strong>en</strong>, oliezad<strong>en</strong> <strong>en</strong> klavers (als gro<strong>en</strong>bemesters). Bij deze zeer ingrijp<strong>en</strong>de aanpassing<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> consumptie <strong>en</strong> productie is <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>areaal ruimschoots voldo<strong>en</strong>de; er kan zelfs kan word<strong>en</strong><br />
volstaan met de (betere) helft <strong>van</strong> <strong>het</strong> areaal. Het directe + indirecte <strong>en</strong>ergiegebruik is slechts 21% <strong>van</strong> <strong>het</strong> feitelijke<br />
gebruik in 1976.<br />
2. Zelfverzorging op de bov<strong>en</strong>gr<strong>en</strong>s<br />
In dit sc<strong>en</strong>ario is de vraag: welk voedingsmiddel<strong>en</strong>pakket kunn<strong>en</strong> we maximaal producer<strong>en</strong> op ons complete<br />
<strong>landbouw</strong>areaal? Er word<strong>en</strong> dan veel meer aardappel<strong>en</strong>, suikerbiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> gras geteeld <strong>en</strong> naast vark<strong>en</strong>s is er ruimte<br />
voor 1 miljo<strong>en</strong> melkkoei<strong>en</strong>. Aldus kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kleine 30 miljo<strong>en</strong> mond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevoed. Wel is <strong>het</strong> <strong>en</strong>ergiegebruik<br />
5x zo hoog als in <strong>het</strong> vorige sc<strong>en</strong>ario.<br />
3. Zelfverzorging op e<strong>en</strong> verantwoord niveau<br />
In dit sc<strong>en</strong>ario wordt uitgegaan <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dieet dat voldoet aan de "schijf <strong>van</strong> vijf" <strong>en</strong> e<strong>en</strong> wat minder sober karakter<br />
heeft dan dat <strong>van</strong> sc<strong>en</strong>ario 1. Daarvoor is � <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>areaal nodig, waar<strong>van</strong> de helft wordt gebruikt<br />
voor melkvee, vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> legh<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Het <strong>en</strong>ergiegebruik is 76% hoger dan in <strong>het</strong> eerste sc<strong>en</strong>ario.<br />
4. Zelfverzorging op e<strong>en</strong> vertrouwd niveau<br />
In dit sc<strong>en</strong>ario is uitgegaan <strong>van</strong> <strong>het</strong> in 1976 gebruikelijke dieet met meer vlees <strong>en</strong> suiker. Daarvoor is <strong>het</strong> complete<br />
<strong>landbouw</strong>areaal nodig. Vergelek<strong>en</strong> met <strong>het</strong> vorige sc<strong>en</strong>ario is er nog meer vee <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groter deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> areaal<br />
wordt gebruikt voor voedseldoeleind<strong>en</strong>. Ook word<strong>en</strong> meer peulvrucht<strong>en</strong> <strong>en</strong> suikerbiet<strong>en</strong> geteeld. Het <strong>en</strong>ergiegebruik<br />
is e<strong>en</strong> kwart hoger dan in <strong>het</strong> vorige sc<strong>en</strong>ario.<br />
Bakker's conclusie was dat Nederland onder autarkische omstandighed<strong>en</strong> in beginsel zijn bevolking ruimschoots<br />
kan voed<strong>en</strong>. Hij voegde daar aan toe dat de autarkie niet compleet is, omdat nog wel kunstmest <strong>en</strong> brandstoff<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> ingevoerd. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>de overheidinterv<strong>en</strong>ties nodig zijn om de b<strong>en</strong>odigde verandering<strong>en</strong><br />
in productie <strong>en</strong> distributie te organiser<strong>en</strong>.<br />
Sinds 1976 is de situatie veranderd: de productie per ha is verder gesteg<strong>en</strong>, <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>areaal met ca. 10%<br />
gekromp<strong>en</strong> (ondanks uitbreiding in Zuidelijk Flevoland, de bevolking is gegroeid <strong>en</strong> <strong>het</strong> dieet is veranderd, o.a.<br />
in de richting <strong>van</strong> nog meer vlees. Ook zijn de veehouderij <strong>en</strong> de soja-import sterk gegroeid, waardoor e<strong>en</strong> importstop<br />
nog ingrijp<strong>en</strong>der gevolg<strong>en</strong> zou hebb<strong>en</strong>. Het zou interessant zijn de studie te herhal<strong>en</strong> met rec<strong>en</strong>te cijfers.<br />
Maar hoe interessant ook, e<strong>en</strong> nationale studie is minder rele<strong>van</strong>t geword<strong>en</strong>. Ons land maakt deel uit <strong>van</strong> de EU<br />
<strong>en</strong> de EU is sterk uitgebreid <strong>en</strong> zal mogelijk nog verder gaan uitbreid<strong>en</strong>. Het is rele<strong>van</strong>ter te focuss<strong>en</strong> op <strong>het</strong> EUniveau.<br />
Dat hebb<strong>en</strong> we gedaan in dit rapport. Daarnaast hebb<strong>en</strong> we behalve met technische relaties rek<strong>en</strong>ing<br />
gehoud<strong>en</strong> met markt <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>.<br />
Bron: Th. M. Bakker 1985. Et<strong>en</strong> <strong>van</strong> eig<strong>en</strong> bodem - e<strong>en</strong> modelstudie. Proefschrift<strong>en</strong> uit <strong>het</strong> LEI no. 1. LEI,<br />
<strong>De</strong>n Haag.<br />
34
5. Vijf cases <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun gevolg<strong>en</strong><br />
_________________________________________________________________________<br />
E<strong>en</strong> vijftal cases is door <strong>en</strong> in opdracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> Platform nader onderzocht:<br />
1. langdurige droogte<br />
2. zware vulkaanuitbarsting<br />
3. wegvall<strong>en</strong> import soja<br />
4. e<strong>en</strong> combinatie <strong>van</strong> droogte <strong>en</strong> wegvall<strong>en</strong> import<br />
5. e<strong>en</strong> grootschalige epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>.<br />
Case 1: Langdurige droogte<br />
Noordwest Europa k<strong>en</strong>de in de zomer <strong>van</strong> 1976 e<strong>en</strong> ernstige droogte. Het is niet uitgeslot<strong>en</strong><br />
dat zo'n droogte langduriger <strong>en</strong> op grotere schaal optreedt. Jans<strong>en</strong> et al. hebb<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> indicatief<br />
model (Box 5.1) e<strong>en</strong> poging gedaan tot kwantificering <strong>van</strong> de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> droogte<br />
die de productie op bouwland <strong>en</strong> grasland in de EU twee jaar achtere<strong>en</strong> met gemiddeld 25%<br />
verlaagt. Dat is grootschaliger <strong>en</strong> 2x zo lang als in 1976. Die kans is klein. Daar staat teg<strong>en</strong>over<br />
dat <strong>het</strong> model de gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins onderschat doordat is verondersteld dat de prijz<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> gran<strong>en</strong> <strong>en</strong> soja(schroot) in de EU dankzij to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de import niet zull<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>.<br />
1.5<br />
1.4<br />
1.3<br />
1.2<br />
1.1<br />
0.9<br />
0.8<br />
0.7<br />
0.6<br />
0.5<br />
1<br />
Relative Quantities<br />
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Po rk Milk Be ef Chicke n Eg gs<br />
35<br />
1.7<br />
1.5<br />
1.3<br />
1.1<br />
0.9<br />
0.7<br />
0.5<br />
Relative Prices<br />
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Po rk Milk Be ef Chicke n Eg gs<br />
Figuur 5.1 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de droogte (jar<strong>en</strong> 0 <strong>en</strong> 1) in de EU, leid<strong>en</strong>d tot e<strong>en</strong><br />
daling <strong>van</strong> de plantaardige productie met 25%, op de productie <strong>en</strong> prijs <strong>van</strong> vlees,<br />
melk <strong>en</strong> eier<strong>en</strong>. Bron: Jans<strong>en</strong> et al. 2010.<br />
Berek<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> voor de sector<br />
Voor de sector berek<strong>en</strong>t <strong>het</strong> indicatieve model forse schokk<strong>en</strong> in productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>. Meer<br />
specifiek:<br />
• In <strong>het</strong> eerste jaar verandert er nog weinig doordat melkveehouders voldo<strong>en</strong>de ruwvoer<br />
(gras <strong>en</strong> maïs) kunn<strong>en</strong> oogst<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> najaar.<br />
• In <strong>het</strong> eerste kwartaal <strong>van</strong> <strong>het</strong> tweede jaar rak<strong>en</strong> de voorrad<strong>en</strong> op <strong>en</strong> ontstaan nijp<strong>en</strong>de<br />
tekort<strong>en</strong>. Veehouders zi<strong>en</strong> zich g<strong>en</strong>oodzaakt om versneld koei<strong>en</strong>, kalver<strong>en</strong> <strong>en</strong> pink<strong>en</strong> af te<br />
stot<strong>en</strong>.<br />
• Daardoor daalt de melkproductie scherp, tot -40% in <strong>het</strong> zesde kwartaal, terwijl de rundvleesproductie<br />
juist stijgt tot +40%.
Box 5.1 Het gehanteerde indicatieve model <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele beperking<strong>en</strong> daar<strong>van</strong><br />
Het indicatieve model dat is ontwikkeld door Jans<strong>en</strong> et al. (2010) schat de effect<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> Europa <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
typ<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong>. Als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> calamiteit kunn<strong>en</strong> <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> plotseling minder beschikbaar zijn. Het<br />
model schat de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> die product<strong>en</strong> in die situatie aan de hand <strong>van</strong> de relaties tuss<strong>en</strong> vraag, aanbod <strong>en</strong> prijs <strong>van</strong><br />
deze product<strong>en</strong> (elasticiteit<strong>en</strong>). Ook verandering<strong>en</strong> in landgebruik (voor akkerbouwgewass<strong>en</strong>) in Europa in <strong>het</strong> model<br />
zijn gebaseerd op vraag, aanbod <strong>en</strong> prijs <strong>van</strong> de gewass<strong>en</strong>. Dat geldt ook voor de om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de dierlijke productie in<br />
Europa, waarbij tev<strong>en</strong>s rek<strong>en</strong>ing is gehoud<strong>en</strong> met biofysische aspect<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veehouderij (zoals de groeisnelheid <strong>van</strong><br />
dier<strong>en</strong>) <strong>en</strong> de tijd die <strong>het</strong> vergt om e<strong>en</strong> veestapel op te bouw<strong>en</strong>.<br />
C<strong>en</strong>traal in deze b<strong>en</strong>adering staat de nadruk op voorrad<strong>en</strong> <strong>van</strong> product<strong>en</strong> <strong>en</strong> de snelheid <strong>van</strong> verandering in die voorrad<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verwachte of optimale grootte <strong>van</strong> de voorrad<strong>en</strong>. Voorrad<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> toe door aanbod <strong>van</strong> binn<strong>en</strong><br />
de EU geproduceerde <strong>en</strong>/of <strong>van</strong> buit<strong>en</strong>af geïmporteerde goeder<strong>en</strong>, terwijl ze afnem<strong>en</strong> <strong>van</strong>wege consumptie <strong>en</strong>/of<br />
export. Omdat de verandering<strong>en</strong> in de voorrad<strong>en</strong> soms snel kunn<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> in <strong>het</strong> model per tijdstap <strong>van</strong> één<br />
kwartaal de verandering<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>d in prijz<strong>en</strong>, beschikbaarheid <strong>van</strong> product<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanpassing<strong>en</strong> in de productiesystem<strong>en</strong><br />
(<strong>en</strong> dan vooral die <strong>van</strong> dierlijke product<strong>en</strong>). Effect<strong>en</strong> op <strong>het</strong> voedsel- <strong>en</strong> voedersysteem <strong>van</strong> de EU word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong><br />
in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> beschikbaarhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> relatieve prijz<strong>en</strong> (t.o.v. <strong>van</strong> startprijs) <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong>de product<strong>en</strong> (zuivel,<br />
vlees <strong>en</strong> eier<strong>en</strong>, gran<strong>en</strong> <strong>en</strong> ruwvoer).<br />
Voor e<strong>en</strong> goed begrip plaats<strong>en</strong> we <strong>en</strong>kele kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> bij de hier gepres<strong>en</strong>teerde resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> modelberek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>:<br />
• In <strong>het</strong> model word<strong>en</strong> aannames gedaan t.a.v. maatregel<strong>en</strong> die boer<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> om de calamiteit op te <strong>van</strong>g<strong>en</strong>. Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
is dat boer<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> op prijsverhouding<strong>en</strong>. In werkelijkheid zull<strong>en</strong> ook andere factor<strong>en</strong> meeweg<strong>en</strong>, zeker<br />
ook bij sterke prijsschokk<strong>en</strong>.<br />
• In <strong>het</strong> model word<strong>en</strong> bepaalde prijselasticiteit<strong>en</strong> <strong>van</strong> productie <strong>en</strong> consumptie gehanteerd. In de literatuur word<strong>en</strong><br />
ook wel andere prijselasticiteit<strong>en</strong> gehanteerd, die <strong>en</strong>igszins andere uitkomst<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong>.<br />
• Het model is e<strong>en</strong> dynamisch ev<strong>en</strong>wichtsmodel, waarbij de effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> schokk<strong>en</strong> zoals die <strong>van</strong> droogte of wegvall<strong>en</strong><br />
import na <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> wegebb<strong>en</strong>. Het model gaat niet uit <strong>van</strong> e<strong>en</strong> geheel op<strong>en</strong> EU-markt. In de meeste doorgerek<strong>en</strong>de<br />
sc<strong>en</strong>ario’s is verondersteld dat de markt <strong>van</strong> gran<strong>en</strong> geheel is geliberaliseerd, maar die <strong>van</strong> dierlijke product<strong>en</strong><br />
niet. In één (hier niet behandeld) sc<strong>en</strong>ario is ook de import <strong>en</strong> export <strong>van</strong> graan stilgelegd. Dat heeft weinig<br />
extra effect op de prijz<strong>en</strong> omdat de EU netto graanexporteur is <strong>en</strong> de export ook zonder exportstop al door marktwerking<br />
zal teruglop<strong>en</strong>.<br />
• Voor gran<strong>en</strong> is in <strong>het</strong> model verondersteld dat <strong>het</strong> aandeel <strong>van</strong> de EU in de wereldmarkt (12%) te gering is om<br />
rele<strong>van</strong>te invloed op de prijs te hebb<strong>en</strong>. Dat is iets te optimistisch. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zal <strong>het</strong> marktaandeel <strong>van</strong> de EU naar<br />
verwachting in <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium verder to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. Maar voor <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario “uitval import soja” is veel belangrijker<br />
wat de oorzaak is <strong>van</strong> de uitval <strong>van</strong> de import: gooit de EU zelf haar gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> dicht, dan zal de prijs <strong>van</strong><br />
soja op de wereldmarkt dal<strong>en</strong> <strong>en</strong> die <strong>van</strong> gran<strong>en</strong> mee omlaag trekk<strong>en</strong>. Dat laatste zal vervolg<strong>en</strong>s ook in de EU gebeur<strong>en</strong>.<br />
Daardoor zull<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> minder zijn dan berek<strong>en</strong>d. E<strong>en</strong> meer waarschijnlijke oorzaak <strong>van</strong> uitval zijn<br />
echter misoogst<strong>en</strong> in Zuid <strong>en</strong>/of Noord Amerika, dan wel mega-aankop<strong>en</strong> <strong>van</strong> soja door China. In dat geval stijgt<br />
de sojaprijs ook op de wereldmarkt <strong>en</strong> zal zij de graanprijz<strong>en</strong> mee omhoog trekk<strong>en</strong>. Dat effect zal word<strong>en</strong> versterkt<br />
als de EU minder graan exporteert <strong>en</strong> meer importeert. Daarom hebb<strong>en</strong> we in de nadere analyse aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat er<br />
wel <strong>en</strong>ig effect zal zijn op de wereldmarktprijs <strong>en</strong> dus ook op de <strong>Europese</strong> marktprijs <strong>van</strong> graan. Dat zou ook betek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
dat de prijsschokk<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees, zuivel <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> wat sterker zijn dan berek<strong>en</strong>d.<br />
• Het model ziet de EU als één markt zonder interne belemmering<strong>en</strong>. In de praktijk kunn<strong>en</strong> er echter problem<strong>en</strong> zijn<br />
met transport, vervoerverbod<strong>en</strong>, wegblokkades, nationale voorkeursbehandeling<strong>en</strong> etc. Ook dat maakt de uitkomst<strong>en</strong><br />
mogelijk iets te rooskleurig. In elk geval zull<strong>en</strong> er belangrijke regionale verschill<strong>en</strong> zijn in effect<strong>en</strong>. Voedselgebrek<br />
kan daardoor plaatselijk eerder optred<strong>en</strong> dan verondersteld.<br />
• Het model maakt ge<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> af boerderij, groothandelsprijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
veelgehoorde klacht <strong>van</strong> boer<strong>en</strong>, ook erk<strong>en</strong>d door de <strong>Europese</strong> Commissie, is dat zij e<strong>en</strong> te klein deel <strong>van</strong> de toegevoegde<br />
waarde in de ket<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. In economisch jargon: dat de prijstransmissie naar de boer<strong>en</strong> te gering is. Het<br />
is niet uitgeslot<strong>en</strong> dat hun aandeel in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste groter zal word<strong>en</strong>. In dat geval zou de schade voor h<strong>en</strong><br />
minder ernstig zijn.<br />
Al met al lijkt <strong>het</strong> model de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> calamiteit eerder te onder- dan te overschatt<strong>en</strong>. Los daar<strong>van</strong> zal duidelijk<br />
zijn dat de getall<strong>en</strong> niet meer of minder zijn dan e<strong>en</strong> indicatie <strong>van</strong> economische effect<strong>en</strong>. Ze lever<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> orde <strong>van</strong><br />
grootte <strong>en</strong> inzicht in verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ario’s. Vandaar de term “indicatief model”.<br />
36
• Melk wordt schaars <strong>en</strong> de prijs stijgt tot e<strong>en</strong> piek <strong>van</strong> +160% na 2 jaar, terwijl rundvlees<br />
aan<strong>van</strong>kelijk juist 15% goedkoper is doordat veehouders dier<strong>en</strong> afstot<strong>en</strong>.<br />
• In <strong>het</strong> zesde kwartaal beginn<strong>en</strong> melkveehouders op de hogere prijs te reager<strong>en</strong> door de<br />
productie weer op te voer<strong>en</strong>. In <strong>het</strong> vierde jaar is de productie zelfs gesteg<strong>en</strong> tot 10% bov<strong>en</strong><br />
<strong>het</strong> aan<strong>van</strong>gsniveau.<br />
• <strong>De</strong> rundvleesproductie daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> daalt scherp in respons op de lage rundvleesprijs <strong>en</strong><br />
doordat minder melkkoei<strong>en</strong> <strong>en</strong> kalver<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geslacht. Na 3 jaar wordt <strong>het</strong> laagste punt<br />
bereikt op 20% b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> <strong>het</strong> aan<strong>van</strong>gsniveau.<br />
• Door <strong>het</strong> ruimere aanbod <strong>van</strong> melk daalt de melkprijs, in <strong>het</strong> vijfde jaar zelfs tot b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong><br />
<strong>het</strong> aan<strong>van</strong>gsniveau om vervolg<strong>en</strong>s via zwakkere golfbeweging<strong>en</strong> na 9 jaar te stabiliser<strong>en</strong><br />
op <strong>het</strong> aan<strong>van</strong>gsniveau (<strong>het</strong> model keert terug naar e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>wicht).<br />
• <strong>De</strong> rundvleesprijs stijgt in <strong>het</strong> derde kwartaal juist sterk, om na vier jaar te piek<strong>en</strong> op 40%<br />
bov<strong>en</strong> <strong>het</strong> aan<strong>van</strong>gsniveau, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s weer te dal<strong>en</strong>. Na 9 jaar is de prijs weer stabiel.<br />
• <strong>De</strong> prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> pluimvee- <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>svlees fluctuer<strong>en</strong> slechts licht. Dat komt doordat<br />
pluimvee <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s nauwelijks ruwvoer et<strong>en</strong>. Dat de prijz<strong>en</strong> toch mee beweg<strong>en</strong> komt<br />
doordat consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> duur rundvlees deels ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door pluimvee- <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>svlees.<br />
Opmerkelijk is dat <strong>het</strong> effect <strong>van</strong> e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de droogte pas na 9 jaar is uitgewerkt.<br />
Dat heeft te mak<strong>en</strong> met de lange lev<strong>en</strong>sduur <strong>van</strong> melkkoei<strong>en</strong>.<br />
Andere gevolg<strong>en</strong> voor de sector<br />
Mede gelet op de beperking<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> indicatieve model (Box 5.1) zijn nog meer gevolg<strong>en</strong> te<br />
verwacht<strong>en</strong>. Omdat ruwvoer op rundveebedrijv<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote kost<strong>en</strong>post is, bestaat bij langdurig<br />
hoge prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> veevoer e<strong>en</strong> gerede kans op e<strong>en</strong> golf <strong>van</strong> faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. 89 Bedrijv<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> massaal vee afstot<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> die door <strong>het</strong> grote aanbod laag of zelfs nihil zull<strong>en</strong><br />
zijn <strong>en</strong> doordat slachterij<strong>en</strong> overbelast rak<strong>en</strong>. Kadavers moet<strong>en</strong> dan naar destructiebedrijv<strong>en</strong>,<br />
maar ook die kunn<strong>en</strong> overbelast rak<strong>en</strong>. <strong>De</strong> koei<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> aangehoud<strong>en</strong> zijn minder productief.<br />
Wel zal de golf faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gedempt doordat veehouders uitzicht hebb<strong>en</strong> op hogere<br />
prijz<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daar zal de bank ook rek<strong>en</strong>ing mee houd<strong>en</strong>. Rundveebedrijv<strong>en</strong> die grond in eig<strong>en</strong>dom<br />
hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> lang solvabel blijv<strong>en</strong>. Maar niemand weet hoe snel de<br />
prijsstijging komt <strong>en</strong> die zal niet voor alle veehouders op tijd kom<strong>en</strong>. Ook veevoer-, vlees- <strong>en</strong><br />
zuivelbedrijv<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> risico om te vall<strong>en</strong>. <strong>De</strong> veevoerhandel is zeer beducht voor prijsschokk<strong>en</strong><br />
omdat die ontwricht<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> uitwerk<strong>en</strong> op de agribusiness. 90 . Dat alles hoeft overig<strong>en</strong>s<br />
ge<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>d productieverlies te betek<strong>en</strong><strong>en</strong>, want in de meeste gevall<strong>en</strong> zal de productie<br />
door ”blijvers” word<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Aan de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> wordt door de hoge prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel smokkel aantrekkelijk. 91 Dat<br />
verhoogt <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> insleep <strong>van</strong> besmettelijke ziekt<strong>en</strong>, gevolgd door uitbrak<strong>en</strong>, ruiming<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vervoersverbod<strong>en</strong>. Daardoor kan de sector in sommige regio’s nog extra schade oplop<strong>en</strong>,<br />
hoewel veehouders in andere regio’s dan kunn<strong>en</strong> profiter<strong>en</strong> <strong>van</strong> gesteg<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>.<br />
89 In <strong>het</strong> indicatieve model <strong>van</strong> Jans<strong>en</strong> et al. is ge<strong>en</strong> sprake <strong>van</strong> faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> doordat is gerek<strong>en</strong>d met één<br />
groot, virtueel rundveebedrijf, vark<strong>en</strong>sbedrijf resp. pluimveebedrijf, die niet kunn<strong>en</strong> omvall<strong>en</strong>.<br />
90 Pers. med. H.Stam, Cefetra. <strong>De</strong> zuivelindustrie vreest bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> prijspiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuivel omdat die stimuler<strong>en</strong>d<br />
werk<strong>en</strong> op de (pot<strong>en</strong>tieel langdurige) ver<strong>van</strong>ging <strong>van</strong> zuivel door plantaardige substitut<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
in pizza's (pers med. R. Laperre, ministerie <strong>van</strong> EL&I).<br />
91 Insleep <strong>van</strong> ziekt<strong>en</strong> door smokkel <strong>van</strong> vlees is ook <strong>van</strong>daag al e<strong>en</strong> reëel risico voor de EU. Blijk<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t<br />
onderzoek wordt alle<strong>en</strong> al via de luchthav<strong>en</strong> Charles de Gaulle jaarlijks meer dan 63 ton vlees <strong>en</strong> vis illegaal<br />
ingevoerd. Het betreft zowel vlees <strong>van</strong> vee als <strong>van</strong> wilde dier<strong>en</strong> (bushmeat). Beide kunn<strong>en</strong> ziektekiem<strong>en</strong><br />
meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (Agrarisch Dagblad 22 juni 2010).<br />
37
Maar ook zonder insleep <strong>van</strong> ziekt<strong>en</strong> kan de schade voor diergezondheid <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>welzijn<br />
groot zijn. Bij lage prijz<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> veehouders bijvoorbeeld minder snel de dier<strong>en</strong>arts lat<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestaat <strong>het</strong> risico dat veel (rund)vee zal ondervoed <strong>en</strong> verwaarloosd raakt.<br />
In Nederland zull<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> voor de veehouderij overig<strong>en</strong>s minder schadelijk zijn dan<br />
voor de veehouderij in de meeste andere lidstat<strong>en</strong>. Nederland is immers relatief weinig gevoelig<br />
voor droogte <strong>en</strong> de veehouderij (inclusief de rundveehouderij) maakt hier meer gebruik<br />
<strong>van</strong> geïmporteerde soja <strong>en</strong> <strong>van</strong> bijproduct<strong>en</strong> <strong>van</strong> de voedselindustrie.<br />
Gevolg<strong>en</strong> voor sam<strong>en</strong>leving<br />
<strong>De</strong> voedselzekerheid <strong>van</strong> rundvee is duidelijk in <strong>het</strong> geding, maar geldt dat ook voor de voedselzekerheid<br />
<strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>? <strong>De</strong> met <strong>het</strong> model berek<strong>en</strong>de prijsstijging<strong>en</strong> zijn niet <strong>van</strong> di<strong>en</strong> aard<br />
dat noem<strong>en</strong>swaardige aantall<strong>en</strong> burgers ondervoed zull<strong>en</strong> rak<strong>en</strong>. In werkelijkheid kunn<strong>en</strong> de<br />
prijsstijging<strong>en</strong> echter tijdelijk <strong>en</strong> plaatselijk hoger uitvall<strong>en</strong> door bijverschijnsel<strong>en</strong> als voedselnationalisme,<br />
paniekaankop<strong>en</strong>, hamster<strong>en</strong>, diefstal <strong>en</strong> speculatief voorraadbeheer. Speculatie<br />
kan plaatsvind<strong>en</strong> door akkerbouwers, veehouders, handelar<strong>en</strong> <strong>en</strong> investeerders, ook <strong>van</strong><br />
buit<strong>en</strong> de sector. Daar staat teg<strong>en</strong>over dat de meeste consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voedingskundig gezi<strong>en</strong> toe<br />
kunn<strong>en</strong> met flink wat minder vlees <strong>en</strong> zuivel 92 <strong>en</strong> dat ze rundvlees kunn<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door<br />
eier<strong>en</strong>, pluimvee- of vark<strong>en</strong>svlees, die in de modelberek<strong>en</strong>ing nauwelijks duurder word<strong>en</strong>. 93<br />
Toch kan voor lagere inkom<strong>en</strong>sgroep<strong>en</strong> de betaalbaarheid <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel e<strong>en</strong> probleem<br />
word<strong>en</strong>, met name in de minst welvar<strong>en</strong>de lidstat<strong>en</strong>, zoals Roem<strong>en</strong>ië. <strong>De</strong>ze groep<strong>en</strong> gev<strong>en</strong><br />
nog e<strong>en</strong> relatief groot deel <strong>van</strong> hun inkom<strong>en</strong> uit aan voedsel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> forse prijsverhoging betek<strong>en</strong>t<br />
al snel dat zij zich weinig vlees, zuivel <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> meer kunn<strong>en</strong> veroorlov<strong>en</strong>. <strong>De</strong> risico’s<br />
<strong>van</strong> voedingstekort<strong>en</strong> zijn <strong>het</strong> grootst in de sted<strong>en</strong>, want op <strong>het</strong> platteland zal vaak sprake zijn<br />
<strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing. <strong>De</strong> meeste volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veganistisch dieet goed verdrag<strong>en</strong>,<br />
maar kinder<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> al snel te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> tekort aan ijzer <strong>en</strong> vitamine B12.<br />
<strong>De</strong>ze risico’s zijn te onder<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door doelgericht sociaal beleid, zoals uitkering<strong>en</strong>, voedselbonn<strong>en</strong><br />
of voedselbank<strong>en</strong>. Die toeslag<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s wel <strong>het</strong> nadeel dat ze de prijz<strong>en</strong><br />
nog verder kunn<strong>en</strong> opdrijv<strong>en</strong>. 94 Smokkel kan de prijz<strong>en</strong> in de gr<strong>en</strong>sregio’s <strong>en</strong>igszins drukk<strong>en</strong>,<br />
maar als daarmee dierziekt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>gesleept - de EU k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> strikter veterinair regime<br />
dan omring<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> - kan dat juist leid<strong>en</strong> tot epidemieën <strong>en</strong> extra schaarste aan vlees<br />
<strong>en</strong> zuivel.<br />
Gevolg<strong>en</strong> voor ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
Grotere sociale problem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> in de ontwikkelingsland<strong>en</strong>, waar<strong>van</strong> e<strong>en</strong> groot<br />
deel (vooral in Afrika) netto voedselimporter<strong>en</strong>d is. 95 Het gebruikte model le<strong>en</strong>t zich er niet<br />
voor e<strong>en</strong> beeld te gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de risico’s voor verschill<strong>en</strong>de (groep<strong>en</strong>) consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
in verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>. We volstaan met <strong>en</strong>kele aannemelijke effect<strong>en</strong>.<br />
Zodra in de loop <strong>van</strong> <strong>het</strong> eerste teeltseizo<strong>en</strong> duidelijk is dat er misoogst<strong>en</strong> op hand<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong><br />
de prijz<strong>en</strong> op de <strong>Europese</strong> markt hoger zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dan die op de wereldmarkt, zull<strong>en</strong> <strong>Europese</strong><br />
handelar<strong>en</strong> minder graan gaan exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer soja <strong>en</strong> graan gaan importer<strong>en</strong>. Dat<br />
kan de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt opdrijv<strong>en</strong>. Dat effect zou word<strong>en</strong> versterkt als de EU zou<br />
92 <strong>De</strong> voedingsdeskundig<strong>en</strong> zijn <strong>het</strong> er niet over e<strong>en</strong>s of minder vlees <strong>en</strong> zuivel et<strong>en</strong> bevorderlijk is voor de<br />
gezondheid. Er zijn in elk geval wel voordel<strong>en</strong> op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> milieu, natuur, <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> klimaat.<br />
93 Er zijn wel gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan de ver<strong>van</strong>gbaarheid. Zo et<strong>en</strong> islamiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> jod<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vark<strong>en</strong>svlees.<br />
94 Ter vergelijking: Prijsopdrijving treedt niet op bij e<strong>en</strong> andere beleidsoptie: voorrad<strong>en</strong>.<br />
95 In 2004-2005 - dus voor de crisis <strong>van</strong> 2007/08 - betrof <strong>het</strong> 42 <strong>van</strong> de 58 low-income countries, ofwel 72%, als<br />
we kijk<strong>en</strong> naar pure voedselproductie <strong>en</strong> 24 <strong>van</strong> de 58, ofwel 41%, als we kijk<strong>en</strong> naar alle agrarische productie<br />
(incl. cash crops zoals cacao). Overig<strong>en</strong>s zijn er ook als middle-income geclassificeerde land<strong>en</strong> (zoals<br />
Egypte) met ernstige voedseltekort<strong>en</strong>. Van de 47 Sub-Sahara land<strong>en</strong> zijn er maar liefst 35 netto voedselimporter<strong>en</strong>d.<br />
Bron: A. Aksoy & F. Ng 2008. Who Are the Net Food Importing Countries? World Bank.<br />
38
esluit<strong>en</strong> de export te remm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de import te stimuler<strong>en</strong> (beide maatregel<strong>en</strong> heeft zij al<br />
meermal<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>). Dan zou bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> domino-effect kunn<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>, vergelijkbaar<br />
met de effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> exportstops door Rusland <strong>en</strong> andere land<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>.<br />
Nu zijn hogere wereldmarktprijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> gran<strong>en</strong> in principe gunstig voor akkerbouwers (niet<br />
voor veehouders) overal ter wereld, dus ook in ontwikkelingsland<strong>en</strong>. Maar dat geldt alle<strong>en</strong><br />
voor zover de prijsverhoging aan h<strong>en</strong> word<strong>en</strong> doorberek<strong>en</strong>d - wat niet altijd <strong>het</strong> geval is - <strong>en</strong><br />
zelfs dan alle<strong>en</strong> voor de boer<strong>en</strong> die netto-verkopers zijn <strong>van</strong> voedsel. 96 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn de hogere<br />
prijz<strong>en</strong> juist bedreig<strong>en</strong>d voor de - ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s talrijke - boer<strong>en</strong> die netto-kopers <strong>van</strong> voedsel<br />
zijn <strong>en</strong> voor arme bevolkingsgroep<strong>en</strong> in de sted<strong>en</strong>. 97 Mogelijke gevolg<strong>en</strong>: ondervoeding op <strong>het</strong><br />
platteland <strong>en</strong> voedselrell<strong>en</strong> in de stad (zoals in 2007/08 <strong>en</strong> andermaal in 2010 <strong>en</strong> de eerste<br />
maand<strong>en</strong> <strong>van</strong> 2011).<br />
<strong>De</strong> vraag is hoe sterk de EU zijn netto-graanexport<strong>en</strong> zal terugschroev<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> indicatieve<br />
model is dat met 50%. Bij 100% reductie zou <strong>het</strong> effect op de wereldmarktprijs ca. 25%<br />
zijn, 98 dus bij 50% reductie veel minder. <strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> voor ontwikkelingsland<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dus<br />
beperkt blijv<strong>en</strong>. Maar de gevolg<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> groter zijn als de markt toch al krap is <strong>en</strong> zeker als<br />
de EU met interv<strong>en</strong>ties domino-effect<strong>en</strong> zou uitlokk<strong>en</strong>.<br />
Case 2: Zware vulkaanuitbarsting<br />
Er is t<strong>en</strong>minste één soort calamiteit die nog grootschaliger schade kan aanricht<strong>en</strong> dan de vorige:<br />
e<strong>en</strong> zware <strong>en</strong> langdurige vulkaanuitbarsting. E<strong>en</strong> voorproefje daar<strong>van</strong> kreeg Europa in <strong>het</strong><br />
voorjaar 2010, to<strong>en</strong> de Eyafjallajökull op IJsland drie maand<strong>en</strong> lang actief werd. E<strong>en</strong> grote<br />
aswolk verspreidde zich wijd over Europa <strong>en</strong> daarbuit<strong>en</strong>. <strong>De</strong> aswolk, zure reg<strong>en</strong> <strong>en</strong> fluor war<strong>en</strong><br />
schadelijk voor de veehouderij in IJsland, maar niet of nauwelijks voor de <strong>landbouw</strong> op<br />
<strong>het</strong> <strong>Europese</strong> vasteland. Wel was er indirecte schade doordat <strong>het</strong> vliegverkeer e<strong>en</strong> week lang<br />
werd lamgelegd. Op <strong>het</strong> hoogtepunt <strong>van</strong> de crisis ging <strong>het</strong> om 29% <strong>van</strong> <strong>het</strong> mondiale vliegverkeer.<br />
99 Dat schaadde de handel in bloem<strong>en</strong>, gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> fruit, maar niet de <strong>landbouw</strong>productie<br />
zelf.<br />
Zoals we zag<strong>en</strong> in Box 4.3 kom<strong>en</strong> we in de geschied<strong>en</strong>is veel ernstiger erupties teg<strong>en</strong>: <strong>van</strong> de<br />
Laki in IJsland in 1783/84, de Tambora in Indonesië in 1815 <strong>en</strong> de Krakatau, ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in Indonesië,<br />
in 1883. 100 In <strong>het</strong> verdere verled<strong>en</strong> - in 1630 vC - was er e<strong>en</strong> vergelijkbare eruptie <strong>van</strong><br />
de Thera (Santorini archipel, Griek<strong>en</strong>land). <strong>De</strong>ze eruptie <strong>en</strong> daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de aardbeving<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> tsunamis maakt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> einde aan de Minoïsche beschaving op Kreta, waarna de<br />
Griek<strong>en</strong> de hegemonie kond<strong>en</strong> overnem<strong>en</strong>. <strong>De</strong> erupties <strong>van</strong> de Laki, Tambora <strong>en</strong> Krakatau<br />
remd<strong>en</strong> de <strong>landbouw</strong>productie in grote del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de wereld. Volg<strong>en</strong>s sommige auteurs droeg<br />
de voedselschaarste die volgde op de uitbarsting <strong>van</strong> de Laki bij aan de sociale onrust die zou<br />
96<br />
<strong>De</strong> prijstransmissie naar boer<strong>en</strong> is vaak gebrekkig <strong>en</strong> <strong>van</strong> land tot land verschill<strong>en</strong>d als gevolg <strong>van</strong> belasting<strong>en</strong>,<br />
oligopolies, gebrekkige infrastructuur of andere oorzak<strong>en</strong>.<br />
97<br />
Op dit punt is de beeldvorming vertek<strong>en</strong>d. Terwijl de slums in de sted<strong>en</strong> vaak in beeld kom<strong>en</strong>, woont in Afrika<br />
� <strong>van</strong> de arm<strong>en</strong> op <strong>het</strong> platteland. Van de rurale bevolking is meer dan 50% netto-koper <strong>van</strong> voedsel. Zie:<br />
A. Kuyv<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> 2007. Africa, agriculture, aid. Afscheidsrede Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit.<br />
98<br />
K. Burger in e-mail 4 november 2010.<br />
99<br />
IATA geciteerd in NRC Handelsblad 21 april 2010.<br />
100<br />
<strong>De</strong> eruptie <strong>van</strong> de Krakatau veroorzaakte ook e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme tsunami die tot in Frankrijk werd waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> grote tsunami door e<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting <strong>en</strong>/of e<strong>en</strong> aardbeving in de Atlantische Oceaan zou e<strong>en</strong> bedreiging<br />
kunn<strong>en</strong> zijn voor Nederland <strong>en</strong> kustzones in West Europa. Toch zou op <strong>Europese</strong> schaal slechts e<strong>en</strong><br />
beperkt deel <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>areaal word<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong>. Sterke prijsstijging<strong>en</strong> zijn niet te verwacht<strong>en</strong> Zie: Zeilinga<br />
de Boer & Sanders 2002. Volcanoes in human history - The far-reaching effects of major eruptions.<br />
Princeton University Press, Princeton.<br />
39
uitmond<strong>en</strong> in de Franse Revolutie in 1789. 101 Ook de uitbraak <strong>van</strong> de Tambora werd op <strong>het</strong><br />
Noordelijk Halfrond gevoeld. Vele oogst<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong>, voedselprijz<strong>en</strong> steg<strong>en</strong>, de armoede<br />
nam toe <strong>en</strong> in del<strong>en</strong> <strong>van</strong> Europa brak<strong>en</strong> tot in 1817 voedselrell<strong>en</strong> uit. 102<br />
Pot<strong>en</strong>tieel <strong>het</strong> meest destructief geacht word<strong>en</strong> de "supervulkan<strong>en</strong>" Taupo (Nieuw Zeeland),<br />
Toba (Sumatra, Indonesië) <strong>en</strong> Yellowstone (VS). <strong>De</strong> uitbarsting <strong>van</strong> de Toba (waarbij <strong>het</strong><br />
Tobameer ontstond) dateert <strong>van</strong> lang geled<strong>en</strong> - ca. 74.000 vC - maar was gigantisch. <strong>De</strong> eruptie<br />
<strong>en</strong> de daarop volg<strong>en</strong>de vulkanische winter zou zelfs <strong>het</strong> voortbestaan <strong>van</strong> de m<strong>en</strong>sheid<br />
hebb<strong>en</strong> bedreigd: de populatie <strong>van</strong> Homo sapi<strong>en</strong>s zou zijn gekromp<strong>en</strong> tot ongeveer 10.000<br />
ziel<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> evolutionaire bottl<strong>en</strong>eck. 103 <strong>De</strong> Yellowstone vulkaan kwam in 2007 in <strong>het</strong> nieuws<br />
door <strong>het</strong> opzwell<strong>en</strong> <strong>van</strong> de kraterbodem. 104 Ook waarschuw<strong>en</strong> vulkanolog<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> uitbraak<br />
<strong>van</strong> de Katla op IJsland, die in <strong>het</strong> verled<strong>en</strong> meermal<strong>en</strong> is uitgebarst<strong>en</strong> na de Eyafjallajökull.<br />
Zulke erupties kunn<strong>en</strong> in grote del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de wereld de <strong>landbouw</strong>productie remm<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee<br />
de prijz<strong>en</strong> opdrijv<strong>en</strong>. <strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> <strong>van</strong> regio tot regio. In de regio rond<br />
de vulkaan zal de <strong>landbouw</strong> word<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong> door vulkanisch puin, zure neerslag <strong>en</strong> fluor <strong>en</strong><br />
daardoor forse schade lijd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> groter areaal zal word<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong> door demping <strong>van</strong> zonlicht<br />
<strong>en</strong> warmtestraling, waardoor opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>. 105 Dat effect kan word<strong>en</strong> versterkt door<br />
e<strong>en</strong> zwavelmist die zich over e<strong>en</strong> groot areaal verspreidt. Gevolg kan zijn e<strong>en</strong> wereldwijde<br />
stijging <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>productie.<br />
101<br />
C.A. Wood 1992. The climatic effects of the 1783 Laki eruption. In: C. R. Harrington (Ed.) The Year Without<br />
a Summer? Canadian Museum of Nature, Ottawa. Maar volg<strong>en</strong>s de Utrechtse historicus B. <strong>van</strong> Bavel war<strong>en</strong><br />
de misoogst<strong>en</strong> “...niet meer dan e<strong>en</strong> vonk. In veel andere gebied<strong>en</strong> in <strong>het</strong> noordwest<strong>en</strong> <strong>van</strong> Europa werd de<br />
<strong>landbouw</strong> ook getroff<strong>en</strong>, maar daar was veel minder onrust.” (interview NRC Handelsblad 24 april 2010). Hij<br />
wijst er op dat ook andere <strong>Europese</strong> land<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> met voedselgebrek zonder dat e<strong>en</strong> revolutie uitbrak.<br />
Zulke discussies ontstaan wel vaker als iemand e<strong>en</strong> multicausaal f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> op <strong>het</strong> conto schrijft <strong>van</strong> slechts<br />
één <strong>van</strong> de oorzak<strong>en</strong> - e<strong>en</strong> vorm <strong>van</strong> reductionisme. Critici vall<strong>en</strong> dan vaak in de omgekeerde fout door te<br />
bewer<strong>en</strong> dat de factor géén noem<strong>en</strong>swaardige invloed heeft gehad. <strong>De</strong> opstand<strong>en</strong> in Tunesië <strong>en</strong> Egypte <strong>van</strong><br />
januari <strong>en</strong> februari 2011 zijn veroorzaakt door hoge voedselprijz<strong>en</strong> én door sociaal <strong>en</strong> politiek onbehag<strong>en</strong>.<br />
Misschi<strong>en</strong> is <strong>het</strong> in zo'n geval beter te zegg<strong>en</strong> dat de hoge prijz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> katalysator war<strong>en</strong> <strong>van</strong> sluimer<strong>en</strong>de onrust.<br />
102<br />
Bron: http://wet<strong>en</strong>schap.infonu.nl/natuurverschijnsel<strong>en</strong>/56328-de-uitbarsting-<strong>van</strong>-de-vulkaan-tambora.html<br />
103<br />
<strong>De</strong>ze schatting is gebaseerd op DNA-analyses. Over de nauwkeurigheid <strong>van</strong> deze analyses bestaat nog ge<strong>en</strong><br />
cons<strong>en</strong>sus.<br />
104<br />
http://www.k<strong>en</strong>nislink.nl/publicaties/vulkan<strong>en</strong>-opbouw-vorm-slash-type-<strong>en</strong>-locatie. Onder meer gebaseerd<br />
op: J. Zeilinga de Boer & D.T. Sanders a.w.<br />
105<br />
E<strong>en</strong> zware vulkaanuitbarsting kan de <strong>landbouw</strong>productie wereldwijd niet alle<strong>en</strong> remm<strong>en</strong> via de aswolk. In de<br />
koude, kalme <strong>en</strong> droge stratosfeer kunn<strong>en</strong> vooral zwaveldioxide <strong>en</strong> de sulfaatdruppeltjes die daaruit kunn<strong>en</strong><br />
ontstaan, vele maand<strong>en</strong> tot zelfs jar<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> rondzwev<strong>en</strong>. In grote hoeveelhed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> die soms meer dan<br />
1% <strong>van</strong> <strong>het</strong> zonlicht weerkaats<strong>en</strong>. Zie: K. Knip 2010. Vliegtuig of vulkaan. NRC Handelsblad 24 april. <strong>De</strong>rgelijke<br />
remming wordt wel global dimming g<strong>en</strong>oemd. <strong>De</strong> verminderde instraling heeft tweeërlei remm<strong>en</strong>d effect<br />
op de <strong>landbouw</strong>: 1) direct: minder fotosynthese door minder licht <strong>en</strong> dus plantaardige productie, <strong>en</strong> 2)<br />
indirect: lagere temperatur<strong>en</strong> door minder warmte <strong>en</strong> daardoor ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> lagere productie. (<strong>De</strong> temperatuur<br />
zal overdag lager dan normaal zijn door reflectie <strong>van</strong> zonnestraling, maar 's nachts wellicht hoger door<br />
reflectie <strong>van</strong> warmtestraling).<br />
Daar staat teg<strong>en</strong>over: er wordt ook CO2 uitgestot<strong>en</strong>. Dat kan leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> versnelling <strong>van</strong> de fotosynthese,<br />
maar dat is onzeker. Belangrijker: CO2 versterkt <strong>het</strong> broeikaseffect. Dat kan verklar<strong>en</strong> dat na de uitbarsting<br />
<strong>van</strong> de Laki in <strong>en</strong>kele lager geleg<strong>en</strong> gebied<strong>en</strong> in Europa tijdelijk hogere temperatur<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong>. Het<br />
effect op de mondiale temperatuur kan eeuw<strong>en</strong> doorwerk<strong>en</strong>. Dat kan op korte termijn leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> hogere<br />
mondiale voedselproductie, maar zal bij de verwachte verdere stijging <strong>van</strong> de temperatuur eerder remm<strong>en</strong>d<br />
werk<strong>en</strong>.<br />
40
Het is dan zelfs d<strong>en</strong>kbaar dat de gemiddelde akkerbouwer in de wereld per saldo beter af zal<br />
zijn. Veebedrijv<strong>en</strong> - vooral de int<strong>en</strong>sieve bedrijv<strong>en</strong> die relatief veel voer moet<strong>en</strong> aankop<strong>en</strong> -<br />
krijg<strong>en</strong> wereldwijd te mak<strong>en</strong> met hogere voerkost<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> in de problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Als<br />
dat lijdt tot uitval <strong>van</strong> productie zull<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel stijg<strong>en</strong>. Dat kan veehouders<br />
<strong>en</strong>ige comp<strong>en</strong>satie bied<strong>en</strong> voor de gesteg<strong>en</strong> voerkost<strong>en</strong>. Maar de prijsstijging<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
ondervoeding teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> onder kwetsbare groep<strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (waaronder ook boer<strong>en</strong>)<br />
in voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> in mindere mate in Europa.<br />
Het Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving heeft nog ge<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>heid gehad om dit<br />
sc<strong>en</strong>ario te lat<strong>en</strong> doorrek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Duidelijk is wel dat de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> eruptie sterk zull<strong>en</strong><br />
afhang<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaal. Wordt de productie alle<strong>en</strong> geremd in Europa, dan kan de EU zich zonder<br />
al te hoge kost<strong>en</strong> op de wereldmarkt uit de problem<strong>en</strong> kop<strong>en</strong>. Maar wordt de productie op e<strong>en</strong><br />
veel groter areaal geremd, dan kunn<strong>en</strong> ook de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt sterk stijg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wordt <strong>het</strong> voor de EU veel duurder om zich uit de problem<strong>en</strong> te kop<strong>en</strong>. <strong>De</strong> veehouderij kan<br />
dan veel grotere schade lijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> veel duurder uit zijn. <strong>De</strong> risico’s<br />
<strong>van</strong> ondervoeding zull<strong>en</strong> nav<strong>en</strong>ant groter zijn.<br />
Case 3: Wegvall<strong>en</strong> import soja(schroot) 106<br />
Sinds de EU rond 1980 zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d werd voor de meeste <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong>, is zij niet<br />
meer erg gevoelig voor externe calamiteit<strong>en</strong>. Maar zoals gezegd rester<strong>en</strong> nog twee Achilleshiel<strong>en</strong>:<br />
de import <strong>van</strong> plantaardige olie <strong>en</strong> vooral die <strong>van</strong> soja(schroot). Die kunn<strong>en</strong> plotseling<br />
stopp<strong>en</strong> door fysieke of geopolitieke oorzak<strong>en</strong>. Wat zoud<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> zijn?<br />
1.3<br />
1.2<br />
1.1<br />
0.9<br />
0.8<br />
0.7<br />
0.6<br />
0.5<br />
1<br />
Relative Quantities<br />
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Po rk Meat Milk Be ef Chicke n Eg gs<br />
41<br />
2.1<br />
1.9<br />
1.7<br />
1.5<br />
1.3<br />
1.1<br />
0.9<br />
0.7<br />
0.5<br />
Relative Prices<br />
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Po rk Me at Milk Be ef Chicke n Eg gs<br />
Figuur 5.2 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de onderbreking <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
in de EU op productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees, melk <strong>en</strong> eier<strong>en</strong>. Bron: Jans<strong>en</strong> et al. 2010.<br />
Berek<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> voor de sector<br />
Jans<strong>en</strong> et al. hebb<strong>en</strong> met hun indicatieve model berek<strong>en</strong>d wat de mogelijke gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
EU kunn<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de onderbreking <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja <strong>en</strong> sojaschroot.<br />
Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> is dat internationale handel in graan gewoon mogelijk blijft.<br />
106 Dit sc<strong>en</strong>ario is ook bestudeerd in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de Strategie Nationale Veiligheid, die alle<strong>en</strong> betrekking heeft<br />
op Nederland. Daarbij is aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat de soja-import wegvalt door de combinatie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> weigering <strong>van</strong><br />
de EU om e<strong>en</strong> in Zuid Amerika geteeld nieuw GM-ras toe te lat<strong>en</strong>, misoogst in Zuid-Amerika <strong>en</strong> e<strong>en</strong> importsubsidie<br />
<strong>van</strong> China. Ministerie <strong>van</strong> Veiligheid <strong>en</strong> Justitie 2010. Nationale Risicobeoordeling - Bevindingrapportage<br />
2010. Het eerste lijkt ons in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> krapte niet erg waarschijnlijk.
Belangrijkste resultat<strong>en</strong>:<br />
• Al in <strong>het</strong> eerste kwartaal ontstaat e<strong>en</strong> nijp<strong>en</strong>d tekort aan soja. Er zijn wel voorrad<strong>en</strong>, maar<br />
<strong>het</strong> lijkt aannemelijk dat handelar<strong>en</strong> die niet ine<strong>en</strong>s verkop<strong>en</strong> maar in stapp<strong>en</strong>. Soja wordt<br />
dan bijna 3x zo duur <strong>en</strong> <strong>het</strong> gebruik daalt fors: met tweederde.<br />
• Vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveehouders reager<strong>en</strong> daarop door versneld dier<strong>en</strong> af te voer<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder<br />
dier<strong>en</strong> in productie te nem<strong>en</strong>. Daardoor daalt de productie <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>svlees in <strong>het</strong><br />
eerste kwartaal met 25% <strong>en</strong> die <strong>van</strong> pluimveevlees zelfs met 60%. <strong>De</strong> productie <strong>van</strong> eier<strong>en</strong><br />
daalt minder <strong>en</strong> later (doordat legh<strong>en</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> langere lev<strong>en</strong>sduur is vergund dan<br />
vleeskipp<strong>en</strong>). <strong>De</strong> productie <strong>van</strong> zuivel <strong>en</strong> rundvlees daalt slechts licht <strong>en</strong> nog later.<br />
• Door deze krimp word<strong>en</strong> vark<strong>en</strong>svlees <strong>en</strong> pluimveevlees schaars. <strong>De</strong> prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>svlees<br />
stijg<strong>en</strong> scherp tot 180% in <strong>het</strong> derde kwartaal <strong>en</strong> die <strong>van</strong> pluimveevlees 200%<br />
in <strong>het</strong> vierde kwartaal. <strong>De</strong> eierprijz<strong>en</strong> piek<strong>en</strong> minder hoog <strong>en</strong> pas in <strong>het</strong> zesde kwartaal <strong>en</strong><br />
de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuivel <strong>en</strong> rundvlees nog lager <strong>en</strong> pas in <strong>het</strong> zev<strong>en</strong>de resp. ti<strong>en</strong>de kwartaal.<br />
• <strong>De</strong> hoge prijz<strong>en</strong> zijn voor de overlevers onder de vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveehouders e<strong>en</strong> prikkel<br />
om de vleesproductie al in <strong>het</strong> tweede kwartaal weer op te voer<strong>en</strong>.<br />
• Pluimveehouders gaan producer<strong>en</strong> met 75% minder soja <strong>en</strong> 65% meer graan <strong>en</strong> zijn al in<br />
<strong>het</strong> vierde kwartaal terug op <strong>het</strong> aan<strong>van</strong>gsniveau. <strong>De</strong> vark<strong>en</strong>shouders <strong>en</strong> legpluimveehouders<br />
bereik<strong>en</strong> dat niveau in <strong>het</strong> achtste kwartaal. 107<br />
• Door de gesteg<strong>en</strong> productie dal<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees weer scherp,<br />
om via <strong>en</strong>kele golfbeweging<strong>en</strong> na 6 jaar te stabiliser<strong>en</strong>.<br />
• <strong>De</strong> veehouderij als geheel gebruikt 50% meer graan dan vóór <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import<br />
<strong>van</strong> sojaschroot).<br />
• Akkerbouwers reager<strong>en</strong> op de hoge sojaprijz<strong>en</strong> door in <strong>het</strong> eerstvolg<strong>en</strong>de teeltseizo<strong>en</strong><br />
meer eiwitrijke gewass<strong>en</strong> in plaats <strong>van</strong> graan te tel<strong>en</strong>; <strong>het</strong> grote graanareaal daalt licht.<br />
• Dank zij die aanpassing daalt <strong>het</strong> sojagebruik <strong>van</strong> alle sector<strong>en</strong> tezam<strong>en</strong> over de hele twee<br />
jaar gemet<strong>en</strong> niet verder dan tot 28%.<br />
• Aan <strong>het</strong> eind is de sojavoorraad zelfs iets groter dan in <strong>het</strong> begin. Dat komt doordat de<br />
soja geteeld in jaar 2 di<strong>en</strong>t om <strong>het</strong> hele seizo<strong>en</strong> tot aan de oogst in jaar 3 mee te gaan, <strong>en</strong><br />
is verondersteld dat <strong>het</strong> herstel <strong>van</strong> de import onverwacht komt.<br />
• Ondanks <strong>het</strong> kleinere graanareaal stijgt de graanprijs niet, doordat de handel al snel minder<br />
graan gaat exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer importer<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> model zou dat ge<strong>en</strong> effect<br />
hebb<strong>en</strong> op de graanprijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt.<br />
Vergelijk<strong>en</strong> we de grafiek<strong>en</strong> met die <strong>van</strong> e<strong>en</strong> - ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s tweejarige - droogte (Figuur 5.1), dan<br />
zijn de belangrijkste verschill<strong>en</strong> dat vooral de pluimvee- <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>shouderij word<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat de schokk<strong>en</strong> heftiger zijn maar korter dur<strong>en</strong>, als gevolg <strong>van</strong> de kortere lev<strong>en</strong>sduur <strong>en</strong><br />
snellere opgroei <strong>van</strong> pluimvee <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s.<br />
Andere gevolg<strong>en</strong> voor sector<br />
Aan deze modelberek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> we op basis <strong>van</strong> common s<strong>en</strong>se de volg<strong>en</strong>de verwachting<strong>en</strong><br />
toevoeg<strong>en</strong>. Door de drastische productiedaling<strong>en</strong> loopt e<strong>en</strong> groot aantal pluimvee- <strong>en</strong><br />
vark<strong>en</strong>sbedrijv<strong>en</strong> <strong>het</strong> risico om te vall<strong>en</strong>. 108 Dat zull<strong>en</strong> vooral bedrijv<strong>en</strong> zijn die sterk afhankelijk<br />
zijn <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot). Ook in de veevoer- <strong>en</strong> de vleesindustrie bestaat <strong>het</strong><br />
107 Hoewel de prijsschokk<strong>en</strong> op kwartaalbasis heftig zijn, daalt de vark<strong>en</strong>svleesproductie gemiddeld over 2 jaar<br />
met slechts 7%, bij e<strong>en</strong> tweederde lager gebruik <strong>van</strong> soja. Die 7% is aanmerkelijk minder dan de 1/3 die was<br />
berek<strong>en</strong>d door Bindraban et al. (2008).<br />
108 Tijd<strong>en</strong>s de epidemieën <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>spest (1997) <strong>en</strong> vogelgriep (2003) in Nederland wist<strong>en</strong> de meeste geruimde<br />
bedrijv<strong>en</strong> te overlev<strong>en</strong>. Het LEI concludeerde dat de vergoeding in 1997 goed was, zodat bedrijv<strong>en</strong> blev<strong>en</strong><br />
bestaan, met als gevolg e<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>d overaanbod <strong>en</strong> lage vark<strong>en</strong>sprijz<strong>en</strong> in 1998/99. Dat was vooral dank zij<br />
<strong>het</strong> publiek/privaat gefinancierde Diergezondheidsfonds, waaruit e<strong>en</strong> groot deel <strong>van</strong> de schade werd vergoed.<br />
Zulke fonds<strong>en</strong> zijn er niet voor calamiteit<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> importstop <strong>van</strong> soja.<br />
42
isico dat bedrijv<strong>en</strong> omvall<strong>en</strong>. Maar de “blijvers” wacht comp<strong>en</strong>satie door hogere prijz<strong>en</strong>. Dat<br />
verkleint de kans dat bank<strong>en</strong> de kredietkraan dichtdraai<strong>en</strong>.<br />
Ook in dit sc<strong>en</strong>ario is te verwacht<strong>en</strong> dat de smokkel - i.c. <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees -<br />
to<strong>en</strong>eemt met als risico insleep <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>. Dat kan de schade in de sector vergrot<strong>en</strong>.<br />
Voor de Nederlandse veehouderij zal de schade waarschijnlijk groter zijn dan voor die in de<br />
meeste andere lidstat<strong>en</strong>. Met name de vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> de pluimveehouderij leun<strong>en</strong> immers relatief<br />
sterk op import <strong>van</strong> soja <strong>en</strong> export <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> <strong>en</strong> vlees. 109 Productiedaling<strong>en</strong> in de pluimveehouderij<br />
<strong>van</strong> méér dan 60% zijn dus in Nederland zeer wel d<strong>en</strong>kbaar. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn Nederlandse<br />
<strong>landbouw</strong>bedrijv<strong>en</strong> gefinancierd met relatief veel vreemd kapitaal. Dat verzwakt<br />
hun veerkracht.<br />
Gevolg<strong>en</strong> voor de sam<strong>en</strong>leving.<br />
Ook in dit sc<strong>en</strong>ario zijn bijverschijnsel<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong> zoals hamster<strong>en</strong>, criminaliteit <strong>en</strong> speculatie.<br />
Die kunn<strong>en</strong> de prijsschokk<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong>. Daardoor kan vlees te duur word<strong>en</strong> voor de<br />
laagste inkom<strong>en</strong>sklass<strong>en</strong> <strong>en</strong> stijgt <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> voedingsdeficiënties, met name bij kinder<strong>en</strong><br />
in sted<strong>en</strong> in de minst welvar<strong>en</strong>de lidstat<strong>en</strong>.<br />
Gevolg<strong>en</strong> voor ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
hang<strong>en</strong> af <strong>van</strong> de oorzaak <strong>van</strong> <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong>. Ligt de oorzaak in de EU zelf, dan drukt dat de<br />
prijs op de wereldmarkt. Maar we gaan er<strong>van</strong> uit dat de oorzaak is geleg<strong>en</strong> in misoogst<strong>en</strong> in<br />
Zuid <strong>en</strong>/of Noord Amerika, dan wel in mega-aankop<strong>en</strong> <strong>van</strong> soja door China. In dat geval zal<br />
de sojaprijs ook op de wereldmarkt stijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zal zij de graanprijz<strong>en</strong> mee omhoog trekk<strong>en</strong>.<br />
Dat effect zal word<strong>en</strong> versterkt als de EU de graanexport terugschroeft <strong>en</strong> de graanimport<br />
opvoert. Dan kunn<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong> ernstig zijn,<br />
met name voor arme bevolkingsgroep<strong>en</strong> in de sted<strong>en</strong> <strong>en</strong> – voor zover de prijsstijging doorwerkt<br />
op de binn<strong>en</strong>landse markt<strong>en</strong> - voor boer<strong>en</strong> die netto-koper <strong>van</strong> voedsel zijn. Voedselrell<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot politieke instabiliteit, veiligheidsrisico's <strong>en</strong> vluchteling<strong>en</strong>strom<strong>en</strong>. 110<br />
Case 4: Droogte + wegvall<strong>en</strong> import soja(schroot)<br />
Wat zijn de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dubbele calamiteit? Bijvoorbeeld als e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de<br />
droogte in de EU sam<strong>en</strong>valt met e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de onderbreking <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)?<br />
<strong>De</strong> kans op zo’n dubbele calamiteit is uiteraard veel kleiner, maar de gevolg<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> veel groter zijn. Het risico (kans x effect) is dus niet bij voorbaat kleiner of groter.<br />
109 Geïmporteerde soja(schroot) is goed voor ca. 20% <strong>van</strong> alle eiwit in Europees veevoer (excl. ruwvoer). Maar<br />
<strong>het</strong> aandeel in <strong>het</strong> voereiwit <strong>van</strong> Nederlandse vark<strong>en</strong>s bedraagt ca. 50%. Omdat soja ca. 2x zoveel eiwit bevat<br />
als e<strong>en</strong> gewoon eiwitgewas <strong>en</strong> de aminozuursam<strong>en</strong>stelling zeer geschikt is voor vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> pluimvee, is soja(schroot)<br />
niet gemakkelijk ver<strong>van</strong>gbaar. C. Rougoor, G. Hemke & F. <strong>van</strong> der Schans 2009. Melkvee- <strong>en</strong><br />
vark<strong>en</strong>shouderij zonder soja. CLM <strong>en</strong> Hemke Nutriconsult, intern rapport.<br />
110 <strong>De</strong>ze gevolg<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> globaal overe<strong>en</strong> met de Nationale Risicobeoordeling - Bevindingrapportage 2010.<br />
Daarin word<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> verhitte discussies in Nederland voorspeld over de houdbaarheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> niveau<br />
<strong>van</strong> vleesproductie <strong>en</strong> -consumptie.<br />
43
1.7<br />
1.5<br />
1.3<br />
1.1<br />
0.9<br />
0.7<br />
0.5<br />
Relative Quantities<br />
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
c<br />
Po rk Milk Be ef Chicke n Eg gs<br />
44<br />
2.3<br />
2.1<br />
1.9<br />
1.7<br />
1.5<br />
1.3<br />
1.1<br />
0.9<br />
0.7<br />
0.5<br />
Relative Prices<br />
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10<br />
Po rk Milk Be ef Chicke n Eg gs<br />
Figuur 5.3 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de onderbreking <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
in de EU, gecombineerd met e<strong>en</strong> gelijktijdige droogte in Europa, op productie <strong>en</strong><br />
prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees, melk <strong>en</strong> eier<strong>en</strong>. Bron: Jans<strong>en</strong> et al. 2010.<br />
Berek<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> voor de sector<br />
<strong>De</strong> indicatieve modelberek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat de effect<strong>en</strong> grosso modo e<strong>en</strong> optelsom zijn<br />
<strong>van</strong> de effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> de afzonderlijke calamiteit<strong>en</strong>, plus e<strong>en</strong> extra effect doordat effect<strong>en</strong> elkaar<br />
versterk<strong>en</strong>. Meer concreet:<br />
• <strong>De</strong> prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> soja(schroot) stijg<strong>en</strong> nog wat sterker (tot 323% <strong>van</strong> de aan<strong>van</strong>gsprijs) dan<br />
als alle<strong>en</strong> de import wegvalt (290%) omdat ook de productie in de akkerbouw in de EU<br />
zelf daalt.<br />
• <strong>De</strong> productiedaling<strong>en</strong> <strong>van</strong> pluimveevlees (-59%), vark<strong>en</strong>svlees (-27%) <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> (-17%)<br />
zijn ongeveer ev<strong>en</strong> snel <strong>en</strong> sterk als bij alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderbreking <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot).<br />
• <strong>De</strong> aan<strong>van</strong>kelijke productiestijging <strong>van</strong> rundvlees (tot +46%) is iets sterker dan die bij<br />
alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> droogte (+40%). <strong>De</strong> daarop volg<strong>en</strong>de krimp <strong>van</strong> de productie (met -23%) is<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s iets sterker dan bij droogte alle<strong>en</strong> (-20%).<br />
• <strong>De</strong> productiedaling <strong>van</strong> zuivel (-40%) is ev<strong>en</strong> sterk als die bij alle<strong>en</strong> droogte.<br />
• <strong>De</strong> prijz<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> sterk <strong>en</strong> snel of sterker dan bij alle<strong>en</strong> droogte of wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
e<strong>en</strong> import:<br />
- vark<strong>en</strong>svlees +93%, ev<strong>en</strong>veel als bij alle<strong>en</strong> utval <strong>van</strong> de import;<br />
- pluimveevlees <strong>van</strong> +99% naar +110%;<br />
- eier<strong>en</strong> <strong>van</strong> +59% naar +86%;<br />
- zuivel <strong>van</strong> +60% (bij droogte) naar +84%;<br />
- rundvlees <strong>van</strong> +46% naar +63%.<br />
• Ook stabilisatie <strong>van</strong> de productie vindt ongeveer ev<strong>en</strong> snel plaats als bij de <strong>en</strong>kelvoudige<br />
calamiteit<strong>en</strong>: na 8 à 9 jaar, in dezelfde volgorde <strong>van</strong> veesoort<strong>en</strong>. 111<br />
Andere gevolg<strong>en</strong> voor de sector<br />
Het lijkt aannemelijk dat de golf <strong>van</strong> faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ongeveer ev<strong>en</strong> groot zal zijn als de optelsom<br />
<strong>van</strong> de faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> na de <strong>en</strong>kelvoudige calamiteit<strong>en</strong>. Maar misschi<strong>en</strong> iets kleiner<br />
doordat de prijsstijging<strong>en</strong> (behalve bij vark<strong>en</strong>svlees) sterker zijn, wat meer uitzicht biedt op<br />
herstel.<br />
111 Het feit dat de prijspiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong>de product<strong>en</strong> niet synchroon zijn is deels te herleid<strong>en</strong> tot biologische<br />
verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de drie veesoort<strong>en</strong>. In feite is dit e<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tair voorbeeld <strong>van</strong> hoe biodiversiteit<br />
kan bijdrag<strong>en</strong> aan economische stabiliteit.
In werkelijkheid kan de schok ook heftiger zijn. Te verwacht<strong>en</strong> valt is dat bij e<strong>en</strong> dubbele<br />
calamiteit de crisissfeer <strong>en</strong> de sociaal-psychologische impact heftiger zull<strong>en</strong> zijn. Dat kan zich<br />
vertal<strong>en</strong> in meer faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer paniekaankop<strong>en</strong>, hamster<strong>en</strong>, speculatie <strong>en</strong> criminaliteit,<br />
dus in versterkte prijsschokk<strong>en</strong>.<br />
Ook de gevolg<strong>en</strong> voor diergezondheid <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>welzijn zull<strong>en</strong> mogelijk groter zijn, met name<br />
in de rundveehouderij, waar de productieschokk<strong>en</strong> <strong>het</strong> heftigst zijn. Door de nog hogere prijz<strong>en</strong><br />
zal ook de kans op smokkel <strong>en</strong> insleep <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> groter zijn dan bij alle<strong>en</strong> droogte of<br />
wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import.<br />
Effect<strong>en</strong> op de sam<strong>en</strong>leving<br />
Aannemelijk lijkt dat ook de effect<strong>en</strong> op de sam<strong>en</strong>leving groter zull<strong>en</strong> zijn dan bij e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kelvoudige<br />
calamiteit. Omdat zowel minder rundvlees als minder pluimvee- <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>svlees,<br />
eier<strong>en</strong> <strong>en</strong> zuivel op de markt kom<strong>en</strong>, heeft de consum<strong>en</strong>t minder mogelijkhed<strong>en</strong> om over te<br />
stapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dure naar e<strong>en</strong> minder dure vleessoort, zuivel of eier<strong>en</strong>. Ook duurt de totale<br />
periode <strong>van</strong> hoge prijz<strong>en</strong> langer. Dat effect wordt weliswaar gedempt doordat de piek<strong>en</strong> niet<br />
geheel synchroon word<strong>en</strong> bereikt, maar de kans op ondervoeding bij kwetsbare groep<strong>en</strong> zal<br />
groter zijn dan bij alle<strong>en</strong> droogte of wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import. 112<br />
Effect<strong>en</strong> op ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> effect<strong>en</strong> op de wereldmarktprijs kunn<strong>en</strong> veel groter zijn dan bij alle<strong>en</strong> droogte of wegvall<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de import. Volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> indicatieve model zou de EU namelijk in <strong>het</strong> achtste kwartaal<br />
netto-importeur <strong>van</strong> graan word<strong>en</strong>. Dat zou de graanprijs op de wereldmarkt kunn<strong>en</strong> opdrijv<strong>en</strong><br />
met meer dan 25%. In werkelijkheid zal dat wat minder zijn omdat de EU al in <strong>het</strong> vierde<br />
kwartaal <strong>van</strong> <strong>het</strong> eerste droge jaar zijn graanexport<strong>en</strong> zal terugschroev<strong>en</strong>; als dat de prijs op de<br />
wereldmarkt verhoogt zal dat de productie elders in de wereld stimuler<strong>en</strong>. Maar <strong>het</strong> rester<strong>en</strong>de<br />
prijseffect kan nog aanzi<strong>en</strong>lijk zijn.<br />
Dat kan ondervoeding teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. In de sted<strong>en</strong> kan dat gepaard gaan met voedselrell<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
politieke instabiliteit. Kwetsbare regio's zijn Noord-Afrika <strong>en</strong> <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>, waarhe<strong>en</strong><br />
de EU <strong>het</strong> meeste graan exporteert. Instabiliteit daar kan ook veiligheidsrisico’s meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />
alsmede strom<strong>en</strong> vluchteling<strong>en</strong>. Prober<strong>en</strong> overhed<strong>en</strong> prijsverhoging<strong>en</strong> te demp<strong>en</strong> met voedselsubsidies,<br />
dan kan <strong>het</strong> overheidsbudget overbelast rak<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook dat kan destabiliser<strong>en</strong>d<br />
werk<strong>en</strong>. Niet onvermeld mag blijv<strong>en</strong> dat de EU voor zijn fosfaatvoorzi<strong>en</strong>ing sterk afhankelijk<br />
is <strong>van</strong> Marokko.<br />
Case 5: Grootschalige epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong><br />
Wat kunn<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>? Het indicatieve model is uitgegaan<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> hypot<strong>het</strong>ische dierziekte (of combinatie <strong>van</strong> ziekt<strong>en</strong>) die de rundveehouderij, de<br />
vark<strong>en</strong>shouderij <strong>en</strong> de pluimveehouderij gelijkelijk treft, dan wel drie verschill<strong>en</strong>de ziekt<strong>en</strong><br />
die de drie veesoort<strong>en</strong> gelijkelijk treff<strong>en</strong>. <strong>De</strong> epidemie duurt twee jaar. Drie sc<strong>en</strong>ario’s zijn<br />
doorgerek<strong>en</strong>d, met e<strong>en</strong> mortaliteit <strong>van</strong> resp. 1%, 5% <strong>en</strong> 10% per kwartaal. <strong>De</strong>ze mortaliteit<br />
betreft niet alle<strong>en</strong> de dier<strong>en</strong> die door de ziekte sterv<strong>en</strong>, maar ook de dier<strong>en</strong> die prev<strong>en</strong>tief word<strong>en</strong><br />
geruimd op (mogelijk) besmette bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun bur<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veiligheidszone. Ook<br />
is inbegrep<strong>en</strong> de slachting <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> uit overweging<strong>en</strong> <strong>van</strong> dier<strong>en</strong>welzijn wanneer stall<strong>en</strong><br />
door vervoersverbod<strong>en</strong> <strong>van</strong> lev<strong>en</strong>de dier<strong>en</strong> overvol rak<strong>en</strong>.<br />
112 Volledigheidshalve noem<strong>en</strong> we ook de kans op ondervoeding bij de groep veganist<strong>en</strong> met lage inkom<strong>en</strong>s,<br />
<strong>van</strong>wege de sterk verhoogde prijs <strong>van</strong> soja <strong>en</strong> andere plantaardige eiwitt<strong>en</strong>. Maar die groep is zeer klein. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> sommige veganist<strong>en</strong> bij hoge sojaprijz<strong>en</strong> wellicht alsnog eier<strong>en</strong> of zuivel voor hun geld kiez<strong>en</strong>.<br />
45
E<strong>en</strong> mortaliteit <strong>van</strong> 10% per kwartaal is zeer hoog, maar niet ond<strong>en</strong>kbaar. Ter vergelijking:<br />
tijd<strong>en</strong>s de uitbraak <strong>van</strong> klassieke vark<strong>en</strong>spest in zuidelijk Nederland bedroeg de mortaliteit<br />
20% per kwartaal. Uiteraard betrof dat slechts e<strong>en</strong> klein areaal, maar bij e<strong>en</strong> gecoördineerde<br />
bioterroristische aanslag is niet ond<strong>en</strong>kbaar dat zulke perc<strong>en</strong>tages over e<strong>en</strong> veel groter areaal<br />
kunn<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> <strong>en</strong> langer dur<strong>en</strong>. Weliswaar bestaan er teg<strong>en</strong> de meeste besmettelijke dierziekt<strong>en</strong><br />
vaccins, maar <strong>het</strong> is onzeker of die tijdig <strong>en</strong> in voldo<strong>en</strong>de mate voorradig zijn. En zo<br />
ja, dan is onzeker of ze word<strong>en</strong> gebruikt, want marktpartij<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> – ook zonder rationele<br />
red<strong>en</strong> - afkerig staan teg<strong>en</strong>over product<strong>en</strong> <strong>van</strong> gevaccineerde dier<strong>en</strong>. 113 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
viruss<strong>en</strong> zodanig muter<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> vaccin zijn werking verliest. En t<strong>en</strong>slotte zijn er viruss<strong>en</strong><br />
waarteg<strong>en</strong> (nog) ge<strong>en</strong> vaccin bestaat, zoals Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest. 114<br />
Berek<strong>en</strong>de gevolg<strong>en</strong> voor de sector<br />
Voor dierziekt<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> Jans<strong>en</strong> et al. met <strong>het</strong> indicatieve model specifieke sc<strong>en</strong>ario’s doorgerek<strong>en</strong>d.<br />
Daarin wordt er <strong>van</strong>uit gegaan dat geruimde dier<strong>en</strong> naar de destructie gaan, dus niet<br />
naar de slacht voor m<strong>en</strong>selijke consumptie.<br />
Bij deze modelexercitie past bij voorbaat e<strong>en</strong> relativering. Er zijn <strong>en</strong>kele verregaande simplificaties<br />
<strong>van</strong> de werkelijkheid toegepast:<br />
• Teg<strong>en</strong> de ziekt<strong>en</strong> die uitbrek<strong>en</strong> bestaat ge<strong>en</strong> vaccin of <strong>het</strong> wordt niet gebruikt. Dat is e<strong>en</strong><br />
worst case situatie.<br />
• <strong>De</strong> consum<strong>en</strong>t reageert alle<strong>en</strong> op de prijs <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel, niet op <strong>het</strong> verslechterde<br />
imago er<strong>van</strong>. <strong>De</strong> prijsverhoging<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dus zijn overschat, maar de effect<strong>en</strong> op de sector<br />
kunn<strong>en</strong> juist zijn onderschat, want minder prijsstijging kan herstel <strong>van</strong> de productie<br />
bemoeilijk<strong>en</strong>.<br />
• Veehouders kunn<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> prijsstijging onbelemmerd hun veestapel aanvull<strong>en</strong>, niet gehinderd<br />
door vervoersverbod<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere veterinaire beperking<strong>en</strong>. Door deze weinig realistische<br />
aanname zijn de effect<strong>en</strong> op de sector <strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> onderschat.<br />
• <strong>De</strong> gat<strong>en</strong> in de <strong>Europese</strong> productie word<strong>en</strong> niet opgevuld door import <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel.<br />
In werkelijkheid is <strong>en</strong>ige import te verwacht<strong>en</strong>, waardoor de prijz<strong>en</strong> minder sterk stijg<strong>en</strong>.<br />
Dat is gunstig voor de consum<strong>en</strong>t maar niet voor de produc<strong>en</strong>t.<br />
• Er is voldo<strong>en</strong>de capaciteit voor ruiming<strong>en</strong> <strong>en</strong> destructie. In werkelijkheid kan de capaciteit<br />
bij e<strong>en</strong> hoge mortaliteit al snel tekortschiet<strong>en</strong>. Dan kan de sector word<strong>en</strong> ontwricht.<br />
• Het model gaat uit <strong>van</strong> één groot virtueel Europees <strong>landbouw</strong>bedrijf per sector. Dat bedrijf<br />
kan niet failliet gaan <strong>en</strong> reageert snel op nieuwe omstandighed<strong>en</strong>. In werkelijkheid bestaat<br />
er uiteraard e<strong>en</strong> groot aantal <strong>landbouw</strong>bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> calamiteit niet altijd<br />
snel g<strong>en</strong>oeg reager<strong>en</strong>. Herbevolking <strong>van</strong> lege stall<strong>en</strong> met dier<strong>en</strong> <strong>van</strong> elders zal bijvoorbeeld<br />
lang niet altijd zijn toegestaan. Daardoor kunn<strong>en</strong> veel bedrijv<strong>en</strong> omvall<strong>en</strong>. Op<br />
dat punt onderschat <strong>het</strong> model de effect<strong>en</strong> op productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>.<br />
Bij deze modelexercitie is er dus extra red<strong>en</strong> om de uitkomst<strong>en</strong> niet letterlijk te nem<strong>en</strong>, maar<br />
louter als indicatief.<br />
<strong>De</strong> figur<strong>en</strong> 5.4 <strong>en</strong> 5.5 gev<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de modelberek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>:<br />
• In <strong>het</strong> extreme sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> 10% mortaliteit per kwartaal tred<strong>en</strong> forse productiedaling<strong>en</strong><br />
op: in <strong>het</strong> kwartaal met de grootste reductie wordt 40% minder melk geproduceerd, 10%<br />
113<br />
Eén <strong>van</strong> de risico’s daar<strong>van</strong> is dat veehouders er bij e<strong>en</strong> uitbraak voor kiez<strong>en</strong> hun dier<strong>en</strong> niet te lat<strong>en</strong> vacciner<strong>en</strong>,<br />
met alle risico’s <strong>van</strong> di<strong>en</strong>.<br />
114<br />
Sinds 2010 woedt e<strong>en</strong> epidemie <strong>van</strong> Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest in Zuid-Rusland <strong>en</strong> Arm<strong>en</strong>ië, Zuid Rusland <strong>en</strong><br />
West-Rusland. Zie: S. Moesker 2010. Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest kan bedreig<strong>en</strong>d zijn voor EU. Agrarisch Dagblad<br />
27 november. En: Vark<strong>en</strong>spest Rusland komt mogelijk door swill <strong>en</strong> leger (agd 3 maart 2011). <strong>De</strong> ziekte<br />
kan word<strong>en</strong> verspreid via gekoeld vlees, contact<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> <strong>en</strong> voertuig<strong>en</strong>. Ook wordt zij overgebracht<br />
door e<strong>en</strong> soort teek.<br />
46
minder pluimveevlees, 30% minder eier<strong>en</strong>, 20% minder vark<strong>en</strong>svlees <strong>en</strong> zelfs 70% minder<br />
rundvlees. Die laatste schok komt mede door de verminderde productie <strong>van</strong> vleeskalver<strong>en</strong><br />
uit de melkveehouderij.<br />
• <strong>De</strong> productiedaling<strong>en</strong> zijn opnieuw niet synchroon: pluimveevlees bereikt zijn laagste<br />
punt al in <strong>het</strong> tweede kwartaal na de uitbraak, vark<strong>en</strong>svlees in <strong>het</strong> tweede <strong>en</strong> derde kwartaal<br />
<strong>en</strong> melk <strong>en</strong> rundvlees pas net voor <strong>het</strong> tweede jaar, als de epidemie eindigt. Dat komt<br />
door de verschill<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong>sduur <strong>en</strong> reproductiecapaciteit tuss<strong>en</strong> pluimvee, vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
koei<strong>en</strong>. 115 Vleeskipp<strong>en</strong> groei<strong>en</strong> op in ca. 6 wek<strong>en</strong>, vleesvark<strong>en</strong>s in ca. 4 maand<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
melkkoei<strong>en</strong> in meer dan e<strong>en</strong> jaar.<br />
• Als gevolg <strong>van</strong> deze daling<strong>en</strong> piekt pluimveevlees op +50% <strong>en</strong> piek<strong>en</strong> eier<strong>en</strong> op +370%<br />
(beide in <strong>het</strong> zev<strong>en</strong>de kwartaal), melk op +200% in <strong>het</strong> ti<strong>en</strong>de kwartaal, vark<strong>en</strong>svlees op<br />
+240% in <strong>het</strong> zev<strong>en</strong>de kwartaal <strong>en</strong> rundvlees zelfs op meer dan +500% in <strong>het</strong> derde jaar.<br />
<strong>De</strong>ze stijging<strong>en</strong> remm<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds de vraag <strong>en</strong> zijn anderzijds voor de overlevers onder de<br />
veebedrijv<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke prikkels om de productie te verhog<strong>en</strong>.<br />
• Ook de snelhed<strong>en</strong> waarmee de prijz<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong> op <strong>het</strong> oude niveau verschill<strong>en</strong> sterk:<br />
voor pluimveevlees na 3 jaar, vark<strong>en</strong>svlees na 6 jaar, eier<strong>en</strong> na 7 jaar, melk na 9 jaar <strong>en</strong><br />
rundvlees pas na meer dan 12 jaar.<br />
<strong>De</strong> schokk<strong>en</strong> in productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> zijn extreem, vooral die in de rundvee- <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>shouderij,<br />
maar word<strong>en</strong> dan ook veroorzaakt door e<strong>en</strong> extreem hoge veronderstelde mortaliteit in<br />
combinatie met e<strong>en</strong> rigide importbeperking. In de praktijk kunn<strong>en</strong> ze zoals gezegd veel lager<br />
zijn, maar misschi<strong>en</strong> nog hoger, al lijkt e<strong>en</strong> piek <strong>van</strong> 500% of meer irreëel.<br />
Andere gevolg<strong>en</strong> voor de sector<br />
<strong>De</strong> schade in de sector kan <strong>en</strong>orm zijn: grote aantall<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> <strong>het</strong> risico om te vall<strong>en</strong>,<br />
bij veehouders <strong>en</strong> andere betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn psychische schade te verwacht<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in regio’s met<br />
vervoersverbod<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> alle stall<strong>en</strong> leeg kom<strong>en</strong> te staan. Hoe groter <strong>het</strong> areaal met dierziekt<strong>en</strong>,<br />
hoe minder veehouders buit<strong>en</strong> de getroff<strong>en</strong> gebied<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> profiter<strong>en</strong> <strong>van</strong> hogere prijz<strong>en</strong>.<br />
Geschokt vertrouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kan leid<strong>en</strong> tot vraaguitval <strong>en</strong> prijsdemping. Dat<br />
zou de problem<strong>en</strong> voor de veehouders nog groter mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> herstel bemoeilijk<strong>en</strong>. Daar komt<br />
bij dat bank<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>d zull<strong>en</strong> zijn met kredietverl<strong>en</strong>ing zolang de epidemie aanhoudt.<br />
Voor de Nederlandse veehouderij kunn<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong>, ceteris paribus, veel harder aankom<strong>en</strong><br />
dan voor de veehouderij in de meeste andere lidstat<strong>en</strong>. Nederland heeft immers e<strong>en</strong> hoge<br />
veedichtheid, waardoor ziekt<strong>en</strong> zich sneller kunn<strong>en</strong> verspreid<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is de vee-, vlees-<br />
<strong>en</strong> zuivelsector relatief sterk gericht op export; <strong>en</strong> aangezi<strong>en</strong> veel land<strong>en</strong> hun gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
dichtgooi<strong>en</strong> bij besmettelijke veeziekt<strong>en</strong>, zal de klap in ons land relatief hard aankom<strong>en</strong>.<br />
Gevolg<strong>en</strong> voor de sam<strong>en</strong>leving<br />
Ook voor de sam<strong>en</strong>leving kunn<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> groot zijn. Dat heeft Nederland ervar<strong>en</strong> in<br />
1997, 2001 <strong>en</strong> 2003. Te verwacht<strong>en</strong> sociaal-psychologische gevolg<strong>en</strong> zijn commotie over <strong>het</strong><br />
massaal ruim<strong>en</strong> <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> (met name rundvee <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s), weerzin teg<strong>en</strong> of juist empathie<br />
met veehouders <strong>en</strong> verlies <strong>van</strong> vertrouw<strong>en</strong> in de vleesindustrie <strong>en</strong> de overheid (dat laatste was<br />
vooral <strong>het</strong> geval bij BSE in Engeland <strong>en</strong> Duitsland). In <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> bioterrorisme kan daar<br />
ook angst <strong>en</strong> paniek bij kom<strong>en</strong>.<br />
115 Dit is e<strong>en</strong> simpel voorbeeld <strong>van</strong> hoe (bio)diversiteit in de veestapel, i.c. tuss<strong>en</strong> diersoort<strong>en</strong>, kan bijdrag<strong>en</strong> aan<br />
economische stabiliteit. Tot op zekere hoogte kan dat word<strong>en</strong> doorgetrokk<strong>en</strong> naar diversiteit binn<strong>en</strong> elke<br />
soort vee.<br />
47
P ri ce r elat ive t o st and ar d<br />
sc<strong>en</strong> ari o<br />
Pr ice r ela tive to s tan dar d<br />
sce nar io<br />
P ric e r elat ive t o st and ar d<br />
sce nar io<br />
4.5<br />
3.5<br />
2.5<br />
1.5<br />
0.5<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
Milk<br />
-2 0 2 4 6 8 10<br />
4.5<br />
3.5<br />
2.5<br />
1.5<br />
0.5<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
Ye ar afte r sta rt of c alam ity<br />
Chick<strong>en</strong><br />
-2 0 2 4 6 8 10<br />
5<br />
4.5<br />
4<br />
3.5<br />
3<br />
2.5<br />
2<br />
1.5<br />
1<br />
0.5<br />
Ye ar afte r sta rt of c alam ity<br />
Po rk<br />
-2 0 2 4 6 8 10<br />
Ye ar afte r sta rt of c alam ity<br />
0.01<br />
0.05<br />
0.10<br />
0.01<br />
0.05<br />
0.10<br />
0.01<br />
0.05<br />
0.10<br />
P ri ce r elat ive t o st and ar d<br />
sc<strong>en</strong> ari o<br />
Pr ice r ela tive to s tan dar d<br />
sce nar io<br />
4.5<br />
3.5<br />
2.5<br />
1.5<br />
0.5<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
48<br />
Beef<br />
-2 0 2 4 6 8 10<br />
4.5<br />
3.5<br />
2.5<br />
1.5<br />
0.5<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
Yea r a fter sta rt of cala mity<br />
Eg gs<br />
-2 0 2 4 6 8 10<br />
Yea r a fter sta rt of cala mity<br />
Figuur 5.4 Effect <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong>de dierziektesc<strong>en</strong>ario’s (sterfteperc<strong>en</strong>tages als fractie <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
aantal lev<strong>en</strong>de dier<strong>en</strong> per 3 maand<strong>en</strong>) op de prijs <strong>van</strong> melk , rundvlees, pluimveevlees,<br />
eier<strong>en</strong> <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>svlees. <strong>De</strong> prijs is weergegev<strong>en</strong> als fractie <strong>van</strong> de prijs in <strong>het</strong><br />
standaardsc<strong>en</strong>ario (relatieve prijsverandering). Bron: Jans<strong>en</strong> et al. 2010.<br />
Total meat production<br />
(1000 kton / quarter)<br />
14000<br />
12000<br />
10000<br />
8000<br />
6000<br />
4000<br />
2000<br />
0<br />
-2 0 2 4 6 8 10 12<br />
Year after start calamity<br />
st andard<br />
0.01<br />
0.05<br />
0.10<br />
0.25<br />
Figuur 5.5 Totale vleesproductie (rund, vark<strong>en</strong> <strong>en</strong> pluimvee) bij verschill<strong>en</strong>de sterfteperc<strong>en</strong>tages<br />
als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> uitbraak <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dierziekte. Bron: Jans<strong>en</strong> et al. 2010.<br />
0.01<br />
0.05<br />
0.10<br />
0.01<br />
0.05<br />
0.10
Consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> minder vlees <strong>en</strong> zuivel kop<strong>en</strong> <strong>van</strong>wege hoge prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> verminderd vertrouw<strong>en</strong><br />
in de voedselveiligheid. Blijv<strong>en</strong> <strong>het</strong> vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee de prijspiek<strong>en</strong><br />
niettemin hoog, dan zijn bijverschijnsel<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong>: paniekaankop<strong>en</strong>, hamster<strong>en</strong>, diefstal,<br />
smokkel <strong>en</strong> speculatieve voorraadvorming. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zal door vervoersverbod<strong>en</strong> niet<br />
meer overal vlees <strong>en</strong> zuivel verkrijgbaar zijn.<br />
Hoewel er volg<strong>en</strong>s de modelberek<strong>en</strong>ing zelfs bij de hoogste mortaliteit voldo<strong>en</strong>de vlees <strong>en</strong><br />
zuivel voor alle <strong>Europese</strong> burgers overblijft, kunn<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met vorige sc<strong>en</strong>ario’s meer<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, vooral kinder<strong>en</strong>, last krijg<strong>en</strong> <strong>van</strong> ondervoeding. 116<br />
<strong>De</strong> vervoersverbod<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook buit<strong>en</strong> de ket<strong>en</strong> schade veroorzak<strong>en</strong>. Weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> natuurgebied<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong>. Dat kan andere sector<strong>en</strong> duper<strong>en</strong>, waaronder transport, recreatie<br />
<strong>en</strong> toerisme.<br />
<strong>De</strong> economische schade kan <strong>en</strong>orm zijn. Tabel 4.3 geeft cijfers voor grote epidemieën in<br />
Nederland <strong>van</strong> 1997 tot 2006 met e<strong>en</strong> totale schade <strong>van</strong> 3,8 tot 4,6 miljard euro. 117 Voor de EU<br />
als geheel kan de schade veel groter zijn. 118 Alle<strong>en</strong> al de schade <strong>van</strong> de mond- <strong>en</strong> klauwzeeruitbraak<br />
<strong>van</strong> 2001 is geschat op 1,6 miljard euro. 119 En die <strong>van</strong> BSE zelfs op meer dan 2,8<br />
miljard euro per jaar. 120 In sc<strong>en</strong>ario’s <strong>van</strong> grootschalig, gecoördineerd bioterrorisme kan de<br />
schade oplop<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> veelvoud <strong>van</strong> deze bedrag<strong>en</strong>.<br />
Tabel 5.1 Kost<strong>en</strong> <strong>van</strong> grote epidemieën <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> in Nederland 1994-2006.<br />
Bron: verschill<strong>en</strong>de studies <strong>van</strong> Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR sam<strong>en</strong>gevat door Rougoor a.w.<br />
Ziekte Periode Kost<strong>en</strong> in miljo<strong>en</strong> euro<br />
BSE 1994–2004 121 554-940<br />
Vark<strong>en</strong>spest 1997 1.500-1.900 122<br />
Mond- <strong>en</strong> klauwzeer 2001 874<br />
Vogelgriep 2003 870-970<br />
Totaal 1994-2004 3.800-4.600<br />
116<br />
In <strong>het</strong> indicatieve model wordt ondervoeding pas waarschijnlijk bij e<strong>en</strong> nog hogere mortaliteit <strong>van</strong> de veestapel,<br />
<strong>van</strong> 25% per kwartaal. Maar daarbij is uitgegaan <strong>van</strong> snelle ver<strong>van</strong>ging <strong>van</strong> de veestapel. Dat zal bij e<strong>en</strong><br />
epidemie vaak niet mogelijk zijn, waardoor reeds bij e<strong>en</strong> lagere mortaliteit ondervoeding kan optred<strong>en</strong>.<br />
117<br />
Na 2006 zijn nog uitbrak<strong>en</strong> opgetred<strong>en</strong> <strong>van</strong> blauwtong <strong>en</strong> Q-koorts. <strong>De</strong> kost<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> zijn nog niet<br />
gekwantificeerd.<br />
118<br />
Als <strong>het</strong> om gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>de risico’s gaat, vergoedt de EU e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de schade, met name <strong>van</strong> de<br />
schade als gevolg <strong>van</strong> <strong>het</strong> verplicht dod<strong>en</strong> (ruim<strong>en</strong>) <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> uitbraak <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zeer besmettelijke<br />
ziekte. In de periode 1997-2005 droeg de EU jaarlijks tuss<strong>en</strong> 24 <strong>en</strong> 424 miljo<strong>en</strong> euro bij aan noodmaatregel<strong>en</strong><br />
na uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> vogelgriep, klassieke vark<strong>en</strong>spest, mond- <strong>en</strong> klauwzeer <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele andere ziekt<strong>en</strong>, in totaal<br />
989 miljo<strong>en</strong> euro. Daarnaast droeg de EU alle<strong>en</strong> al in 2004 142 miljo<strong>en</strong> euro bij aan de uitroeiing <strong>van</strong> BSE.<br />
Zie: Landeg, F., N. Coulson & M. Mourits 2010. Animal health policy. In: Oskam, Meester & Silvis a.w.<br />
Maar de meeste schade is voor de lidstat<strong>en</strong> zelf <strong>en</strong> voor de sector.<br />
119<br />
Dit betreft de kost<strong>en</strong> voor overhed<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU heeft 475 miljo<strong>en</strong> bijgedrag<strong>en</strong>. Zie: Landeg, F., N. Coulson &<br />
M. Mourits a.w.<br />
120<br />
European Association of Animal Production 2003. After BSE – A future for the European livestock sector.<br />
Het gaat hier om de kost<strong>en</strong> <strong>van</strong> beleid: dier<strong>en</strong> zijn 55 euro minder waard doordat <strong>het</strong> diermeel ge<strong>en</strong> waarde<br />
meer heeft. Daarnaast 21 euro per dier voor verwijdering <strong>van</strong> <strong>het</strong> diermeel, <strong>en</strong> nog 25-50 euro per dier voor<br />
<strong>het</strong> test<strong>en</strong> op BSE.<br />
121<br />
Het eerste geval werd vastgesteld in 2007, maar al eerder werd<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> kost<strong>en</strong> gemaakt.<br />
122<br />
Volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> CBS kwam dit overe<strong>en</strong> met 0,4-0,6% <strong>van</strong> <strong>het</strong> bruto nationaal inkom<strong>en</strong>.<br />
49
Als de prijz<strong>en</strong> sterk stijg<strong>en</strong> draagt ook de consum<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de kost<strong>en</strong>. 123 <strong>De</strong> EU kan al<br />
te hoge prijspiek<strong>en</strong> demp<strong>en</strong> door meer zuivel <strong>en</strong> vlees uit de wereldmarkt toe te lat<strong>en</strong>, maar<br />
dat kan <strong>het</strong> herstel <strong>van</strong> de sector juist bemoeilijk<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> voor dier<strong>en</strong> zijn uiteraard desastreus. Miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> dier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ziek <strong>en</strong> voortijdig<br />
gedood voor destructie. Uit voorzorg word<strong>en</strong> ook gezonde dier<strong>en</strong> die mogelijk besmet zijn<br />
voortijdig geruimd. Andere gezonde dier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geruimd omdat stall<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> vervoersverbod<strong>en</strong><br />
overvol rak<strong>en</strong>. Door de malaise in de sector is er bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kans dat dier<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> verwaarloosd.<br />
Gevolg<strong>en</strong> voor ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
Voor ontwikkelingsland<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> in dit sc<strong>en</strong>ario juist minder groot zijn dan in<br />
vorige sc<strong>en</strong>ario’s. <strong>De</strong> vraag naar veevoer daalt immers, waardoor de EU meer graan zal exporter<strong>en</strong>.<br />
Als dat de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt drukt, is dat gunstig voor netto voedselimporter<strong>en</strong>de,<br />
maar ongunstig voor netto-voedselexporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>. En gunstig<br />
voor boer<strong>en</strong> die netto-koper <strong>van</strong> voedsel zijn, maar niet voor deg<strong>en</strong>e die netto voedsel verkop<strong>en</strong>.<br />
Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zal de EU weinig of ge<strong>en</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel meer (mog<strong>en</strong>) exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat kan de<br />
prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> die product<strong>en</strong> - met name zuivel waar de EU e<strong>en</strong> groot aandeel in de wereldmarkt<br />
heeft - op de wereldmarkt omhoog duw<strong>en</strong>, met name als die markt toch al krap is. Dat effect<br />
kan word<strong>en</strong> versterkt als de EU de sluiz<strong>en</strong> op<strong>en</strong> zou zett<strong>en</strong> voor vlees <strong>en</strong> zuivel <strong>van</strong> de wereldmarkt.<br />
Dat zou uiteraard e<strong>en</strong> voordeel zijn voor vleesexporteurs als Brazilië, maar <strong>het</strong> kan<br />
e<strong>en</strong> probleem zijn voor vlees- <strong>en</strong> zuivelimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>, <strong>en</strong> met name voor<br />
de relatief welvar<strong>en</strong>de bov<strong>en</strong>laag in de sted<strong>en</strong>, die relatief veel vlees <strong>en</strong> zuivel eet.<br />
Maar als de markt- <strong>en</strong> beleidsrespons <strong>van</strong> de EU leidt tot prijsschokk<strong>en</strong> <strong>van</strong> graan, vlees <strong>en</strong><br />
zuivel, is dat ongunstig voor alle partij<strong>en</strong> behalve wellicht sommige speculant<strong>en</strong>.<br />
123 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> betaalt de consum<strong>en</strong>t sowieso als burger mee via de belasting<strong>en</strong>.<br />
50
6. Marktwerking, marktfal<strong>en</strong> <strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor<br />
interv<strong>en</strong>tie<br />
_________________________________________________________________________<br />
We kom<strong>en</strong> nu terug op de vraag in hoeverre de markt met zijn zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> de<br />
problem<strong>en</strong> zelf kan oploss<strong>en</strong>. Waar kan de markt fal<strong>en</strong>? Waar zijn interv<strong>en</strong>ties <strong>van</strong> overhed<strong>en</strong><br />
nodig?<br />
Zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt<br />
In <strong>het</strong> vorige hoofdstuk is duidelijk geword<strong>en</strong> dat de “onzichtbare hand” <strong>van</strong> de markt e<strong>en</strong><br />
groot zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> heeft, ook als <strong>het</strong> gaat om voedselschaarste. Resumer<strong>en</strong>d:<br />
Als de invoer <strong>van</strong> soja(schroot) in de EU plotseling wegvalt, zijn door <strong>het</strong> prijsmechanisme<br />
de volg<strong>en</strong>de aanpassing<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong>:<br />
• Door de plotseling zeer hoge prijs <strong>van</strong> soja(schroot) gaan m<strong>en</strong>gvoerbedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> veehouders<br />
- voor zover voeder- <strong>en</strong> prijstechnisch technisch mogelijk - soja(schroot) ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong><br />
door graan <strong>en</strong> andere eiwitrijke product<strong>en</strong> zoals voedererwt<strong>en</strong>. 124<br />
• Door de hoge veevoerprijs krimpt de productie <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees.<br />
• Daardoor gaan de vleesprijz<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s sterk stijg<strong>en</strong>.<br />
• Akkerbouwers gaan in <strong>het</strong> eerstvolg<strong>en</strong>de teeltseizo<strong>en</strong> minder gran<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer eiwitgewass<strong>en</strong><br />
tel<strong>en</strong> (maar dat hangt ook af <strong>van</strong> de andere prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> beleid t.a.v. de bijm<strong>en</strong>gverplichting<br />
<strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>). 125<br />
• Daardoor stijgt de graanprijs. Zodra die bov<strong>en</strong> de wereldmarktprijs uitkomt, gaan graanhandelar<strong>en</strong><br />
hun export verminder<strong>en</strong> 126 <strong>en</strong>/of hun import opvoer<strong>en</strong>, waardoor de prijsstijging<br />
wordt afgeremd (al kan de wereldmarktprijs wel <strong>en</strong>igszins stijg<strong>en</strong>).<br />
• Door de hoge prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel gaan consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (vooral deg<strong>en</strong><strong>en</strong> met smalle<br />
beurs) daar minder <strong>van</strong> kop<strong>en</strong>. Ook gaan ze wat meer rundvlees kop<strong>en</strong>. 127<br />
• <strong>De</strong> in de EU veelal aanmerkelijke verspilling <strong>van</strong> voedsel zal teruglop<strong>en</strong>.<br />
In sc<strong>en</strong>ario’s waarin ook graan schaars wordt, zal e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> voedergraan word<strong>en</strong> gebruikt<br />
voor m<strong>en</strong>selijke consumptie. Hoewel de bakkwaliteit daar<strong>van</strong> minder is, is die buffer<br />
zo groot dat ondervoeding door e<strong>en</strong> tekort aan koolhydrat<strong>en</strong> zeer onwaarschijnlijk is. Wel<br />
d<strong>en</strong>kbaar is gebrek aan ijzer <strong>en</strong> vitamine B12 door tekort<strong>en</strong> aan vlees <strong>en</strong> zuivel, vooral bij<br />
kinder<strong>en</strong>.<br />
Valt de interne <strong>landbouw</strong>productie (inclusief die <strong>van</strong> gras) terug door e<strong>en</strong> langdurige droogte<br />
of zware vulkaanuitbarsting, dan zijn de volg<strong>en</strong>de aanpassing<strong>en</strong> via <strong>het</strong> prijsmechanisme te<br />
verwacht<strong>en</strong>:<br />
• Door de hoge voerprijz<strong>en</strong> stot<strong>en</strong> rundveehouders dier<strong>en</strong> af.<br />
• Daardoor stijgt de melkprijs terwijl de rundvleesprijz<strong>en</strong> aan<strong>van</strong>kelijk dal<strong>en</strong> om vervolg<strong>en</strong>s<br />
sterk te stijg<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> <strong>het</strong> kleinere aantal vleesrunder<strong>en</strong> <strong>en</strong> kalver<strong>en</strong>.<br />
124<br />
In <strong>het</strong> indicatieve model is aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat ver<strong>van</strong>ging kan plaatsvind<strong>en</strong> op basis <strong>van</strong> de eiwitprijz<strong>en</strong> in soja<br />
resp. graan, waarbij is verondersteld dat in graan ontbrek<strong>en</strong>de aminozur<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegevoegd.<br />
125<br />
In <strong>het</strong> indicatieve model zijn hiervoor <strong>en</strong>kele aparte sc<strong>en</strong>ario’s doorgerek<strong>en</strong>d. Voor meer informatie, zie<br />
Jans<strong>en</strong> et al. 2010, paragraaf 6.3 (opties 6 <strong>en</strong> 7).<br />
126<br />
Dat kan vaak snel omdat veel contract<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> op jaarbasis (pers. med. H. Stam, Cefetra).<br />
127<br />
Het indicatieve model modelleert alle<strong>en</strong> de productie, niet de consumptie. Daarom is met deze <strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de<br />
buffer ge<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong>.<br />
51
• Veehouders gaan ruwvoer winn<strong>en</strong> uit wegberm<strong>en</strong> <strong>en</strong> – voor zover toegestaan of gedoogd<br />
- natuurreservat<strong>en</strong>.<br />
• Ook ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> hun ruwvoer door graan <strong>en</strong> krachtvoer (maar dat kan<br />
voedertechnisch slechts in beperkte mate, bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is krachtvoer duurder).<br />
• Stijgt daardoor de graanprijs bov<strong>en</strong> de wereldmarktprijs, dan gaan graanhandelar<strong>en</strong> minder<br />
graan exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of meer graan importer<strong>en</strong>, waardoor de prijsstijging wordt afgeremd.<br />
• Door de hogere prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuivel <strong>en</strong> rundvlees kop<strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> daar minder <strong>van</strong> terwijl<br />
ze wat meer vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> kop<strong>en</strong>.<br />
• Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in respons op de hoge prijz<strong>en</strong> neemt de productie <strong>van</strong> zuivel <strong>en</strong> rundvlees weer<br />
toe, waardoor de prijz<strong>en</strong> weer dal<strong>en</strong>.<br />
Vergelijkbare aanpassing<strong>en</strong> zijn te verwacht<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> grootschalige uitbraak <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>.<br />
128 Het marktmechanisme biedt dus belangrijke terugkoppeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> schokdempers, die de<br />
scherpste kant<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> afhal<strong>en</strong>. Met sommige daar<strong>van</strong> (verspilling, wegbermgras)<br />
is in <strong>het</strong> indicatieve model nog niet e<strong>en</strong>s rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong>. Het liberale axioma<br />
“de beste remedie teg<strong>en</strong> hoge prijz<strong>en</strong> zijn hoge prijz<strong>en</strong>” gaat in veel gevall<strong>en</strong> op. Maar dat<br />
geldt niet altijd <strong>en</strong> zeker niet altijd tijdig.<br />
Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> markt kan tekortschiet<strong>en</strong>, vooral ook in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> crisis, om t<strong>en</strong>minste zev<strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong>:<br />
1. Traagheid: de marktrespons kan te laat kom<strong>en</strong> om ernstige problem<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>. Dat<br />
geldt in de meeste sector<strong>en</strong>, maar zeker in de <strong>landbouw</strong>. Traagheid ontstaat in de <strong>landbouw</strong><br />
onvermijdelijk doordat <strong>landbouw</strong> e<strong>en</strong> biobased sector is die produceert in op<strong>en</strong> system<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
productie is gebond<strong>en</strong> aan seizo<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>het</strong> weer <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>scycli. E<strong>en</strong> melkkoe gaat bijvoorbeeld<br />
pas na meer dan e<strong>en</strong> jaar producer<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> koffieplant pas na meerdere jar<strong>en</strong>. Ook investering<strong>en</strong><br />
- bijvoorbeeld in stall<strong>en</strong> <strong>en</strong> irrigatiesystem<strong>en</strong> - verg<strong>en</strong> soms vele jar<strong>en</strong>. Door die traaghed<strong>en</strong><br />
ontstaan vaak cycli waarin period<strong>en</strong> met lage prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> laag investeringsniveau word<strong>en</strong><br />
afgewisseld door period<strong>en</strong> met hoge prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoog investeringsniveau. Klassiek voorbeeld<br />
is de vark<strong>en</strong>scyclus, maar <strong>het</strong> verschijnsel doet zich ook in andere sector<strong>en</strong> <strong>en</strong> op wereldschaal<br />
voor. 129 Zo is bijvoorbeeld de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 mede veroorzaakt door<br />
lage investering<strong>en</strong> in de voorafgaande jar<strong>en</strong>. 130 Overproductie kan zo de basis legg<strong>en</strong> voor<br />
onderproductie <strong>en</strong> voedseltekort<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgekeerd. 131 Om zulke cycli te demp<strong>en</strong> is vaak bijsturing<br />
door overhed<strong>en</strong> nodig.<br />
2. Biorisico's: <strong>het</strong> biobased karakter <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> br<strong>en</strong>gt ook biorisico's mee: pathog<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
onkruid<strong>en</strong> <strong>en</strong> parasiet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de productie verstor<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich via fysiek contact verspreid<strong>en</strong>.<br />
Sommige biologische mechanism<strong>en</strong> staan zelfs op gespann<strong>en</strong> voet met de "wett<strong>en</strong>"<br />
128 Maar bij dierziekt<strong>en</strong> kan de markt minder zelf reguler<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> onvermijdelijke overheidsinterv<strong>en</strong>ties<br />
zoals vervoersverbod<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan de markt schokk<strong>en</strong> teweegbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> geschond<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de consum<strong>en</strong>t.<br />
129 N. Koning et al. 2008. Long–term global availability of food: continued abundance or new scarcity? Netherlands<br />
Journal of Agricultural Sci<strong>en</strong>ce 55: 229-292. Zie ook interview met Koning in Resource 13 januari<br />
2011. Het Australische overheidsbureau Abara verwacht al in <strong>het</strong> seizo<strong>en</strong> 2011/12 lagere prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> tarwe<br />
<strong>en</strong> oliezad<strong>en</strong> (agd 4 maart 2011).<br />
130 FAO-OECD 2010.<br />
131 Naast economische zijn er ook sociale buffers. Sociale netwerk<strong>en</strong> zoals families <strong>en</strong> kerk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ondervoeding<br />
help<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. Maar die netwerk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> onderling concurrer<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat kan juist negatief uitwerk<strong>en</strong><br />
voor wie ge<strong>en</strong> deel uitmaakt <strong>van</strong> zo’n netwerk.<br />
52
<strong>van</strong> de markt. Bijvoorbeeld: terwijl <strong>het</strong> in de markt vaak w<strong>en</strong>selijk dat elke aanbieder kan<br />
lever<strong>en</strong> aan elke koper, is dat in biologisch opzicht e<strong>en</strong> risico, want levering kan verspreiding<br />
<strong>van</strong> schadelijke organism<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>. Dat geldt ook voor internationale handel.<br />
Al lang geled<strong>en</strong> is onderk<strong>en</strong>d dat handel in <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> regulering behoeft. Het<br />
GATT-verdrag <strong>van</strong> 1948 voorzag al in sanitaire <strong>en</strong> fytosanitaire regels voor de internationale<br />
handel, waarin land<strong>en</strong> <strong>het</strong> recht kreg<strong>en</strong> import <strong>van</strong> besmette product<strong>en</strong> te weiger<strong>en</strong>. Ook zijn<br />
er tal <strong>van</strong> nationale regels, maar die word<strong>en</strong> soms opgerekt of slecht gehandhaafd. <strong>De</strong> BSEcrisis<br />
bijvoorbeeld was <strong>het</strong> gevolg <strong>van</strong> deregulering: de Engelse overheid versoepelde de regels<br />
voor <strong>het</strong> gebruik <strong>van</strong> slachtafval in veevoer. Na die affaire zijn de regels <strong>en</strong> <strong>het</strong> toezicht<br />
in <strong>het</strong> VK <strong>en</strong> de EU flink aangescherpt. Zulke maatregel<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> onder druk in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
schaarste <strong>en</strong> dan zal dus extra toezicht nodig zijn. 132<br />
3. Voedselveiligheid: ook als <strong>het</strong> om voedselveiligheid is al heel lang duidelijk dat de markt<br />
ernstig kan fal<strong>en</strong> als toezicht ontbreekt. <strong>De</strong>nk opnieuw aan BSE, diverse dioxineschandal<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meer rec<strong>en</strong>t <strong>het</strong> schandaal met melamine in Chinese zuivel <strong>en</strong> resist<strong>en</strong>te bacteriën in kipp<strong>en</strong>vlees.<br />
<strong>De</strong> EU heeft in de G<strong>en</strong>eral Food Law produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verantwoordelijk gemaakt voor<br />
de voedselveiligheid. Die interv<strong>en</strong>tie verhoogt de kans dat de markt ook op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong><br />
voedselveiligheid zijn werk doet.<br />
Risico is ook hier dat in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste <strong>en</strong> hoge prijz<strong>en</strong> de discipline verslapt <strong>en</strong> de fraudedruk<br />
to<strong>en</strong>eemt. Vark<strong>en</strong>shouders kunn<strong>en</strong> bijvoorbeeld weer swill gaan voer<strong>en</strong>, wat <strong>het</strong> risico<br />
op besmettelijke dierziekt<strong>en</strong> verhoogt. Als slachterij<strong>en</strong> overbelast rak<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> noodslachting<strong>en</strong><br />
onder minder hygiënische omstandighed<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong> <strong>en</strong> als destructiebedrijv<strong>en</strong> overbelast<br />
rak<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> kadavers word<strong>en</strong> gedumpt. System<strong>en</strong> <strong>van</strong> integraal ket<strong>en</strong>beheer <strong>en</strong> tracking<br />
and tracing kunn<strong>en</strong> instort<strong>en</strong>, waardoor diertransport<strong>en</strong> aan controles ontsnapp<strong>en</strong> etc.<br />
Dat kan leid<strong>en</strong> tot verspreiding <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> 133 <strong>en</strong>/of tot besmetting <strong>van</strong> voedsel, waardoor<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun vertrouw<strong>en</strong> in de markt kunn<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong>.<br />
4. Speculatie: speculatie op termijnmarkt<strong>en</strong> kan stabiliser<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong> op de prijz<strong>en</strong>, maar<br />
speculant<strong>en</strong> <strong>van</strong> buit<strong>en</strong> de sector - waaronder zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong>, hedgefonds<strong>en</strong> <strong>en</strong> p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>beheerders<br />
- kunn<strong>en</strong> in grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong> stapp<strong>en</strong> als de prijz<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij verdere stijging<br />
verwacht<strong>en</strong>. Daardoor kunn<strong>en</strong> zij de prijs verder opdrijv<strong>en</strong> (zie Box 8.4). Daardoor zull<strong>en</strong><br />
meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ondervoed rak<strong>en</strong>. Als deze speculant<strong>en</strong> uitstapp<strong>en</strong> stort<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> des te dieper<br />
in. <strong>De</strong> verhevigde prijsschokk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voedselket<strong>en</strong>s ontwricht<strong>en</strong> <strong>en</strong> beleggers afschrikk<strong>en</strong>.<br />
5. Ongelijkheid: de markt is e<strong>en</strong> efficiënt verdelingsmechanisme, maar biedt voor de laagste<br />
inkom<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> garantie op betaalbaar voedsel. Daarom k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> veel land<strong>en</strong> voedselsubsidies<br />
of voedselbank<strong>en</strong>. Bij schaarste <strong>en</strong> hoge prijz<strong>en</strong> zijn grootschaliger voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> nodig.<br />
Vaak wordt bepleit dat de overheid overgaat tot <strong>het</strong> uitdel<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedselbonn<strong>en</strong> aan de minst<br />
koopkrachtige burgers. Daar is veel voor te zegg<strong>en</strong>, maar <strong>het</strong> kan de prijz<strong>en</strong> nog verder opdrijv<strong>en</strong>.<br />
Op mondiaal niveau kan de markt nog minder zorg<strong>en</strong> voor betaalbaar voedsel voor iedere<strong>en</strong>.<br />
Daarom is er voedselhulp <strong>en</strong> ontwikkelingshulp voor de <strong>landbouw</strong>. Ook de EU heeft zijn huidige<br />
zelfvoorzi<strong>en</strong>ing in belangrijke mate te dank<strong>en</strong> aan overheidsinterv<strong>en</strong>ties in <strong>het</strong> verled<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gunste<br />
<strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>. Daardoor kan zij <strong>van</strong>daag volstaan met e<strong>en</strong> lager interv<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveau.<br />
132 W.J. <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong>. MKZ maakt spanning<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> markt <strong>en</strong> biologie zichtbaar. de Volkskrant 26 april<br />
2001. Daarin wordt gesteld: de biologie moet niet de tucht <strong>van</strong> de markt voel<strong>en</strong>, maar omgekeerd.<br />
133 Reëel risico is bijvoorbeeld onveilig gebruik <strong>van</strong> swill, keuk<strong>en</strong>afval <strong>van</strong> restaurants e.d. Dat heeft in de jar<strong>en</strong><br />
’80 geleid tot e<strong>en</strong> uitbraak <strong>van</strong> Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest in Zeeland. Teg<strong>en</strong> deze ziekte bestaat ge<strong>en</strong> vaccin.<br />
53
Box 6.1 Less<strong>en</strong> uit de financiële crisis<br />
Na de financiële crisis <strong>van</strong> 2008 (die nog steeds niet voorbij is) is <strong>het</strong> besef teruggekeerd dat markt<strong>en</strong> regulering<br />
behoev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> econoom Van Witteloostuijn zei <strong>het</strong> als volgt:<br />
“<strong>De</strong> wereldleiders moet<strong>en</strong> terug naar de tek<strong>en</strong>tafel om, net als na de grote beurscrisis in de jar<strong>en</strong> dertig, de architectuur<br />
<strong>van</strong> de financiële instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> bank<strong>en</strong> te vernieuw<strong>en</strong>. <strong>De</strong>stijds zijn onder leiding <strong>van</strong> de Britse econoom<br />
John Maynard Keynes veel goede hervorming<strong>en</strong> doorgevoerd, waarmee e<strong>en</strong> nieuwe financiële wereldbrand<br />
dec<strong>en</strong>nialang is voorkom<strong>en</strong>. Maar alle brandgang<strong>en</strong> die in <strong>het</strong> financiële stelsel war<strong>en</strong> gebouwd, zijn weggehaald.<br />
Als <strong>het</strong> nu gaat brand<strong>en</strong>, brandt <strong>het</strong> mete<strong>en</strong> overal. Dat moet snel verander<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> nieuwe, mogelijk<br />
ernstiger crisis te voorkom<strong>en</strong>”.<br />
Hetzelfde geldt tot op zekere hoogte voor <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>beleid, waar de brandgang<strong>en</strong> onder meer bestond<strong>en</strong> uit<br />
voorrad<strong>en</strong>, braaklegging <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>tieprijz<strong>en</strong>.<br />
Ook de economische theorie schiet tekort, zoals sinds de kredietcrisis door veel econom<strong>en</strong> is erk<strong>en</strong>d. Prof. Arie<br />
Oskam heeft in zijn afscheidscollege e<strong>en</strong> overzicht gegev<strong>en</strong> <strong>van</strong> zwakt<strong>en</strong> <strong>van</strong> gangbare economische - inclusief<br />
<strong>landbouw</strong>economische - theorieën. Twee veel voorkom<strong>en</strong>de zwakt<strong>en</strong> zijn dat de theorie ge<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing houdt<br />
met:<br />
• transactiekost<strong>en</strong> <strong>van</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> (o.a. door weerstand<strong>en</strong> <strong>van</strong> gevestigde belang<strong>en</strong>);<br />
• onderlinge afhankelijkhed<strong>en</strong> in de besluitvorming <strong>van</strong> actor<strong>en</strong> zoals kuddegedrag (e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> voor de rec<strong>en</strong>te<br />
opkomst <strong>van</strong> behavioral economics).<br />
Fundam<strong>en</strong>teler nog: veel theorieën zijn niet empirisch gevalideerd, wat hun voorspell<strong>en</strong>de waarde gering maakt.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
Oskam, A.J. 2009. Policies for agriculture food and rural areas: does sci<strong>en</strong>ce matter? Afscheidscollege Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Universiteit.<br />
<strong>van</strong> Witteloostuijn, A. Interview in NRC Handelsblad 20 januari 2011.<br />
In veel ontwikkelingsland<strong>en</strong> heeft de overheid de steun aan de boer<strong>en</strong> te vroeg afgebouwd <strong>en</strong><br />
geeft ze hooguit steun aan de consum<strong>en</strong>t.<br />
6. Kwetsbaarheid <strong>van</strong> ket<strong>en</strong>s: de voedselproductie is steeds meer georganiseerd in ket<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
daarin heeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> flinke conc<strong>en</strong>tratie plaatsgevond<strong>en</strong>. Bij heftige prijsschokk<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
zulke integraties onder druk doordat leveranciers omvall<strong>en</strong> of overstapp<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> andere<br />
afnemer. Daardoor kunn<strong>en</strong> grote gat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> in de voeder- <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing. In die<br />
sector zijn er - net als in de financiële sector - “systeembedrijv<strong>en</strong>” zoals bijvoorbeeld Danish<br />
Crown <strong>en</strong> Vion in vlees <strong>en</strong> Nestlé in zuivel die, als ze omvall<strong>en</strong>, complete voedselket<strong>en</strong>s in<br />
hun val kunn<strong>en</strong> meeslep<strong>en</strong>. Wordt de productie niet snel overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door andere bedrijv<strong>en</strong>,<br />
dan faalt de markt <strong>en</strong> zal de overheid te hulp moet<strong>en</strong> schiet<strong>en</strong> om de continuïteit <strong>van</strong> de voedselproductie<br />
te garander<strong>en</strong>. 134<br />
7. Gebrek aan transparantie: idealiter kan e<strong>en</strong> markt pas goed functioner<strong>en</strong> als kopers <strong>en</strong><br />
verkopers over min of meer dezelfde informatie over product<strong>en</strong> <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong>, dus als<br />
sprake is <strong>van</strong> symmetrische informatievoorzi<strong>en</strong>ing. Aan die voorwaarde is lang niet altijd voldaan.<br />
Bedrijv<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> niet zeld<strong>en</strong> product<strong>en</strong> <strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> met verborg<strong>en</strong> gebrek<strong>en</strong> op de<br />
markt. <strong>De</strong> markt straft dat op d<strong>en</strong> duur meestal af, maar dan kan <strong>het</strong> al te laat zijn <strong>en</strong> kan al<br />
veel schade zijn aangericht. In de financiële sector is dat in 2008 uit de hand gelop<strong>en</strong>. Zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> op grote schaal complexe product<strong>en</strong> op de markt gebracht waar<strong>van</strong> de risico’s<br />
war<strong>en</strong> gemaskeerd. Dat was één <strong>van</strong> de oorzak<strong>en</strong> <strong>van</strong> de kredietcrisis. Inmiddels is ook hier<br />
<strong>het</strong> besef teruggekeerd dat de markt zonder regulering <strong>en</strong> toezicht ge<strong>en</strong> stabiel systeem is.<br />
134 Als op voorhand duidelijk is dat de overheid moet inspring<strong>en</strong>, kan dat bedrijv<strong>en</strong> verleid<strong>en</strong> tot risicovol gedrag.<br />
Daarom kan <strong>het</strong> nodig zijn dat de overheid specifieke contract<strong>en</strong> sluit met zulke systeembedrijv<strong>en</strong>.<br />
54
Kortom, de “onzichtbare hand” <strong>van</strong> de markt kan ernstig tekortschiet<strong>en</strong>, vooral ook na calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Kort door de bocht: <strong>het</strong> neo-liberale model is niet ver<strong>en</strong>igbaar met voedselzekerheid.<br />
Er zijn valide argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor overheidsinterv<strong>en</strong>ties, waaronder interv<strong>en</strong>ties gericht op prev<strong>en</strong>tie<br />
<strong>van</strong> <strong>en</strong> voorbereiding op calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Maar er is nog e<strong>en</strong> heel ander argum<strong>en</strong>t voor interv<strong>en</strong>tie: de vrije wereldmarkt in <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong><br />
heeft nooit bestaan <strong>en</strong> lijkt ook niet veel dichterbij te kom<strong>en</strong>.<br />
Opkomst (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong><br />
Op de wereld<strong>landbouw</strong>markt<strong>en</strong> is de laatste jar<strong>en</strong> de opkomst <strong>van</strong> (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> te<br />
zi<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze opkomst is deels te verklar<strong>en</strong> uit bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde tekortkoming<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt,<br />
deels uit nationalisme <strong>en</strong> machtspolitiek.<br />
Mede in reactie op de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 kop<strong>en</strong> (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> uit China <strong>en</strong><br />
Rusland <strong>en</strong> grote private conglomerat<strong>en</strong> uit Korea, India <strong>en</strong> andere land<strong>en</strong> graan, rijst <strong>en</strong> andere<br />
product<strong>en</strong> op <strong>en</strong> legg<strong>en</strong> grote voorrad<strong>en</strong> aan. Daarnaast investeert e<strong>en</strong> flink aantal land<strong>en</strong>,<br />
waaronder Arabische land<strong>en</strong>, in <strong>landbouw</strong>grond <strong>en</strong> agrarische ontwikkeling - ook in <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong><br />
- in de derde wereld. Voornaamste doel<strong>en</strong>: voedselzekerheid <strong>en</strong> <strong>het</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
voedselinflatie, prijsschokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale onrust in <strong>het</strong> thuisland. In <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong><br />
is ook <strong>en</strong>ergiezekerheid e<strong>en</strong> doel. (Semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> strev<strong>en</strong> ook strategische posities<br />
na. 135<br />
Intuss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de VS <strong>en</strong> de EU hun eig<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveau juist sterk verlaagd. <strong>De</strong> EU<br />
pleegt nog slechts interv<strong>en</strong>tie bij wijze <strong>van</strong> <strong>van</strong>gnet, als de prijz<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vastgesteld<br />
zeer laag niveau zakk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan nog alle<strong>en</strong> bij tarwe, melk <strong>en</strong> magere melkpoeder. 136 <strong>De</strong> EU<br />
lijkt er <strong>van</strong> uit te gaan dat ev<strong>en</strong>tuele tekort<strong>en</strong> aan veevoer gemakkelijk kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opge<strong>van</strong>g<strong>en</strong><br />
via de handel. Maar dat kan peperduur word<strong>en</strong> als bijvoorbeeld ook China met<br />
schaarste kampt <strong>en</strong> zijn <strong>en</strong>orme dollarreserves gaat aanw<strong>en</strong>d<strong>en</strong> om grote partij<strong>en</strong> soja <strong>en</strong> graan<br />
in Zuid Amerika op te kop<strong>en</strong>. Of als (semi)staatbedrijv<strong>en</strong> zich middels langetermijncontract<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> ingedekt teg<strong>en</strong> schaarste. <strong>De</strong> EU heeft dan nog de mogelijkheid om<br />
elders graan in te kop<strong>en</strong>, bijvoorbeeld in de Zwarte Zee land<strong>en</strong>, maar als ook daar de prijz<strong>en</strong><br />
hoog zijn kunn<strong>en</strong> zij hun graanexport tijdelijk stopzett<strong>en</strong>.<br />
Iets dergelijks geldt ook voor de markt<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuivel <strong>en</strong> vlees. Als de prijz<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> na e<strong>en</strong><br />
calamiteit sterk zijn gesteg<strong>en</strong>, kan de EU ervoor kiez<strong>en</strong> de import te stimuler<strong>en</strong> <strong>en</strong> de export te<br />
remm<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> effectief middel als de wereldmarkt ruim is, maar veel minder als zij krap<br />
is. Dan kunn<strong>en</strong> Chinese <strong>en</strong> andere (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> <strong>Europese</strong> bedrijv<strong>en</strong> de pas afsnijd<strong>en</strong>.<br />
Bij acute veevoer- <strong>en</strong> voedseltekort<strong>en</strong> is de wereldmarkt zodanig verstoord dat zij ge<strong>en</strong> betrouwbaar<br />
toevluchtsoord meer is, zelfs niet voor rijke land<strong>en</strong>. 137 Daar komt bij: als <strong>Europese</strong><br />
135 Zie noot 25.<br />
136 Tot voor kort war<strong>en</strong> de suikerfabriek<strong>en</strong> verplicht om strategische voorrad<strong>en</strong> aan te houd<strong>en</strong>, maar die verplichting<br />
is opgehev<strong>en</strong> bij de laatste hervorming <strong>van</strong> <strong>het</strong> suikerbeleid in 2005 (agd 1februari 2011).<br />
137 Opmerkelijk is dat <strong>het</strong> eerder g<strong>en</strong>oemde rec<strong>en</strong>te (overig<strong>en</strong>s gedeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> veelzijdige boek) boek <strong>van</strong> Oskam,<br />
Meester <strong>en</strong> Silvis over <strong>het</strong> GLB nauwelijks aandacht besteedt aan de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> de financiële crisis <strong>en</strong> helemaal<br />
niet aan geopolitiek. Ook krijgt slechts één categorie calamiteit aandacht: epidemieën <strong>van</strong> plant<strong>en</strong>– <strong>en</strong><br />
dierziekt<strong>en</strong>. Econom<strong>en</strong> wekk<strong>en</strong> soms de indruk bezig te zijn met <strong>het</strong> winn<strong>en</strong> <strong>van</strong> de vorige oorlog, die was<br />
gericht op de mondiale triomf <strong>van</strong> de vrije markt. E<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t rapport <strong>van</strong> de Rabobank Sustainability and security<br />
of the global food supply chain (2010) besteedt wel aandacht aan instabiliteit door klimaatverandering,<br />
waterschaarste etc., maar niet aan geopolitieke risico’s. Toch maakt met zich zorg<strong>en</strong>: “..curr<strong>en</strong>t national agricultural<br />
policies and the curr<strong>en</strong>t world trade rules may not be adequate to prev<strong>en</strong>t [..] a crisis in the future.”<br />
Volgt e<strong>en</strong> pleidooi voor “Improving the international mechanisms for prev<strong>en</strong>ting and/or managing<br />
sudd<strong>en</strong> extraordinary food price spikes...” Ook de regering krijgt rec<strong>en</strong>t meer oog voor geopolitiek. Op basis<br />
<strong>van</strong> de Nationale Risicobeoordeling 2010 wil <strong>het</strong> kabinet "extra inzett<strong>en</strong> op de thema's cybersecurity <strong>en</strong> internationale<br />
bedreiging<strong>en</strong> <strong>van</strong> de nationale veiligheid, waaronder schuiv<strong>en</strong>de (economische) machtverhouding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geopolitieke invloed op <strong>en</strong>ergie-, grondstof- <strong>en</strong> voedselzekerheid". En: "E<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> onder meer<br />
55
edrijv<strong>en</strong> gaan opbied<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> kapitaalkrachtige (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> zal dat de prijz<strong>en</strong> op de<br />
wereldmarkt opdrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan vall<strong>en</strong> de klapp<strong>en</strong> elders: in voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Box 6.2 Overheidsinterv<strong>en</strong>ties in de Nederlandse <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing tijd<strong>en</strong>s de<br />
Eerste <strong>en</strong> de Tweede Wereldoorlog<br />
In de vorige eeuw hebb<strong>en</strong> zich in Nederland extreme omstandighed<strong>en</strong> voorgedaan waarin de overheid zich g<strong>en</strong>oodzaakt<br />
zag tot drastisch ingrijp<strong>en</strong>.<br />
WO I<br />
In augustus 1914, bij <strong>het</strong> uitbrek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Eerste Wereldoorlog, besloot de regering om rechtstreeks in te grijp<strong>en</strong> in de<br />
lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong>voorzi<strong>en</strong>ing. Zolang er nog voorrad<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, ging <strong>het</strong> om geregelde distributie <strong>en</strong> bestrijding <strong>van</strong> hamster<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> prijsopdrijving. Concrete maatregel<strong>en</strong> war<strong>en</strong> onder meer:<br />
• vaststelling <strong>van</strong> maximumprijz<strong>en</strong> voor de verkoop in <strong>het</strong> klein;<br />
• onteig<strong>en</strong>ing in geval <strong>van</strong> prijsopdrijving;<br />
• inbezitneming <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> tarwe;<br />
• aankoop <strong>van</strong> rogge t<strong>en</strong> behoeve <strong>van</strong> gecontroleerde verdeling.<br />
To<strong>en</strong> de voorrad<strong>en</strong> in 1916 verder slonk<strong>en</strong>, werd de Distributiewet aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, met regels omtr<strong>en</strong>t rantso<strong>en</strong>ering,<br />
resulter<strong>en</strong>d in onder meer brood- <strong>en</strong> meelbonn<strong>en</strong>. Ook bood de wet de mogelijkheid <strong>van</strong> verbodsbepaling<strong>en</strong>, “om te<br />
bevorder<strong>en</strong>, dat <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> de voeding <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> dier niet wordt geschaad door <strong>het</strong> tel<strong>en</strong> <strong>van</strong> minder w<strong>en</strong>selijke<br />
gewass<strong>en</strong> of door e<strong>en</strong> minder w<strong>en</strong>selijk gebruik <strong>van</strong> voedingsmiddel<strong>en</strong> of grondstoff<strong>en</strong>”.<br />
Op 28 juni 1917, to<strong>en</strong> er vrijwel ge<strong>en</strong> aardappel meer te koop was, werd in Amsterdam bek<strong>en</strong>d dat er in de<br />
Prins<strong>en</strong>gracht e<strong>en</strong> schip met aardappel<strong>en</strong> lag, bestemd voor <strong>het</strong> leger. Arbeidersvrouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Oostelijke Eiland<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de Czaar Peterbuurt plunderd<strong>en</strong> <strong>het</strong> schip om hun gezinn<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> voed<strong>en</strong>. Begin juli zwoll<strong>en</strong> de onlust<strong>en</strong> aan <strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> ook de arbeiders zelf in actie. Pakhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> winkels werd<strong>en</strong> geplunderd. <strong>De</strong> politie stond machteloos <strong>en</strong> de<br />
hulp <strong>van</strong> <strong>het</strong> leger werd ingeroep<strong>en</strong>. Op 5 juli 1917 vond e<strong>en</strong> veldslag plaats <strong>en</strong> op<strong>en</strong>d<strong>en</strong> militair<strong>en</strong> <strong>het</strong> vuur op de<br />
m<strong>en</strong>igte die zich had verzameld op <strong>het</strong> Haarlemmerplein. <strong>De</strong> opstand werd neergeslag<strong>en</strong>. Bij dit zog<strong>en</strong>aamde Aardappeloproer<br />
viel<strong>en</strong> 9 dod<strong>en</strong> <strong>en</strong> 114 gewond<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> regering bemoeide zich ook met <strong>het</strong> grondgebruik. <strong>De</strong> omschakeling naar int<strong>en</strong>sievere vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> veehouderij had<br />
de Nederlandse <strong>landbouw</strong> afhankelijk <strong>van</strong> <strong>het</strong> buit<strong>en</strong>land gemaakt voor de aanvoer <strong>van</strong> kunstmest <strong>en</strong> veevoer <strong>en</strong> voor<br />
de afzet <strong>van</strong> eindproduct<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> was de binn<strong>en</strong>landse voedselvoorzi<strong>en</strong>ing aangewez<strong>en</strong> op de import <strong>van</strong><br />
broodgraan. Die afhankelijkheid wreekte zich to<strong>en</strong> door de oorlog de import geleidelijk stil kwam te ligg<strong>en</strong> terwijl<br />
Nederland bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> onder druk <strong>van</strong> de geallieerd<strong>en</strong> de uitvoer naar Duitsland moest beperk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> regering zette in<br />
op voedselvoorzi<strong>en</strong>ing teg<strong>en</strong> billijke prijz<strong>en</strong>. Daartoe moest de graanteelt weer word<strong>en</strong> uitgebreid <strong>en</strong> moest de veestapel<br />
word<strong>en</strong> ingekromp<strong>en</strong> om de vraag naar voedergraan te beperk<strong>en</strong>.<br />
Dat strev<strong>en</strong> werd doorkruist door e<strong>en</strong> tekort aan kunstmest, waardoor de opbr<strong>en</strong>gst <strong>van</strong> de grond geleidelijk achteruit<br />
ging.<br />
Om dit probleem op te loss<strong>en</strong> besloot de regering in 1918 tot e<strong>en</strong> wettelijke plicht om grasland<strong>en</strong> <strong>en</strong> klaverweid<strong>en</strong> te<br />
‘scheur<strong>en</strong>’ dat wil zegg<strong>en</strong> om te zett<strong>en</strong> in bouwland. Toch dreigde hongersnood. Maar niet lang na de eerste maatregel<strong>en</strong><br />
kwam de oorlog t<strong>en</strong> einde. Al in 1919 kond<strong>en</strong> de meeste noodmaatregel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgehev<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> naoorlogse hausse schiep de indruk dat tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> voorspoed war<strong>en</strong> weergekeerd. Maar de verhouding tuss<strong>en</strong> overheid<br />
<strong>en</strong> <strong>landbouw</strong> was diepgaand gewijzigd; beide partij<strong>en</strong> beseft<strong>en</strong> hoezeer ze <strong>van</strong> elkaar afhankelijk war<strong>en</strong>.<br />
de grondstoff<strong>en</strong> voor de industrie <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergievoorzi<strong>en</strong>ing komt uit instabiele regio's in de wereld, waardoor de<br />
onderlinge economische afhankelijkheid naast economische voordel<strong>en</strong> ook nadel<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t". Brief <strong>van</strong> de Minister<br />
<strong>van</strong> Veiligheid <strong>en</strong> Justitie over Nationale Veiligheid. Tweede Kamer, vergaderjaar 2010-2011, 30 821,<br />
nr. 12.<br />
56
WO II<br />
Bij <strong>het</strong> uitbrek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Tweede Wereldoorlog in 1939 verschoof <strong>het</strong> doel <strong>van</strong> de overheidsmaatregel<strong>en</strong><br />
andermaal naar de binn<strong>en</strong>landse voedselvoorzi<strong>en</strong>ing. Hoewel de bevolking was gegroeid <strong>en</strong> de afhankelijkheid <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
buit<strong>en</strong>land was toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bleek <strong>het</strong> Rijksbureau voor de Voedselvoorzi<strong>en</strong>ing in Oorlogstijd onder leiding <strong>van</strong> S.L.<br />
Louwes in staat de productie zo te beheers<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verdel<strong>en</strong> dat de lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong>voorzi<strong>en</strong>ing - ondanks gedwong<strong>en</strong><br />
levering<strong>en</strong> aan Duitsland <strong>en</strong> de onvermijdelijke zwarte handel - tot eind 1944 op e<strong>en</strong> redelijk peil bleef. To<strong>en</strong> volgde in<br />
<strong>het</strong> nog niet bevrijde deel <strong>van</strong> Nederland de hongerwinter.<br />
Ev<strong>en</strong>als tijd<strong>en</strong>s WO I probeerde de overheid de veeteelt terug te dring<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gunste <strong>van</strong> akkerbouwproduct<strong>en</strong> voor<br />
m<strong>en</strong>selijke consumptie. <strong>De</strong> teelt <strong>van</strong> andere gewass<strong>en</strong> werd gestimuleerd door gunstige richtprijz<strong>en</strong>.<br />
Om omschakeling <strong>van</strong> veeteelt naar akkerbouw te bevorder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ingevoerd:<br />
• e<strong>en</strong> premie op <strong>het</strong> scheur<strong>en</strong> <strong>van</strong> grasland tot bouwland, later aangescherpt tot e<strong>en</strong> scheurplicht voor 60.000 ha;<br />
• voedertoewijzing<strong>en</strong>;<br />
• verplichte veelevering<strong>en</strong>;<br />
• maximale aantall<strong>en</strong> vee per bedrijf.<br />
Al met al werd nog dieper in de bedrijfsvoering ingegrep<strong>en</strong> dan tijd<strong>en</strong>s WO I.<br />
Ook in de distributie werd ingegrep<strong>en</strong>. Dat was al begonn<strong>en</strong> op 11 oktober 1939, to<strong>en</strong> suiker als eerste product alle<strong>en</strong><br />
nog verkrijgbaar was op de bon. Vanaf januari 1940 gold dat ook voor erwt<strong>en</strong>. Tot begin jar<strong>en</strong> '50 blev<strong>en</strong> veel goeder<strong>en</strong><br />
slechts op de bon verkrijgbaar. Koffie was in 1952 <strong>het</strong> laatste product dat werd vrijgegev<strong>en</strong>.<br />
Na WO II<br />
Tijd<strong>en</strong>s de oliecrisis <strong>van</strong> 1973 werd voor korte tijd e<strong>en</strong> beperkte vorm <strong>van</strong> distributie ingevoerd, waarbij<br />
aardolieproduct<strong>en</strong>, met name b<strong>en</strong>zine, war<strong>en</strong> gerantso<strong>en</strong>eerd.<br />
Sinds de invoering <strong>van</strong> de Coördinatiewet Uitzonderingstoestand<strong>en</strong> in 1996 k<strong>en</strong>t Nederland twee soort<strong>en</strong> <strong>van</strong> noodtoestand:<br />
"beperkte noodtoestand" <strong>en</strong> "algem<strong>en</strong>e noodtoestand". Als de regering de beperkte of algem<strong>en</strong>e noodtoestand<br />
afkondigt <strong>en</strong> dit besluit in <strong>het</strong> Staatsblad publiceert, is er e<strong>en</strong> brede wettelijke basis voor noodmaatregel<strong>en</strong>: de Wet<br />
Buit<strong>en</strong>gewone Bevoegdhed<strong>en</strong> Burgerlijk Gezag, de Vervoersnoodwet, de Hamsterwet, de Distributiewet, de Vorderingswet<br />
<strong>en</strong> de Noodwet Voedselvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Maar de effectiviteit <strong>van</strong> deze wett<strong>en</strong> is beperkt doordat Nederland<br />
deel uitmaakt <strong>van</strong> de geme<strong>en</strong>schappelijke markt.<br />
Op Europees niveau bestaat er ge<strong>en</strong> regelgeving voor voedseldistributie t<strong>en</strong> tijde <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> schaarste. In <strong>het</strong><br />
Verdrag <strong>van</strong> Rome (1960) was voedselzekerheid e<strong>en</strong> belangrijke doelstelling <strong>van</strong> <strong>het</strong> Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouw<br />
Beleid. <strong>De</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> de EU tot e<strong>en</strong> majeure agrarische produc<strong>en</strong>t <strong>en</strong> deels ook exporteur, met e<strong>en</strong> relatief groot<br />
areaal vruchtbare grond per inwoner, heeft de urg<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> schaarstebeleid in de EU niet versterkt. In de rec<strong>en</strong>te<br />
voorstell<strong>en</strong> <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong> Commissie voor <strong>het</strong> GLB na 2013 is “food security for European citiz<strong>en</strong>s and to contribute<br />
to growing world food demand” één <strong>van</strong> de strategische doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> wordt gepleit voor behoud <strong>van</strong> de productiecapaciteit<br />
“to address rising concerns regarding both EU and global food security”. Maar de meeste aandacht gaat uit naar<br />
de concurr<strong>en</strong>tiepositie in de wereld <strong>en</strong> de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>vraag naar kwaliteit <strong>en</strong> diversiteit.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
Bakker Th. M. 1985. Et<strong>en</strong> <strong>van</strong> eig<strong>en</strong> bodem - e<strong>en</strong> modelstudie. Proefschrift<strong>en</strong> uit <strong>het</strong> LEI no. 1. LEI, <strong>De</strong>n Haag.<br />
<strong>van</strong> Meurs, W.C. 1920. Rantso<strong>en</strong>ering <strong>en</strong> distributie t<strong>en</strong> tijde <strong>van</strong> de Eerste Wereldoorlog - <strong>De</strong> lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong>politiek<br />
<strong>van</strong> de Nederlandse regering. www.forumeerstewereldoorlog.nl<br />
Andrik, J., M. Dénis & J. Sanders 1988. E<strong>en</strong> eeuw boer<strong>en</strong> op papier; Over de archiev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de drie <strong>landbouw</strong>coöperaties<br />
in <strong>het</strong> zuid<strong>en</strong>: Suikerunie Campina, CHV.<br />
Koning, N., H. Löffler & N. Louwaars 2010. A sustainable and fair food system in the European Union. Sustainable<br />
Production and Food Security Group, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> University.<br />
European Commission 2010. The CAP towards 2020: meeting the food, natural resource and territorial chall<strong>en</strong>ges of<br />
the future.<br />
57
Box 6.3 EU Landbouwbeleid<br />
Het Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid (GLB) <strong>van</strong> de EU is <strong>van</strong> oudsher gericht geweest op voedselzekerheid<br />
<strong>en</strong> stabiele prijz<strong>en</strong>. Dat ging gepaard met forse interv<strong>en</strong>ties in de vorm <strong>van</strong> importheffing<strong>en</strong>, prijsgaranties, exportsubsidies<br />
<strong>en</strong> structuurbeleid. Dat beleid was succesvol: rond 1980 was de EU zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d voor de meeste<br />
<strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong>. Maar daarmee steg<strong>en</strong> ook de budgetlast<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU moest steeds meer <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong><br />
opkop<strong>en</strong> voor de interv<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong> steeds hogere kost<strong>en</strong> afzett<strong>en</strong> op de wereldmarkt. Dat drukte de<br />
prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt omlaag, waardoor de exportsubsidies nog verder moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verhoogd <strong>en</strong> de<br />
budgetlast<strong>en</strong> verder steg<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kwam er to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de kritiek <strong>van</strong> handelspartners <strong>en</strong> <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> deze dumpingpraktijk<strong>en</strong>.<br />
In eerste instantie werd de oplossing niet gezocht in meer marktwerking maar juist in nog meer overheidsinterv<strong>en</strong>tie.<br />
Zo werd in 1977 - om <strong>het</strong> budget te ontlast<strong>en</strong> - voor melkveehouders e<strong>en</strong> medeverantwoordelijkheidsheffing<br />
ingevoerd, die voor h<strong>en</strong> neerkwam op e<strong>en</strong> prijsverlaging. Tegelijk werd e<strong>en</strong> premie op niet-levering (productievermindering)<br />
ingevoerd. To<strong>en</strong> dat onvoldo<strong>en</strong>de effect had, werd in 1984 e<strong>en</strong> superheffing op productieuitbreiding<br />
ingevoerd: de melkquotering. Voor de akkerbouw volgde in 1992 de braaklegregeling.<br />
Maar in <strong>het</strong>zelfde jaar zette de EU e<strong>en</strong> eerste stap naar meer marktwerking. Niet door de subsidies af te schaff<strong>en</strong>,<br />
maar door ze los te koppel<strong>en</strong> <strong>van</strong> de product<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door steun per hectare <strong>en</strong> per dier. In 2003 werd<br />
beslot<strong>en</strong> tot echte ontkoppeling <strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> de subsidies de vorm <strong>van</strong> bedrijfstoeslag<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze ontkoppeling is eerst<br />
uitgerold voor gran<strong>en</strong>, daarna volgd<strong>en</strong> de melkpremie (in Nederland in 2007) <strong>en</strong> de slachtpremie in 2010. <strong>De</strong><br />
laatste stapp<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zijn gezet in 2012. <strong>De</strong> interv<strong>en</strong>tie werd niet geheel afgeschaft maar wordt nog slechts<br />
toegepast bij zeer lage prijz<strong>en</strong>, bij wijze <strong>van</strong> <strong>van</strong>gnet. Daarnaast zette de EU in 2007 - in reactie op de hoge<br />
graanprijz<strong>en</strong> - de braaklegregeling op nul om haar vervolg<strong>en</strong>s af te schaff<strong>en</strong>. Ook is beslot<strong>en</strong> om de melkquotering<br />
in 2015 - 30 jaar na invoering - af te schaff<strong>en</strong>. Daarmee is de marktwerking sterk vergroot.<br />
Dit beleid heeft diverse voordel<strong>en</strong>. <strong>De</strong> budgetlast<strong>en</strong> zijn gedaald. Landbouw <strong>en</strong> agro-industrie zijn gedwong<strong>en</strong><br />
zich meer op de vraag richt<strong>en</strong>, ook in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> kwaliteit. En de spanning<strong>en</strong> met handelspartners zijn afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
af. Wel zorg<strong>en</strong> de bedrijfstoeslag<strong>en</strong> indirect nog altijd voor oneerlijke concurr<strong>en</strong>tie in die zin dat zij <strong>het</strong> voor<br />
de EU mogelijk hebb<strong>en</strong> gemaakt om zonder massaal verzet <strong>van</strong> de boer<strong>en</strong> de <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong> te verlag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
meer concurrer<strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong>.<br />
EU Landbouwbeleid<br />
Hoewel de markt c<strong>en</strong>traal staat - <strong>en</strong> zal blijv<strong>en</strong> staan - in de <strong>Europese</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing, zijn<br />
er drie goede red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor overheidsinterv<strong>en</strong>ties:<br />
• <strong>het</strong> systeem - met name de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelsector - minder kwetsbaar mak<strong>en</strong> voor<br />
fysieke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grill<strong>en</strong> <strong>van</strong> de geopolitiek;<br />
• de toegang <strong>van</strong> kwetsbare bevolkingsgroep<strong>en</strong> - met name in de sted<strong>en</strong> - tot zuivel <strong>en</strong> vlees<br />
te garander<strong>en</strong>;<br />
• voorkom<strong>en</strong> dat <strong>Europese</strong> bedrijv<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> afw<strong>en</strong>tel<strong>en</strong> op voedselimporter<strong>en</strong>de<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Sinds 1984 heeft de EU zijn <strong>landbouw</strong>beleid in stapp<strong>en</strong> hervormd, met goede red<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> niet<br />
zonder succes (Box 6.3). Maar de laatste hervorming heeft belangrijke nadel<strong>en</strong> uit oogpunt<br />
<strong>van</strong> stabiliteit. Twee buffers (voorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> braakgelegde grond) zijn prijsgegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de interv<strong>en</strong>tie<br />
is gereduceerd tot e<strong>en</strong> <strong>van</strong>gnet. Dat br<strong>en</strong>gt drie risico’s met zich mee:<br />
• Het <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> wordt extra kwetsbaar voor interne <strong>en</strong> externe<br />
fysieke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grill<strong>en</strong> <strong>van</strong> de geopolitiek. Er kunn<strong>en</strong> eerder schaarste <strong>en</strong><br />
prijspiek<strong>en</strong> ontstaan. 138<br />
138 Rec<strong>en</strong>t pleitte ook LTO voorzitter Albert Jan Maat bij de Tweede Kamerled<strong>en</strong> voor aanleg <strong>van</strong> strategische<br />
voorrad<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>grondstoff<strong>en</strong> door de EU. Land<strong>en</strong> als China <strong>en</strong> India do<strong>en</strong> dat al aan. Volg<strong>en</strong>s de<br />
LTO-voorman zit Europa nog met e<strong>en</strong> beleid <strong>van</strong> gister<strong>en</strong>. ‘Er wordt nog gewerkt met interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> quota<br />
58
• Sterkere prijsschommeling<strong>en</strong>. <strong>De</strong> prijspiek<strong>en</strong> voor de sector <strong>en</strong> de consum<strong>en</strong>t kunn<strong>en</strong> niet<br />
meer word<strong>en</strong> gedempt. 139<br />
• <strong>De</strong> handel zal bij schaarste sneller de import <strong>van</strong> graan opvoer<strong>en</strong> <strong>en</strong> de export verminder<strong>en</strong>,<br />
waarmee de EU haar probleem afw<strong>en</strong>telt op voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
In <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>de hoofdstuk gev<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> overzicht <strong>van</strong> opties die de EU heeft om de <strong>kwetsbaarheid</strong><br />
<strong>van</strong> de markt voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grill<strong>en</strong> <strong>van</strong> wereldmarkt <strong>en</strong> geopolitiek te verminder<strong>en</strong>.<br />
terwijl andere land<strong>en</strong> volop voorrad<strong>en</strong> aanlegg<strong>en</strong>.’ Als er e<strong>en</strong> tekort <strong>van</strong> grondstof op de markt ontstaat, kunn<strong>en</strong><br />
land<strong>en</strong> als China, Rusland of India de graanmarkt op slot zett<strong>en</strong>. Dan staat Europa met lege hand<strong>en</strong>.<br />
‘Grote spelers kunn<strong>en</strong> de markt verziek<strong>en</strong>.’ Volg<strong>en</strong>s Maat moet word<strong>en</strong> nagedacht met welke instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
de <strong>Europese</strong> markt zich minder kwetsbaar kan mak<strong>en</strong> voor extreme prijsschommeling<strong>en</strong> (Nieuwe Oogst 9 februari<br />
2011).<br />
139 <strong>De</strong> melkveehouders hebb<strong>en</strong> daar in 2009 e<strong>en</strong> voorproefje <strong>van</strong> gehad.<br />
59
7. Opties om kwetsbaarhed<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong><br />
_________________________________________________________________________<br />
Probleem bij voedselschaarste is vaak niet primair de beschikbaarheid (<strong>het</strong> volume), maar<br />
vooral ook de toegang tot betaalbaar voedsel voor iedere<strong>en</strong> (prijs <strong>en</strong> verdeling). 140 We noem<strong>en</strong><br />
beleidsopties voor beide. We onderscheid<strong>en</strong> opties voor drie fas<strong>en</strong> <strong>van</strong> de "ramp<strong>en</strong>cyclus":<br />
• Prev<strong>en</strong>tie (om de kans op <strong>en</strong> de om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de calamiteit te verklein<strong>en</strong>)<br />
• Preparedness (responscapaciteit) <strong>en</strong> Respons<br />
• Herstel.<br />
Prev<strong>en</strong>tieve opties voor <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
Waar <strong>het</strong> gaat om wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) heeft de EU t<strong>en</strong>minste 7 prev<strong>en</strong>tieve<br />
opties om de kans daarop <strong>en</strong>/of de daaruit voortvloei<strong>en</strong>de veevoertekort<strong>en</strong> bij voorbaat<br />
te minimaliser<strong>en</strong>.<br />
Optie 1. Handelsverdrag<strong>en</strong> afsluit<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> EU kan de kans op <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) verklein<strong>en</strong> door te invester<strong>en</strong><br />
in goede <strong>en</strong> stabiele handelsrelaties met Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Brazilië, inclusief handelsverdrag<strong>en</strong>.<br />
141 <strong>De</strong> lop<strong>en</strong>de onderhandeling<strong>en</strong> met de Mercosur land<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daar toe leid<strong>en</strong>.<br />
Handelsverdrag<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de kans op <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import verklein<strong>en</strong>, maar bied<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> leveringszekerheid, want:<br />
• Ze bied<strong>en</strong> handelspartners wel markttoegang tot de EU maar ge<strong>en</strong> leveringsplicht, want<br />
handel blijft e<strong>en</strong> zaak <strong>van</strong> private bedrijv<strong>en</strong>.<br />
• Chinese staatsbedrijv<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> nu al lange-termijncontract<strong>en</strong> af te sluit<strong>en</strong>.<br />
• In tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> crisis zull<strong>en</strong> exporteurs bij voorkeur zak<strong>en</strong> do<strong>en</strong> met bedrijv<strong>en</strong> die de hoogste<br />
prijs bied<strong>en</strong>. Als China kampt met nijp<strong>en</strong>de tekort<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoge prijz<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> staatsbedrijv<strong>en</strong><br />
bereid zijn zeer hoge prijz<strong>en</strong> voor grondstoff<strong>en</strong> neer te tell<strong>en</strong>.<br />
• Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Brazilië kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verleid met teg<strong>en</strong>prestaties. Zo kan China - anders<br />
dan de EU - e<strong>en</strong> vitale grondstof als fosfaat bied<strong>en</strong>, die Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Brazilië steeds harder<br />
nodig zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor de ontwikkeling <strong>van</strong> hun <strong>landbouw</strong>.<br />
• Als <strong>het</strong> echt gaat spann<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Brazilië <strong>het</strong> handelsverdrag opschort<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>ze optie kan de EU zelfs extra kwetsbaar mak<strong>en</strong>, want hij kan ertoe leid<strong>en</strong> dat de EU nog<br />
afhankelijker wordt <strong>van</strong> derde land<strong>en</strong>.<br />
Optie 2. Risicospreiding in aanvoer soja(schroot)<br />
Eén prev<strong>en</strong>tieve optie m.b.t. <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de importstop <strong>van</strong> soja(schroot) is spreiding<br />
<strong>van</strong> de importrisico’s. Dat kan door de import <strong>van</strong> soja(schroot) gelijkmatiger te spreid<strong>en</strong> over<br />
land<strong>en</strong> <strong>en</strong> regio’s. Meer concreet: minder soja(schroot) inkop<strong>en</strong> in Brazilië (goed voor 46%<br />
<strong>van</strong> de import <strong>van</strong> de EU in 2008) <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tinië (38%), <strong>en</strong> meer in Noord Amerika (10%). 142<br />
Dat vergt mogelijk e<strong>en</strong> verdere versoepeling <strong>van</strong> <strong>het</strong> toelatingsbeleid voor GMO's, dat alle<strong>en</strong><br />
140 <strong>De</strong> FAO (2006) hanteert de volg<strong>en</strong>de definitie: “Food security exists wh<strong>en</strong> all people at all times have physical<br />
access to suffici<strong>en</strong>t, safe and nutritious food to meet their dietary needs and food prefer<strong>en</strong>ces for an active<br />
and healthy life.”<br />
141 Handelsverdrag<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> speerpunt <strong>van</strong> <strong>het</strong> Strategisch Plan voor grondstoff<strong>en</strong> dat de EU rec<strong>en</strong>t heeft gepubliceerd.<br />
Bron: http://www.acp-eutrade.org/library/files/EC_EN_020211_EC_Communication%20<br />
on%20commodity%20markets%20and%20raw%20materials.pdf<br />
142 Bron: http://www.mvo.nl/Portals/0/statistiek/nieuws/2009/MVO_Factsheet_Soy_2009.pdf<br />
61
import toestaat <strong>van</strong> sojaproduct<strong>en</strong> die niet of nauwelijks zijn verontreinigd met niet toegelat<strong>en</strong><br />
GMO’s. 143 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zal soja(schroot) uit de VS niet direct soja(schroot) uit Zuid Amerika<br />
kunn<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>, want de teeltseizo<strong>en</strong><strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> e<strong>en</strong> half jaar.<br />
Figuur 7.1 Aandel<strong>en</strong> EU-lidstat<strong>en</strong> in import sojaproduct<strong>en</strong> in 2008 <strong>en</strong> aandel<strong>en</strong> <strong>van</strong> exporter<strong>en</strong>de<br />
land<strong>en</strong> (sojaschroot <strong>en</strong> sojabon<strong>en</strong> uitgedrukt in sojaschroot equival<strong>en</strong>t<strong>en</strong>).<br />
Bron: Product Board MVO 2009. Factsheet soy 2009.<br />
Optie 3. Grondverwerving overzee<br />
In de Nederlandse veevoerhandel bestaan plann<strong>en</strong> om de aanvoer <strong>van</strong> overzee veilig te stell<strong>en</strong><br />
door mee te gaan do<strong>en</strong> aan verwerving (koop, huur) <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>grond overzee, met<br />
name in Zuid Amerika <strong>en</strong> Afrika. E<strong>en</strong> veel gebruikte Engelse term daarvoor is international<br />
land deals, critici sprek<strong>en</strong> liever <strong>van</strong> land grabbing (Box 7.1). 144 Daarmee wil de handel de<br />
prijz<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>. Dat zou beter op deze manier kunn<strong>en</strong> dan via vrijhandel, want de WTO<br />
143 In 2008 dreigde e<strong>en</strong> tekort aan soja door misoogst<strong>en</strong> in Zuid Amerika in combinatie met <strong>het</strong> restrictieve<br />
GMO-beleid. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie reageerde daarop door de toelatingsprocedure voor Roundup Ready 2<br />
soja te versnell<strong>en</strong>. Daardoor werd invoer uit de VS mogelijk. Bronn<strong>en</strong>: http://www.gmo-compass.org/<strong>en</strong>g<br />
/news/407.eu_commission_g<strong>en</strong>etically_modified_soybean_authorised.html<br />
En: http://www.thecattlesite.com/news/25284/fasttrack-approval-more-effective-than-gm-debate.<br />
Er ligt ook e<strong>en</strong> voorstel <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong> Commissie om de zero tolerance voor niet in de EU toegelat<strong>en</strong><br />
GGO's in geïmporteerde veevoedergrondstoff<strong>en</strong> los te lat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de drempel te verhog<strong>en</strong> <strong>van</strong> 0,0% naar 0,1%.<br />
Dat lijkt e<strong>en</strong> klein verschil, maar betek<strong>en</strong>t dat de soja-exporteurs aanmerkelijk minder risico lop<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> lading<br />
niet wordt toegelat<strong>en</strong>.<br />
144 In Nederland heeft de Rabogroep voor investering<strong>en</strong> in <strong>landbouw</strong> overzee in 2009 de Rabo FARM (Food &<br />
Agri Real-assets Managem<strong>en</strong>t) opgericht: “to initiate funds for investm<strong>en</strong>t into primary agriculture production<br />
-- from farmland and water rights to crop and livestock production -- around the world. Rabo FARM int<strong>en</strong>ds<br />
to diversify its investm<strong>en</strong>t geographically and among crop and animal production "to take ad<strong>van</strong>tage of<br />
complem<strong>en</strong>tary growing seasons and to spread the inher<strong>en</strong>t risk of adverse weather, seasonality and macroeconomic<br />
fluctuations." It will also focus on large-scale production. In April 2009, Rabo FARM bought 70%<br />
of Primary Investm<strong>en</strong>t Managem<strong>en</strong>t (PIM), which will now handle Rabo FARM's farmland acquisitions for<br />
Europe. PIM operates the �400 million Kamparo European Farmland Fund I, which will now be r<strong>en</strong>amed<br />
the Rabo FARM Europe Fund. This fund, which focuses on the acquisition and operation of farms in Europe,<br />
is Rabo FARM's first farmland fund.”<br />
Bron: http://www.grain.org/m/?id=266<br />
62
iedt weinig ruimte voor prijsstabilisering via tariev<strong>en</strong>. Ook wil m<strong>en</strong> de aanvoer veiligstell<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zich indekk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> mogelijke powerplay door (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong>.<br />
Maar of land grabbing zulke garanties kan bied<strong>en</strong> is de vraag. Ook hier geldt immers: in geval<br />
<strong>van</strong> schaarste zal <strong>het</strong> veevoer toch vaak gaan naar de marktpartij die de hoogste prijs kan betal<strong>en</strong>,<br />
de grootste teg<strong>en</strong>prestatie kan bied<strong>en</strong> (bijvoorbeeld aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> weg<strong>en</strong>, oliepijplijn<strong>en</strong><br />
of telefoonnett<strong>en</strong>, zoals China doet) of de hoogste politieke druk kan uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ook zijn al<br />
meerdere project<strong>en</strong> (o.a. in Madagascar <strong>en</strong> Indonesië) afgeblaz<strong>en</strong> door massaal verzet <strong>van</strong> de<br />
locale bevolking. Ev<strong>en</strong>min helpt land grabbing teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele invoerstop door hav<strong>en</strong>blokkades.<br />
Optie 4. Bevorder<strong>en</strong> teelt eiwitgewass<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> meer fundam<strong>en</strong>tele prev<strong>en</strong>tieve optie is dat de EU zich minder afhankelijk maakt <strong>van</strong> de<br />
import <strong>van</strong> soja(schroot) door zelf meer eiwitrijke gewass<strong>en</strong> te tel<strong>en</strong>. Goede kandidat<strong>en</strong> zijn<br />
erwt<strong>en</strong> (voor vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> pluimvee), <strong>en</strong> lupine <strong>en</strong> veldbon<strong>en</strong> (voor rundvee). Andere mogelijkheid<br />
zijn oliezad<strong>en</strong> die veel eiwit als bijproduct lever<strong>en</strong>, zoals koolzaad, raapzaad <strong>en</strong> zonnebloem.<br />
In <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> oliezad<strong>en</strong> zou tev<strong>en</strong>s iets word<strong>en</strong> gedaan aan vermindering <strong>van</strong> de<br />
afhankelijkheid <strong>van</strong> de EU <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> plantaardige olie. In beide gevall<strong>en</strong> zou ook<br />
tegemoet word<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong> aan de aanhoud<strong>en</strong>de sociale <strong>en</strong> ecologische kritiek op de sojateelt<br />
in Zuid Amerika (Box 7.1).<br />
Om e<strong>en</strong> indruk te gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> b<strong>en</strong>odigde areal<strong>en</strong>: stel dat de EU 50% <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
zou ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door <strong>Europese</strong> eiwitgewass<strong>en</strong>, dan zou dat e<strong>en</strong> areaal verg<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
15 miljo<strong>en</strong> ha. Dat komt overe<strong>en</strong> met 7,5x <strong>het</strong> hele Nederlandse <strong>landbouw</strong>areaal.<br />
Hoe kan teelt <strong>van</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bevorderd? E<strong>en</strong> indirecte, maar effectieve manier<br />
om dat te bewerkstellig<strong>en</strong> is invoering <strong>van</strong> e<strong>en</strong> importheffing op plantaardige eiwitt<strong>en</strong>. Die<br />
zou leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> prijsstijging <strong>van</strong> plantaardige eiwitt<strong>en</strong> welke op zijn beurt e<strong>en</strong> krachtige<br />
stimulans zou zijn voor teelt <strong>en</strong> veredeling. Hoe hoog die heffing moet zijn is nog onduidelijk.<br />
<strong>De</strong> schatting<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> uite<strong>en</strong> <strong>van</strong> 20% volg<strong>en</strong>s de Nederlandse Akkerbouw Vakbond 145 tot<br />
80% door CLM Onderzoek <strong>en</strong> Advies. 146<br />
Uiteraard werkt e<strong>en</strong> importheffing kostprijsverhog<strong>en</strong>d, in elk geval op korte termijn. Daar<br />
staat teg<strong>en</strong>over dat zij in dit geval risicoverlag<strong>en</strong>d werkt. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan de kostprijs <strong>van</strong> <strong>Europese</strong><br />
eiwitgewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> oliezad<strong>en</strong> op lange termijn aanmerkelijk gaan dal<strong>en</strong>.<br />
Ander bezwaar <strong>van</strong> e<strong>en</strong> importheffing - <strong>en</strong> zeker e<strong>en</strong> hoge heffing - is dat zij handelsconflict<strong>en</strong><br />
kan uitlokk<strong>en</strong>. Dat geldt zeker ook voor de "geconsolideerde" afsprak<strong>en</strong> over oliezad<strong>en</strong><br />
die teruggaan tot 1992. Daarom zou de EU aan exporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> (vooral Arg<strong>en</strong>tinië, Brazilië<br />
<strong>en</strong> de VS) comp<strong>en</strong>satie moet<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> in de vorm <strong>van</strong> meer markttoegang voor andere<br />
<strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong>, bijvoorbeeld sorghum, zuivel of vlees. 147 Daarbij kan dan word<strong>en</strong> meegewog<strong>en</strong><br />
dat de markt <strong>van</strong> oliezad<strong>en</strong> <strong>en</strong> de afsprak<strong>en</strong> die daarover in 1992 zijn gemaakt toch<br />
al zijn doorkruist door de groei<strong>en</strong>de stroom eiwitt<strong>en</strong> die als bijproduct vrijkomt bij de productie<br />
<strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>.<br />
145 http://www.nav.nl/2009/02/nav-pleit-voor-masterplan-plantaardig-eiwit/<br />
146 Op basis <strong>van</strong> meerkost<strong>en</strong> <strong>van</strong> sojavrij veevoer g<strong>en</strong>oemd in: C. Rougoor, G. Hemke, E. Elferink & F. <strong>van</strong> der<br />
Schans 2009. Melkvee- <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>shouderij zonder soja. CLM <strong>en</strong> Hemke Nutriconsult (intern rapport).<br />
147 <strong>De</strong> EU hanteert voor sorghum e<strong>en</strong> variabele invoerheffing die fluctueert afhankelijk <strong>van</strong> de prijs op de wereldmarkt.<br />
<strong>De</strong> import fluctueert in de periode 1961-2008 tuss<strong>en</strong> 0,5 <strong>en</strong> 4 mln ton, met e<strong>en</strong> piek midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong><br />
'70 <strong>en</strong> in 2008. Volg<strong>en</strong>s FAOSTAT werd in 2008 wereldwijd 65,5 Mt sorghum geproduceerd, waar<strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
meest in de VS (12,0 Mt), minder in Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Brazilië (resp. 2,9 <strong>en</strong> 2,0 Mt). Sorghum wordt gebruikt<br />
voor voedsel (zoals couscous), veevoer <strong>en</strong> alcoholische drank<strong>en</strong>.<br />
63
Box 7.1 <strong>De</strong>bat over duurzame sojateelt in Zuid Amerika<br />
<strong>De</strong> sojateelt in Zuid Amerika ligt al dec<strong>en</strong>nia onder vuur <strong>van</strong>wege de ecologische <strong>en</strong> sociale effect<strong>en</strong>. <strong>De</strong> ecologische<br />
kritiek richt zich vooral op de ontginning <strong>van</strong> boss<strong>en</strong> <strong>en</strong> cerrados in Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Brazilië t<strong>en</strong> behoeve<br />
<strong>van</strong> de sojateelt voor veevoer <strong>en</strong> plantaardige olie.<br />
In de Round Table on Responsible Soy (RTRS) is sinds 2006 gewerkt aan e<strong>en</strong> standaard voor ‘duurzaam geproduceerde<br />
soja’. In de RTRS zijn verteg<strong>en</strong>woordigd: Latijns Amerikaanse sojatelers <strong>en</strong> verwerkers, multinationale<br />
onderneming<strong>en</strong> (waaronder Bayer, Cargill, Monsanto, BP <strong>en</strong> Shell), koepelorganisaties <strong>van</strong> (voornamelijk<br />
<strong>Europese</strong>) bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> NGO’s (waaronder Wereldnatuurfonds <strong>en</strong> Solidaridad). <strong>De</strong> RTRS-standaard is in 2010<br />
vastgesteld <strong>en</strong> staat voor betere agrarische productie, goede arbeidsomstandighed<strong>en</strong>, respectvolle omgang met<br />
lokale geme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, bescherming <strong>van</strong> <strong>het</strong> milieu <strong>en</strong> behoud <strong>van</strong> biodiversiteit.<br />
Het spanningsveld is int<strong>en</strong>s. Voor sommige produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ligt de lat zo hoog dat zij hebb<strong>en</strong> afgehaakt. Voor sommige<br />
NGO’s daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> ligt de lat juist zo laag dat zij ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> afgehaakt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> boycotcampagne zijn<br />
gestart. <strong>De</strong> kritiek spitst zich toe op:<br />
• <strong>het</strong> toelat<strong>en</strong> <strong>van</strong> g<strong>en</strong>tech-soja onder <strong>het</strong> label “verantwoord”;<br />
• de vrees dat de uitbreiding <strong>van</strong> de sojamonocultuur doorgaat t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> kleine boer<strong>en</strong> <strong>en</strong> ecosystem<strong>en</strong>,<br />
waaronder boss<strong>en</strong>;<br />
• <strong>het</strong> grootschalige gebruik <strong>van</strong> herbicid<strong>en</strong>, dat de volksgezondheid zou schad<strong>en</strong> <strong>en</strong> resist<strong>en</strong>te onkruid<strong>en</strong> zou<br />
g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> tijd zal ler<strong>en</strong> wat <strong>het</strong> effect <strong>van</strong> de Round Table is.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
<strong>van</strong> Berkum, S. & P. Bindraban 2008. Towards sustainable soy – An assessm<strong>en</strong>t of opportunities and risks for<br />
soybean production based on a case study in Brazil. LEI Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, <strong>De</strong>n Haag.<br />
<strong>van</strong> der Bijl, G. [Solidaridad] in e-mail 13 april 2011.<br />
Holland, N. [Corporate Europe Observatory] 2011. Nieuw 'verantwoord' soja-label is consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>bedrog. agd<br />
10 maart 2011.<br />
Reactie <strong>van</strong> de staatssecretaris <strong>van</strong> Economische Zak<strong>en</strong>, Landbouw <strong>en</strong> Innovatie, mede nam<strong>en</strong>s <strong>het</strong> ministerie<br />
<strong>van</strong> Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>, aan de Tweede Kamer op de briev<strong>en</strong> met bezwaar teg<strong>en</strong> steun <strong>van</strong> de Nederlandse<br />
regering aan de ronde tafel voor verantwoorde soja (RTRS). Kamerbrief | 03-03-2011 | EL&I<br />
http://www.gmfreeze.org/uploads/13_reasons_rtrs_final.pdf<br />
http://www.vilt.be/RTRS_is_eerste_goede_stap_in_verduurzam<strong>en</strong>_sojaket<strong>en</strong><br />
Uiteraard is teelt <strong>van</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> ook zonder importheffing mogelijk, maar vooralsnog<br />
nauwelijks op concurrer<strong>en</strong>de basis. Daarom vindt ook directe stimulering <strong>van</strong> de teelt plaats<br />
met teeltsubsidies. Zulke subsidies zijn al zo oud als <strong>het</strong> GLB <strong>en</strong> zijn ook overeind geblev<strong>en</strong><br />
bij de hervorming <strong>van</strong> 2003. To<strong>en</strong> zijn ze deels opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de bedrijfstoeslag<strong>en</strong>, deels omgezet<br />
in e<strong>en</strong> bijzondere steun <strong>van</strong> 55,6 euro per ha. Daar bov<strong>en</strong>op mog<strong>en</strong> de lidstat<strong>en</strong> voor<br />
bepaalde gewass<strong>en</strong>, waaronder eiwitgewass<strong>en</strong>, aanvull<strong>en</strong>de toeslag<strong>en</strong> verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. Frankrijk,<br />
Pol<strong>en</strong>, Finland <strong>en</strong> Spanje do<strong>en</strong> dat.<br />
Toch heeft <strong>het</strong> beleid heeft niet kunn<strong>en</strong> verhinder<strong>en</strong> dat <strong>het</strong> areaal eiwitgewass<strong>en</strong>, met name<br />
voererwt<strong>en</strong>, is geslonk<strong>en</strong> <strong>van</strong> ca. 1,3 miljo<strong>en</strong> ha in 2003 naar minder dan 900.000 ha in<br />
2008. 148 Het EU-areaal neemt jaarlijks sterk af <strong>van</strong>wege de import <strong>van</strong> goedkope sojabon<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de relatief hoge graanprijz<strong>en</strong>. 149 <strong>De</strong>ze tr<strong>en</strong>d is versneld sinds Monsanto nieuwe rass<strong>en</strong> voor<br />
seizo<strong>en</strong> 2009 heeft aangekondigd. <strong>De</strong>ze tweede g<strong>en</strong>eratie herbicide-resist<strong>en</strong>te GM rass<strong>en</strong><br />
148<br />
LMC 2009. Evaluation of measures applied under the Common Agricultural Policy to the protein crop sector.<br />
Main report.<br />
149<br />
Roem<strong>en</strong>ië teelde in 2006 zelfs 140.00 ha soja, maar na toetreding tot de EU daalde dat tot 44.000 ha in 2010<br />
(agd 27 januari 2011).<br />
64
heeft e<strong>en</strong> ca. 10% hogere opbr<strong>en</strong>gst dan de eerste g<strong>en</strong>eratie. 150 Ook de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de winning<br />
<strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> met hun goedkope eiwitrijke bijproduct<strong>en</strong> heeft mogelijk e<strong>en</strong> rol gespeeld.<br />
Wel heeft Frankrijk rec<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> succesje geboekt. Aankondiging <strong>van</strong> nieuwe steunmaatregel<strong>en</strong><br />
leidde in 2010 tot e<strong>en</strong> areaaluitbreiding met bijna 50% naar 305.000 ha. 151 Sterke verhoging<br />
<strong>van</strong> deze subsidies past echter niet in <strong>het</strong> beleid <strong>van</strong> ontkoppeling waaraan de EU zich in de<br />
WTO onderhandeling<strong>en</strong> heeft gebond<strong>en</strong>. 152<br />
Beter pass<strong>en</strong> subsidies voor innovatie in veredeling <strong>en</strong> teeltsystem<strong>en</strong>. Die zijn ook hard nodig,<br />
want bijvoorbeeld aan erwt<strong>en</strong> is de laatste 10-15 jaar nauwelijks teelt- <strong>en</strong> rass<strong>en</strong>onderzoek<br />
verricht. Maar zulke subsidies zull<strong>en</strong> slechts traag doorwerk<strong>en</strong>. 153<br />
Figuur 7.2 Het areaal eiwitgewass<strong>en</strong> (bon<strong>en</strong>, lupine <strong>en</strong> erwt<strong>en</strong>) in de land<strong>en</strong> die nu gezam<strong>en</strong>lijk<br />
de EU-27 vorm<strong>en</strong>.<br />
Bron:http://ec.europa.eu/agriculture/eval/reports/protein_crops/fulltext_<strong>en</strong>.pdf<br />
150 Kiemkracht, concept<strong>en</strong> <strong>en</strong> innovatieag<strong>en</strong>da. Het eerste jaar.<br />
http://www.productschapakkerbouw.nl/files/CT_31102008_bijlage_6d.pdf<br />
151 LMC International 2009. Evaluatie <strong>van</strong> maatregel<strong>en</strong> onder <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>beleid voor de sector eiwithoud<strong>en</strong>de<br />
gewass<strong>en</strong>. http://ec.europa.eu/agriculture/eval/reports/protein_crops/syn_sum_nl.pdf<br />
152 Opmerkelijk is ook e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te beleidswijziging <strong>van</strong> Japan. Japan heeft <strong>van</strong> alle industrieland<strong>en</strong> <strong>het</strong> laagste<br />
niveau <strong>van</strong> agrarische zelfvoorzi<strong>en</strong>ing (40%). Door de rec<strong>en</strong>te to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> de vraag naar tarwe <strong>en</strong> maïs, o.a.<br />
uit China zijn de kost<strong>en</strong> <strong>van</strong> import gesteg<strong>en</strong>. Daarom heeft de regering beslot<strong>en</strong> de binn<strong>en</strong>landse teelt <strong>van</strong><br />
rijst, tarwe <strong>en</strong> 5 andere gewass<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong> met extra subsidies. A. Takada & Y. Song. Japan to slash<br />
stockpiles of U.S. corn as rice production grows. Bloomberg Businessweek 29 september 2010.<br />
http://www.businessweek.com/news/2010-09-29/japan-to-slash-stockpiles-of-u-s-corn-as-rice-productiongrows.html.<br />
Of Japan meer of minder zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d zal word<strong>en</strong>, zal mede afhang<strong>en</strong> <strong>van</strong> de om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de<br />
kernramp <strong>van</strong> maart 2011 <strong>en</strong> de mate waarin bodem <strong>en</strong> gewass<strong>en</strong> radio-actief zijn besmet.<br />
153 In <strong>het</strong> agrarisch bedrijfslev<strong>en</strong> (in Nederland bijv. bij de zaaizaadfirma’s Limagrain <strong>en</strong> Agerland) bestaat interesse<br />
in veredeling <strong>van</strong> lupine, veldbon<strong>en</strong> <strong>en</strong> soja. R. <strong>van</strong> Har<strong>en</strong>, directeur <strong>van</strong> de Stichting Kiemkracht, verwacht<br />
veel <strong>van</strong> <strong>het</strong> nieuwe gewas tarwi of Andeslupine. Dat bevat - net als soja - zowel olie als eiwit <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
in nog hogere gehalt<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong>de teelt is wel verdere veredeling nodig. Zie: J. Engwerda.<br />
Alle<strong>en</strong> nieuw eiwitgewas kan import soja ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. Agrarisch Dagblad 13 maart 2010.<br />
<strong>De</strong> teelt is relatief e<strong>en</strong>voudig <strong>en</strong> milieuvri<strong>en</strong>delijk. Of melkveehouders <strong>en</strong>/of akkerbouwers lupine (<strong>en</strong> andere<br />
eiwitgewass<strong>en</strong>) in hun bouwplan gaan opnem<strong>en</strong> valt nog niet te zegg<strong>en</strong>.<br />
65
Box 7.2 Hoe de EU de teelt <strong>van</strong> oliezad<strong>en</strong> prijsgaf<br />
Dat <strong>het</strong> areaal oliezad<strong>en</strong> in de EU in de jar<strong>en</strong> ’90 beperkt is geblev<strong>en</strong> is terug te voer<strong>en</strong> op handelspolitieke geschied<strong>en</strong>is.<br />
In 1962 kwam de EU met de VS e<strong>en</strong> ruil overe<strong>en</strong> in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de Dillon Ronde <strong>van</strong> de GATT.<br />
Daarbij behield de EU ruimte voor e<strong>en</strong> hoge bescherming <strong>van</strong> de interne graanproductie in ruil voor import <strong>van</strong><br />
soja teg<strong>en</strong> laag of nultarief. Het Amerikaanse <strong>landbouw</strong>ministerie kijkt daar als volgt op terug:<br />
“The European Union is self-suffici<strong>en</strong>t in vegetable oil production, but its protein deficit still makes it the<br />
world's largest importer of soybean meal and second-largest importer of soybeans. Since the 1960s, EU imports<br />
of soybeans swelled because of rapid growth in livestock production and duty-free concessions signed in trade<br />
agreem<strong>en</strong>ts. In the 1970s and 1980s, soybean consumption slowed as EU agricultural policies subsidized a large<br />
expansion in domestically produced rapeseed and sunflowerseed, eroding the market for oilseed imports. The<br />
U.S. Governm<strong>en</strong>t chall<strong>en</strong>ged these subsidies and, in 1992, the EU committed to a number of reforms of its Common<br />
Agricultural Policy (CAP), including area limits on the planting of oilseeds.”<br />
In de GATT onderhandeling<strong>en</strong> vond de VS <strong>het</strong> EU-oliezad<strong>en</strong>beleid met hectaretoeslag<strong>en</strong> voor de produc<strong>en</strong>t niet<br />
aanvaardbaar. Begin jar<strong>en</strong> '90 dreigde de VS met strafheffing<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> invoerpakket ter waarde <strong>van</strong> e<strong>en</strong> miljard<br />
dollar <strong>van</strong> uit de EU afkomstige voedingsmiddel<strong>en</strong>. Onder deze druk slot<strong>en</strong> de slot<strong>en</strong> de EU <strong>en</strong> de VS in 1992<br />
<strong>het</strong> zog<strong>en</strong>oemde Blair House akkoord. Dat bevatte – naast afsprak<strong>en</strong> over interne steun, exportsteun, markttoegang<br />
<strong>en</strong> veterinaire <strong>en</strong> fytosanitaire regels - e<strong>en</strong> akkoord over oliezad<strong>en</strong>. Daarin bond de EU de steun aan de<br />
productie <strong>van</strong> oliehoud<strong>en</strong>de zad<strong>en</strong> (sojabon<strong>en</strong>, kool- <strong>en</strong> raapzaad, <strong>en</strong> zonnebloemzaad) aan e<strong>en</strong> maximum areaal<br />
<strong>van</strong> 5,13 miljo<strong>en</strong> (ha inclusief 10% braak) - <strong>het</strong> gemiddelde areaal in de periode 1989-1991. Bij overschrijding<br />
<strong>van</strong> dit (basis)areaal zou e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>redige vermindering <strong>van</strong> de toeslag word<strong>en</strong> toegepast. <strong>De</strong> VS stemde er <strong>van</strong><br />
haar kant mee in dat de hectaretoeslag<strong>en</strong> voor oliezad<strong>en</strong>, gran<strong>en</strong> <strong>en</strong> eiwithoud<strong>en</strong>de gewass<strong>en</strong> in de EU in de<br />
zog<strong>en</strong>aamde blue box <strong>van</strong> de GATT viel<strong>en</strong>. Dit hield in dat deze toeslag<strong>en</strong> vooralsnog werd<strong>en</strong> uitgezonderd <strong>van</strong><br />
de verplichting tot verdere verlaging <strong>van</strong> de steun.<br />
Formeel is <strong>het</strong> Blair House akkoord nooit ontbond<strong>en</strong>, maar de facto gaat er sinds de invoering <strong>van</strong> ontkoppelde<br />
steun in 2003 ge<strong>en</strong> beperking meer <strong>van</strong> uit voor de teelt <strong>van</strong> oliehoud<strong>en</strong>de gewass<strong>en</strong> in de EU. Intuss<strong>en</strong> heeft de<br />
EU wel e<strong>en</strong> bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> ingevoerd. Die heeft ook de veredeling <strong>van</strong> oliezad<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe<br />
impuls gegev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie verwacht in <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium e<strong>en</strong> verdere productiestijging als<br />
gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> matige productiviteitsstijging <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kleine groei <strong>van</strong> <strong>het</strong> areaal. Maar dat hoeft ge<strong>en</strong> verbetering<br />
met zich te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in de bruikbaarheid <strong>van</strong> <strong>het</strong> bijproduct eiwit als veevoer.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
European Commission 2010. Prospects for agricultural markets and income in the EU 2010-2020.<br />
http://ec.europa.eu/agriculture/publi/caprep/prospects2010/fullrep_<strong>en</strong>.pdf<br />
<strong>van</strong> Berkum, S. & P. Bindraban 2008. Towards sustainable soy – An assessm<strong>en</strong>t of opportunities and risks for<br />
soybean production based on a case study in Brazil. LEI Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, <strong>De</strong>n Haag<br />
http://www.ers.usda.gov/Briefing/SoybeansOilcrops/trade.htm<br />
Ook is gepleit voor specifieke steun voor kwaliteit <strong>en</strong> afzet. Het GLB biedt die mogelijkheid.<br />
154 Toch blijft de vraag of stimulering ge<strong>en</strong> ongelijke strijd is teg<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds de<br />
aanzwell<strong>en</strong>de stroom goedkope sojaschroot <strong>en</strong> anderzijds de stroom bijproduct<strong>en</strong> <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong><br />
- temeer omdat de aanbieders daar<strong>van</strong> altijd nog kunn<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> hun prijz<strong>en</strong> te<br />
verlag<strong>en</strong>. 155<br />
<strong>De</strong> medaille <strong>van</strong> <strong>Europese</strong> teelt heeft e<strong>en</strong> keerzijde. Weliswaar wordt de EU minder kwetsbaar<br />
voor geopolitiek <strong>en</strong> misoogst<strong>en</strong> overzee, maar uiteraard wordt zij extra kwetsbaar voor<br />
misoogst<strong>en</strong> 156 in Europa zelf. Daar staat teg<strong>en</strong>over dat minder grote noodvoorrad<strong>en</strong> nodig zijn<br />
dan bij import. <strong>De</strong> jaarproductie komt immers in korte tijd beschikbaar, terwijl <strong>het</strong> verbruik is<br />
gespreid over <strong>het</strong> hele jaar. Daardoor zal bijna <strong>het</strong> hele jaar voorraad aanwezig zal zijn.<br />
154<br />
Volg<strong>en</strong>s LMC International (a.w.) zou Canada - waar de teeltomstandighed<strong>en</strong> voor eiwitgewass<strong>en</strong> relatief<br />
gunstig zijn - succes hebb<strong>en</strong> geboekt met afzetstimulering.<br />
155<br />
J. Engwerda. Groei eiwitgewass<strong>en</strong> kom niet zo maar <strong>van</strong> de grond. Agrarisch Dagblad 4 december 2009.<br />
156<br />
We gebruik<strong>en</strong> de term "misoogst" in brede zin: inclusief sterke productiedaling<strong>en</strong> op grasland.<br />
66
Voor <strong>het</strong> overige is de keus tuss<strong>en</strong> <strong>Europese</strong> teelt of import e<strong>en</strong> kwestie <strong>van</strong> weging <strong>van</strong> kost<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> risico’s. Hoe zwaarder we geopolitieke risico’s lat<strong>en</strong> weg<strong>en</strong>, hoe meer e<strong>en</strong> keuze voor<br />
<strong>Europese</strong> teelt voor de hand ligt.<br />
Optie 5. Bevorder<strong>en</strong> teelt <strong>en</strong>ergie/eiwit gewass<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> snellere variant is bevorder<strong>en</strong> <strong>van</strong> de teelt <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong>. Die lever<strong>en</strong> naast suikers<br />
(voor ethanol) of olie (voor biodiesel) ook eiwitt<strong>en</strong> die pot<strong>en</strong>tieel bruikbaar zijn als veevoer. <strong>De</strong><br />
EU stimuleert <strong>en</strong>ergieteelt<strong>en</strong> al indirect via de verplichte bijm<strong>en</strong>ging <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> in<br />
brandstoff<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> wegverkeer, die zal oplop<strong>en</strong> tot 10% in 2020. Aan de eiwitvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
<strong>van</strong> de EU kan dat uiteraard alle<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> voor zover de biobrandstoff<strong>en</strong> in de EU zelf word<strong>en</strong><br />
geproduceerd. In 2008 was dat aandeel voor biodiesel ongeveer 80%, de rest kwam uit de<br />
VS. Vandaag zal dat perc<strong>en</strong>tage nog hoger zijn als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> in 2009 ingevoerde importheffing.<br />
157 E<strong>en</strong> optie is om voor <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> aandeel e<strong>en</strong> minimumperc<strong>en</strong>tage tuss<strong>en</strong> 80% <strong>en</strong><br />
100% (<strong>van</strong> de beoogde 10% biobrandstof in 2020) vast te legg<strong>en</strong>. 158<br />
Jans<strong>en</strong> et al. 2010 hebb<strong>en</strong> met hun indicatieve model <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>de berek<strong>en</strong>d:<br />
• Bij 10% bijm<strong>en</strong>ging kom<strong>en</strong> er zo veel eiwitt<strong>en</strong> als bijproduct beschikbaar dat bijna alle<br />
import <strong>van</strong> soja(schroot) voor veevoer overbodig kan word<strong>en</strong>.<br />
• Bijgevolg word<strong>en</strong> voedervoorzi<strong>en</strong>ing, dierlijke productie <strong>en</strong> productprijz<strong>en</strong> vrijwel ongevoelig<br />
voor wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot).<br />
• Daar staat uiteraard e<strong>en</strong> grotere gevoeligheid teg<strong>en</strong>over voor misoogst<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de EU.<br />
• Dat knelt vooral bij e<strong>en</strong> dubbele calamiteit <strong>van</strong> misoogst én wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de sojaimport.<br />
Die import kan dan immers niet als buffer word<strong>en</strong> gebruikt. Daardoor schiet<strong>en</strong> de<br />
eierprijz<strong>en</strong> in 2 jaar omhoog tot 240%. Maar de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees<br />
blijv<strong>en</strong> lager dan in <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario zonder biobrandstoff<strong>en</strong>.<br />
• Productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> eier<strong>en</strong>, vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees reager<strong>en</strong> trager dan in <strong>het</strong><br />
sc<strong>en</strong>ario zonder biobrandstoff<strong>en</strong>. Dat komt doordat bij teelt <strong>van</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> in de EU<br />
zelf grotere voorrad<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangehoud<strong>en</strong> dan bij import. <strong>De</strong>ze “tijdbuffer”<br />
heeft als voordeel dat de EU meer tijd heeft om maatregel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> schaarste te nem<strong>en</strong>.<br />
Hierbij zijn wel knelpunt<strong>en</strong> te noem<strong>en</strong>:<br />
• Het imago <strong>van</strong> vlees, zuivel <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geschaad als <strong>het</strong> vee in belangrijke<br />
mate wordt gevoerd met e<strong>en</strong> bijproduct <strong>van</strong> de non food productie, i.c. <strong>en</strong>ergie.<br />
• <strong>De</strong> kwaliteit <strong>van</strong> de eiwitt<strong>en</strong>, vooral de eiwitt<strong>en</strong> die ontstaan bij bio-ethanolproductie uit<br />
graan <strong>en</strong> suiker, is niet altijd voldo<strong>en</strong>de voor veevoer <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min constant.<br />
• In de bijm<strong>en</strong>gplicht mag ook word<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> door biobrandstoff<strong>en</strong> <strong>van</strong> de tweede g<strong>en</strong>eratie.<br />
Daarbij zull<strong>en</strong> veel minder eiwitt<strong>en</strong> ontstaan.<br />
• Juist e<strong>en</strong> extreme eis als 100% <strong>Europese</strong> grondstoff<strong>en</strong> kan in de WTO door exportland<strong>en</strong><br />
als Brazilië <strong>en</strong> de VS word<strong>en</strong> aangevocht<strong>en</strong> als handelsverstor<strong>en</strong>d.<br />
157 E<strong>en</strong> minimumaandeel <strong>Europese</strong> grondstoff<strong>en</strong> bestaat nog niet. Wel legt de EU sinds 12 juli 2009 heffing<strong>en</strong><br />
op biodiesel uit de VS, omdat die op oneerlijke wijze gesubsidieerd zou word<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor teg<strong>en</strong> dumpprijz<strong>en</strong><br />
op de <strong>Europese</strong> markt wordt afgezet. <strong>De</strong> heffing kan oplop<strong>en</strong> tot 237 euro per ton biodiesel. <strong>De</strong> maatregel<strong>en</strong><br />
zijn vijf jaar <strong>van</strong> kracht. Bron: Vlaams Infoc<strong>en</strong>trum voor Land- <strong>en</strong> Tuinbouw (http://www.vilt.<br />
be/EU_onderzoekt_illegale_import_biodiesel_door_VS). <strong>De</strong> VS subsidieert de teelt zelfs op drie manier<strong>en</strong>:<br />
verplichte bijm<strong>en</strong>ging, e<strong>en</strong> importheffing op bio-ethanol <strong>en</strong> e<strong>en</strong> subsidie voor brandstof-produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Vanuit<br />
de S<strong>en</strong>aat gaan stemm<strong>en</strong> op om de subsidie à 6 miljard dollar stop te zett<strong>en</strong> (agd 11 maart 2011). Dat zou <strong>het</strong><br />
voor de EU lastiger mak<strong>en</strong> om de heffing overeind te houd<strong>en</strong>.<br />
158 Hierbij rijst wel e<strong>en</strong> principiële vraag: als we de EU zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d will<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> in eiwitrijk veevoer, dan<br />
kunn<strong>en</strong> we dat do<strong>en</strong> via e<strong>en</strong> bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> <strong>Europese</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>, maar ook via e<strong>en</strong> bijm<strong>en</strong>gplicht<br />
<strong>van</strong> <strong>Europese</strong> eiwitgrondstoff<strong>en</strong> in veevoer. Dat laatste zou meer direct werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt minder risico <strong>van</strong><br />
strijdigheid tuss<strong>en</strong> doel<strong>en</strong> met zich.<br />
67
• Daarnaast zijn er milieukundige voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> gedeg<strong>en</strong> afweging daar<strong>van</strong> valt<br />
nog niet te mak<strong>en</strong> (Box 7.4).<br />
Zonder dergelijk onderzoek is de w<strong>en</strong>selijkheid <strong>van</strong> deze optie ongewis. 159<br />
Box 7.3 Autarkie, integratie in de wereldmarkt of e<strong>en</strong> derde weg?<br />
Als <strong>het</strong> om voedselzekerheid gaat zijn er globaal gesprok<strong>en</strong> twee extreme posities mogelijk:<br />
1. 100% autarkie: alle basisvoedsel zelf producer<strong>en</strong>. Dat vergt afscherming <strong>van</strong> de voedselmarkt door prohibitief hoge<br />
importdrempels voor voedsel <strong>en</strong> voor productiemiddel<strong>en</strong> als kunstmest, veevoer <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie. Export zal - als de interne<br />
voedselprijz<strong>en</strong> hoger zijn dan de wereldmarktprijz<strong>en</strong> - alle<strong>en</strong> mogelijk zijn met subsidie. Maar omdat dan al<br />
snel conflict<strong>en</strong> met andere exporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ontstaan, zal de export beperkt blijv<strong>en</strong>. Nederland heeft nag<strong>en</strong>oeg<br />
autarkische omstandighed<strong>en</strong> meegemaakt in de laatste jar<strong>en</strong> <strong>van</strong> WO I (zie box<strong>en</strong> 4.6 <strong>en</strong> 6.2).<br />
2. 100% integratie in de wereldmarkt. Dat gebeurt <strong>van</strong>zelf als we alle import- <strong>en</strong> exportbarrières afbrek<strong>en</strong>. Dan word<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> nog die product<strong>en</strong> in eig<strong>en</strong> land geproduceerd (<strong>en</strong> geëxporteerd) die e<strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>tievoordeel hebb<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> prijs/kwaliteitverhouding, imago of logistiek. <strong>De</strong> rest wordt geïmporteerd.<br />
Beide posities hebb<strong>en</strong> voordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> risico’s in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> voor calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Autarkie maakt e<strong>en</strong> land (of e<strong>en</strong> land<strong>en</strong>blok zoals de EU) relatief onkwetsbaar voor geopolitieke risico’s <strong>en</strong> voor natuurramp<strong>en</strong><br />
overzee. 160 Keerzijde <strong>van</strong> de medaille is de grotere <strong>kwetsbaarheid</strong> voor interne calamiteit<strong>en</strong>. Daarvoor zijn<br />
noodvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> nodig, zoals voorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> braaklegging. Die voorrad<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> extra groot zijn als infrastructuur<br />
voor buit<strong>en</strong>landse handel ontbreekt. Ook zijn de prijz<strong>en</strong> relatief hoog. Ander nadeel is dat <strong>het</strong> land (of de EU) weinig te<br />
bied<strong>en</strong> heeft aan derde land<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor ook weinig kan vrag<strong>en</strong>.<br />
Het andere uiterste, volledige integratie in de wereldmarkt, levert <strong>het</strong> spiegelbeeld: minder <strong>kwetsbaarheid</strong> voor interne<br />
calamiteit<strong>en</strong> (die immers kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd door extra import) maar grotere <strong>kwetsbaarheid</strong> voor externe<br />
calamiteit<strong>en</strong> of geopolitieke crises. Ook de veerkracht <strong>van</strong> de productie is geringer: terwijl e<strong>en</strong> calamiteit binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
regionale markt kan leid<strong>en</strong> tot hogere prijz<strong>en</strong> - waardoor de pil voor produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wordt verguld <strong>en</strong> sneller herstel mogelijk<br />
is - ontbreekt deze pleister op de wonde in de wereldmarkt. Daarom zijn relatief forse noodvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> nodig om<br />
te voorkom<strong>en</strong> dat bedrijv<strong>en</strong> massaal omvall<strong>en</strong>.<br />
Ge<strong>en</strong> <strong>van</strong> beide extrem<strong>en</strong> is dus erg aantrekkelijk <strong>en</strong> e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>weg ligt meer voor de hand. Dan kan word<strong>en</strong> volstaan<br />
met minder om<strong>van</strong>grijke noodvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Gelet op de ecologische voordel<strong>en</strong> <strong>van</strong> productie in de regio <strong>en</strong> de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
geopolitieke risico's is er veel te zegg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> hoge mate <strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing voor alle basisproduct<strong>en</strong>, maar<br />
wel gecombineerd met e<strong>en</strong> beperkt niveau <strong>van</strong> import <strong>en</strong> export, al was <strong>het</strong> maar om de bijbehor<strong>en</strong>de infrastructuur <strong>en</strong><br />
daarmee e<strong>en</strong> buffer in de b<strong>en</strong><strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. <strong>De</strong> risico’s zijn dan kleiner <strong>en</strong> gespreid <strong>en</strong> er is minder afhankelijkheid <strong>van</strong> de<br />
grill<strong>en</strong> <strong>van</strong> de wereldmarkt <strong>en</strong> de geopolitiek. <strong>De</strong>ze optie vergt e<strong>en</strong> zeker niveau <strong>van</strong> marktbescherming, althans voor die<br />
product<strong>en</strong> die de concurr<strong>en</strong>tie op de wereldmarkt niet goed aan kunn<strong>en</strong>, zoals plantaardige eiwitt<strong>en</strong>.<br />
Interessante onderzoeksvraag is: waar ligt <strong>het</strong> optimum? Bij welk niveau <strong>van</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing, import <strong>en</strong> export zijn de<br />
risico’s <strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> laagst?<br />
159 Interessant in dit verband is de stelling <strong>van</strong> de Amerikaanse ecoloog David Tilman dat natuurlijk grasland in<br />
de VS meer bio-<strong>en</strong>ergie kan oplever<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer koolstof kan vastlegg<strong>en</strong> dan graan (in de vorm <strong>van</strong> ethanol)<br />
<strong>en</strong> soja (in de vorm <strong>van</strong> biodiesel). Zie: J. Braakman 2010. Gevarieerd gras, <strong>het</strong> goud<strong>en</strong> gewas. Agrarisch<br />
Dagblad 24 september 2010. <strong>De</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke onderbouwing is onder meer te vind<strong>en</strong> in: P.R. Adler,<br />
M.A. Sanderson, P.J. Weimer & K.P. Vogel 2009. Plant species composition and biofuel yields of conservation<br />
grasslands. Ecol. Appl. 19: 2202-09. <strong>De</strong> stelling zal niet geld<strong>en</strong> voor Nederland met zijn hoge haproducties,<br />
maar mogelijk wel voor sommige andere <strong>Europese</strong> regio’s. <strong>De</strong> hoogste pot<strong>en</strong>tie hebb<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde<br />
C4-grass<strong>en</strong>, waartoe <strong>het</strong> Amerikaanse switchgrass (Panicum virgatum) behoort.<br />
160 Voor de EU is strikte autarkie op lange termijn overig<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> illusie. <strong>De</strong> EU beschikt namelijk over slechts<br />
geringe fosfaatvoorrad<strong>en</strong>. Dat gaat waarschijnlijk pas knell<strong>en</strong> over <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia, als fosfaat wereldwijd<br />
schaars <strong>en</strong> duur wordt. Wel is d<strong>en</strong>kbaar dat de fosfaatprijs al in <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium gaat stijg<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
als de fosfaatgigant<strong>en</strong> Marokko <strong>en</strong> China e<strong>en</strong> kartel zoud<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>.<br />
68
Box 7.4 Energiegewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> milieu<br />
E<strong>en</strong> veelg<strong>en</strong>oemd bezwaar <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> is dat zij kunn<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong> met voedselproductie. Milieukundig<br />
probleem <strong>van</strong> de eerste g<strong>en</strong>eratie biobrandstoff<strong>en</strong> is dat zij per saldo weinig <strong>en</strong>ergie bespar<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus weinig<br />
bijdrag<strong>en</strong> aan de <strong>en</strong>ergiezekerheid. Ook de emissie <strong>van</strong> broeikasgass<strong>en</strong> neemt weinig af of neemt zelfs toe als<br />
gevolg <strong>van</strong> extra ontginning <strong>van</strong> grasland of bos (ter plekke of elders). Dat zal straks hopelijk beter word<strong>en</strong>, want<br />
de EU stelt 35% emissiereductie vergelek<strong>en</strong> met fossiele brandstoff<strong>en</strong> als minimumeis 161 , <strong>en</strong> die eis zal word<strong>en</strong><br />
aangescherpt naar 50% in 2017.<br />
Meest lastig is <strong>het</strong> indirecte effect op <strong>het</strong> landgebruik. Bijvoorbeeld: <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geteeld in plaats<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> voedselgewas <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s wordt extra bos ontgonn<strong>en</strong> om weer meer voedselgewas te tel<strong>en</strong>. Of: er<br />
wordt eerst bos ontgonn<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> voedselgewas <strong>en</strong> na <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> wordt op dat land alsnog e<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergiegewas<br />
geteeld. Dat indirecte landgebruik wordt nog niet - of niet adequaat - meegewog<strong>en</strong> in de huidige private Round<br />
Table on Sustainable Biofuels <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de certificeringssystem<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>t is de <strong>Europese</strong> Commissie met<br />
e<strong>en</strong> rapport over de indirecte effect<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong> <strong>De</strong> scope is beperkt tot indirecte effect<strong>en</strong> op de emissie <strong>van</strong><br />
broeikasgass<strong>en</strong>, de indirecte effect<strong>en</strong> op biodiversiteit word<strong>en</strong> niet meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (hoewel er uiteraard wel sam<strong>en</strong>hang<br />
is in <strong>het</strong> geval <strong>van</strong> de kap <strong>van</strong> bos <strong>en</strong> ontwatering <strong>van</strong> ve<strong>en</strong>). Er blijk<strong>en</strong> twee overheers<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
te zijn over hoe om te gaan met indirecte effect<strong>en</strong>. Bedrijfslev<strong>en</strong>: maak extra g<strong>en</strong>eriek beleid om rele<strong>van</strong>te natuurgebied<strong>en</strong><br />
te bescherm<strong>en</strong>. NGO's: neem de additionele emissies op in de emissieberek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Er komt e<strong>en</strong><br />
definitief voorstel inclusief regelgeving in juli 2011. ISO 162 neemt in principe sociale <strong>en</strong> indirecte effect<strong>en</strong> al<br />
mee, maar behandelt sociaal volledig maar indirect wat zwakker.<br />
ISO heeft e<strong>en</strong> taakgroep b<strong>en</strong>oemd om uit te zoek<strong>en</strong> hoe die effect<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, dus dat wordt<br />
nog e<strong>en</strong> heel traject). <strong>De</strong> Stichting Natuur <strong>en</strong> Milieu verwacht dat als indirect landgebruik in de trop<strong>en</strong> serieus<br />
wordt meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, de kans groot is dat alle<strong>en</strong> nog ethanol uit Braziliaanse rietsuiker door de zeef komt.<br />
Maar er is nog e<strong>en</strong> andere overweging: als de teelt ook substantiële hoeveelhed<strong>en</strong> eiwitrijk veevoer als bijproduct<br />
levert, moet<strong>en</strong> we die emissies anders beoordel<strong>en</strong>. Dan ver<strong>van</strong>gt de teelt immers niet alle<strong>en</strong> fossiele brandstoff<strong>en</strong><br />
maar ook teelt <strong>van</strong> eiwitgewass<strong>en</strong>, mét bijbehor<strong>en</strong>d <strong>en</strong>ergiegebruik <strong>en</strong> broeikasgasemissies.<br />
Daar staat teg<strong>en</strong>over dat als voor de teelt <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>en</strong>ergiegewas koolstofrijk natuurgebied (bos, sa<strong>van</strong>ne, grasland)<br />
wordt ontgonn<strong>en</strong>, extra koolstof vrijkomt. In de EU zal ontginning niet snel nodig zijn, omdat de EU door<br />
stijging <strong>van</strong> de grondproductiviteit <strong>en</strong> stagnatie <strong>van</strong> de vraag steeds meer <strong>landbouw</strong>grond “overhoudt”. 163 Ook<br />
gaat teelt in de EU niet t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> voedselproductie <strong>en</strong> voedselzekerheid.<br />
Blijft <strong>het</strong> argum<strong>en</strong>t dat teelt <strong>van</strong> biobrandstof extra beslag legt op eindige natuurlijke hulpbronn<strong>en</strong>, waaronder<br />
fosfaat <strong>en</strong> (regionaal) schaarse voorrad<strong>en</strong> zoetwater. Weliswaar kan <strong>het</strong> fosfaat word<strong>en</strong> teruggewonn<strong>en</strong> uit de<br />
residu<strong>en</strong> <strong>van</strong> vergisting of verbranding <strong>en</strong> weer word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut als meststof of veevoer - dat gebeurt bijvoorbeeld<br />
bij fosfaat uit raapschroot - maar bij de teelt <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>en</strong>ergiegewas gaat altijd <strong>en</strong>ige fosfaat verlor<strong>en</strong>. Ander milieukundig<br />
bezwaar <strong>van</strong> combiteelt <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> eiwit is dat zij e<strong>en</strong> belemmering kan vorm<strong>en</strong> voor de vaak<br />
bepleite transitie <strong>van</strong> de eerste naar de tweede <strong>en</strong> derde “g<strong>en</strong>eratie” biobrandstoff<strong>en</strong>. Daarbij gaat <strong>het</strong> om organische<br />
reststoff<strong>en</strong>, houtige gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> alg<strong>en</strong>. Terzijde: bij houtige gewass<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> weinig of ge<strong>en</strong> eiwitt<strong>en</strong> beschikbaar.<br />
Voor <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> klimaat scor<strong>en</strong> ze positief, maar voor de eiwitvoorzi<strong>en</strong>ing negatief.<br />
Al met al zijn voor e<strong>en</strong> afgewog<strong>en</strong> oordeel nadere duurzaamheidsanalyses nodig, waarbij ge<strong>en</strong> gewass<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
vergelek<strong>en</strong> maar complete veevoer- <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergieket<strong>en</strong>s <strong>en</strong> -system<strong>en</strong>.<br />
161 Zie artikel 17 <strong>van</strong> Richtlijn 2009/28/EG.<br />
162 ISO = International Organization for Standardization.<br />
163 Ook voor biobrandstoff<strong>en</strong> <strong>van</strong> overzee is ontginning niet per definitie nodig. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie stelt<br />
zelf als voorwaarde “...biofuels should not be made from raw materials from tropical forests or rec<strong>en</strong>tly deforested<br />
areas, drained peatland, wetland or highly biodiverse areas.” Maar door verdringingseffect<strong>en</strong> op de<br />
markt kan indirect toch ontginning word<strong>en</strong> bevorderd. Zie:<br />
http://www.gre<strong>en</strong>carcongress.com/2010/06/ecsust-20100610.html<br />
69
Box 7.5 Tarwegistconc<strong>en</strong>traat <strong>en</strong> DDGS als nieuwe eiwitbronn<strong>en</strong><br />
Bij de vergisting <strong>van</strong> graan voor ethanolproductie blijft <strong>het</strong> eiwitrijke gist als rest over. Dat gistconc<strong>en</strong>traat wordt<br />
gebruikt als veevoer. Om de kwaliteit op te schroev<strong>en</strong> wordt <strong>het</strong> ook bewerkt <strong>en</strong> verrijkt tot DDGS ofwel Dry<br />
Distilled Grain and Solubles. <strong>De</strong> verrijking bestaat onder meer uit toevoeging <strong>van</strong> <strong>het</strong> aminozuur lysine om er<br />
hoogwaardig veevoer <strong>van</strong> te mal<strong>en</strong>. Voor humane consumptie is DDGS nog niet geschikt gemaakt.<br />
In de VS wordt al veel DDGS geproduceerd, in de EU minder (tuss<strong>en</strong> 6 <strong>en</strong> 19 miljo<strong>en</strong> ton), maar <strong>het</strong> volume<br />
groeit <strong>en</strong> verdere groei is te verwacht<strong>en</strong>, vooral door de voorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> opklimm<strong>en</strong>de bijm<strong>en</strong>gplicht voor biobrandstoff<strong>en</strong><br />
tot 10% in 2020 (inmiddels al 15% in de VS). 164<br />
DDGS kan e<strong>en</strong> serieuze concurr<strong>en</strong>t word<strong>en</strong> <strong>van</strong> zowel sojaschroot <strong>van</strong> overzee als <strong>van</strong> <strong>Europese</strong> product<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bijproduct<strong>en</strong>:<br />
• reststoff<strong>en</strong> uit de voedingsmiddel<strong>en</strong>industrie<br />
• raapschroot (als bijproduct <strong>van</strong> de biodieselproductie)<br />
• eiwitgewass<strong>en</strong> (waar<strong>van</strong> <strong>het</strong> areaal de laatste dec<strong>en</strong>nia toch al flink is geslonk<strong>en</strong>).<br />
Voor ver<strong>van</strong>ging <strong>van</strong> importsoja <strong>en</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> zijn nog ge<strong>en</strong> aanwijzing<strong>en</strong>. Het areaal eiwitgewass<strong>en</strong> (met<br />
name dat <strong>van</strong> voererwt<strong>en</strong>) is weliswaar gekromp<strong>en</strong>, maar dat lijkt eerder <strong>het</strong> gevolg <strong>van</strong> concurr<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> geïmporteerd<br />
sojaschroot.<br />
Mom<strong>en</strong>teel bouwt <strong>het</strong> Spaanse bedrijf Ab<strong>en</strong>goa Bio<strong>en</strong>ergia e<strong>en</strong> grote ethanolfabriek op de Maasvlakte. <strong>De</strong> fabriek<br />
zal naar verwachting grot<strong>en</strong>deels gaan draai<strong>en</strong> op geïmporteerde tarwe <strong>en</strong> maïs <strong>van</strong> overzee. <strong>De</strong> huidige<br />
fabriek<strong>en</strong> - met name geleg<strong>en</strong> in Hongarije, Frankrijk, <strong>het</strong> VK, Duitsland <strong>en</strong> Spanje – draai<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels op<br />
<strong>Europese</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> (tarwe, maïs <strong>en</strong> gerst). Import <strong>van</strong> DDGS op basis <strong>van</strong> maïs uit de VS nam in 2005-<br />
07 tijdelijk af doordat de GM-variant DAS-59122 in de EU nog niet was toegestaan.<br />
DDGS uit <strong>Europese</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> biedt <strong>en</strong>kele pot<strong>en</strong>tiële voordel<strong>en</strong>:<br />
• <strong>het</strong> verhoogt <strong>het</strong> (nog lage) <strong>en</strong>ergie- <strong>en</strong> klimaatr<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>;<br />
• voor zover <strong>het</strong> import <strong>van</strong> soja ver<strong>van</strong>gt kan <strong>het</strong> de afhankelijkheid <strong>van</strong> import verminder<strong>en</strong>;<br />
• <strong>het</strong> kan bijdrag<strong>en</strong> aan minder ontbossing <strong>en</strong> daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d verlies <strong>van</strong> biodiversiteit <strong>en</strong> emissies<br />
<strong>van</strong> broeikasgass<strong>en</strong> in Zuid Amerika verminder<strong>en</strong>.<br />
Daar staat teg<strong>en</strong>over:<br />
• DDGS kan ook <strong>Europese</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> verdring<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee leid<strong>en</strong> tot extra afhankelijkheid <strong>van</strong> import;<br />
165<br />
• bij sterke uitbreiding <strong>van</strong> de graanteelt wordt bouwplan in de EU e<strong>en</strong>zijdiger met meer graan <strong>en</strong> minder<br />
oliezad<strong>en</strong> <strong>en</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor e<strong>en</strong> grotere druk <strong>van</strong> bodemziekt<strong>en</strong>.<br />
Wat betreft DDGS uit gran<strong>en</strong> <strong>van</strong> overzee, dat creëert per definitie e<strong>en</strong> nieuwe importafhankelijkheid in de sfeer<br />
<strong>van</strong> bio-<strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> eiwit, nog afgezi<strong>en</strong> <strong>van</strong> mogelijke verdringing <strong>van</strong> natuur <strong>en</strong> voedselgewass<strong>en</strong>.<br />
Wel kan <strong>het</strong> de importrisico’s spreid<strong>en</strong>. Als bijvoorbeeld de soja(schroot) afkomstig is uit Zuid Amerika <strong>en</strong> de<br />
<strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> (bijv. graan of oliezad<strong>en</strong>) kom<strong>en</strong> <strong>van</strong> elders, dan vermindert DDGS <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> e<strong>en</strong> misoogst<br />
in Zuid Amerika. Hetzelfde geldt voor <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario dat China alle op de markt aangebod<strong>en</strong> soja zou opkop<strong>en</strong>.<br />
Maar <strong>het</strong> is natuurlijk ook mogelijk dat zowel de soja als <strong>het</strong> graan uit Zuid Amerika komt <strong>en</strong> dan is <strong>het</strong> risico<br />
veel minder gespreid.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
http://www.allaboutfeed.net/article-database/ethanol-production-and-its-co-products-in-europe-id1251.html<br />
http://ec.europa.eu/agriculture/<strong>en</strong>vir/gmo/economic_impactGMOs_<strong>en</strong>.pdf<br />
S. Moesker. Bijproduct<strong>en</strong> alcoholwinning ook interessant voor rund. Agrarisch Dagblad 6 mei 2010.<br />
164<br />
<strong>De</strong> bijm<strong>en</strong>gplicht in Brazilië is al 25%, <strong>en</strong> daar rijd<strong>en</strong> zelfs al auto’s die kunn<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong> op 100% ethanol. A.<br />
Dijkhuiz<strong>en</strong>. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> werkt met Brazilië aan verbetering biobrandstof. Agrarisch Dagblad 13 maart 2010.<br />
E<strong>en</strong> opmerkelijke rec<strong>en</strong>te ontwikkeling is dat Brazilië bio-ethanol uit de VS invoert zodat <strong>het</strong> meer kan profiter<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de hoge suikerprijz<strong>en</strong> (agd 4 maart 2011). Dat betek<strong>en</strong>t extra transport <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergiegebruik voor de<br />
Amerikaanse ethanol, waar<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>en</strong>ergie- <strong>en</strong> klimaatr<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t toch al mager is.<br />
165<br />
Voor dat risico is gewaarschuwd door de Nederlandse Akkerbouw Vakbond. K. Hoekstra. Biobrandstofbeleid<br />
moet verander<strong>en</strong>. Agrarisch Dagblad 11 april 2010.<br />
70
Optie 6. Diermeel weer selectief toelat<strong>en</strong> in veevoer<br />
E<strong>en</strong> heel andere optie om de EU meer zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong> in eiwit is: <strong>het</strong> diermeelverbod<br />
in de EU selectief mak<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de BSE-crisis heeft de EU in 2000 beslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong> totaalverbod<br />
in te voer<strong>en</strong> op <strong>het</strong> gebruik <strong>van</strong> diermeel in veevoer. Aangezi<strong>en</strong> diermeel e<strong>en</strong> belangrijke<br />
bron <strong>van</strong> eiwitt<strong>en</strong> voor de veehouderij was, moest de m<strong>en</strong>gvoerindustrie op zoek naar<br />
e<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>de veevoergrondstof. Die werd gevond<strong>en</strong> in soja(schroot) uit Zuid Amerika.<br />
Volg<strong>en</strong>s FAOSTAT nam de import <strong>van</strong> sojaschroot in de EU tuss<strong>en</strong> 1999 <strong>en</strong> 2007 met bijna<br />
50% toe tot ca. 32 miljo<strong>en</strong> ton/jaar. Volg<strong>en</strong>s Elferink et al. (2007) 166 komt de uit de kringloop<br />
gehaalde hoeveelheid diermeel overe<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> areaal sojateelt <strong>van</strong> circa 10 miljo<strong>en</strong> ha. 167 Het<br />
overgrote deel <strong>van</strong> die teelt heeft plaatsgevond<strong>en</strong> in Zuid Amerika.<br />
Vanuit de agrosector <strong>en</strong> de milieubeweging is wel bepleit om <strong>het</strong> totaalverbod te ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> selectief verbod. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie heeft in februari 2011 voorgesteld om <strong>het</strong><br />
verbod op gebruik <strong>van</strong> diermeel <strong>van</strong> rundvee in veevoer te handhav<strong>en</strong>, maar wel diermeel<br />
<strong>van</strong> pluimvee toe te lat<strong>en</strong> in vark<strong>en</strong>svoer <strong>en</strong> diermeel <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s in pluimveevoer. 168 Dat lijkt<br />
verantwoord als betrouwbare test<strong>en</strong> voorhand<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> de handhaving strikt is. Die test<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> naar verwachting binn<strong>en</strong>kort beschikbaar kom<strong>en</strong>. 169<br />
E<strong>en</strong> dergelijk beleid zou <strong>het</strong> mogelijk mak<strong>en</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) terug te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met<br />
ruw geschat 4 à 11% (Box 7.7). Dat zou de EU minder kwetsbaar mak<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> uitvall<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot). Bijkom<strong>en</strong>d voordeel <strong>van</strong> deze optie is dat reg<strong>en</strong>woud <strong>en</strong><br />
cerrado in Zuid Amerika word<strong>en</strong> gespaard, wat gunstig is voor biodiversiteit <strong>en</strong> klimaat. Wel<br />
vergroot de optie <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> nieuwe uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> BSE of andere prionziekt<strong>en</strong>, maar dat<br />
heeft de EU zelf in de hand.<br />
Handelspartners zull<strong>en</strong> deze maatregel niet snel aanvecht<strong>en</strong>, maar kunn<strong>en</strong> haar wel gebruik<strong>en</strong><br />
(of misbruik<strong>en</strong>) om Europees rundvlees <strong>van</strong> hun markt te wer<strong>en</strong>, zoals de VS trouw<strong>en</strong>s nog<br />
altijd doet. Dat verklaart mede de behoedzaamheid waarmee de <strong>Europese</strong> Commissie <strong>het</strong> beleid<br />
aanpast.<br />
166<br />
Elferink, E.V., S. Nonhebel & A.J.M. Schoot Uiterkamp 2007. Does the Amazon suffer from BSE Prev<strong>en</strong>tion?<br />
Agriculture, Ecosystems and Environm<strong>en</strong>t 120: 467-69.<br />
167<br />
Hier<strong>van</strong> moet op basis <strong>van</strong> economische allocatie ca. 1/3 word<strong>en</strong> toegerek<strong>en</strong>d aan de soja-olie. Zie: H. Blonk,<br />
C. Alvarado & A. de Schryver 2007. Milieuanalyse vleesproduct<strong>en</strong>. Pre Consultants <strong>en</strong> Blonk Milieuadvies.<br />
168<br />
Het voorstel is besprok<strong>en</strong> in de Landbouw- <strong>en</strong> Visserijraad. Ag<strong>en</strong>dastuk zie:<br />
http://register.consilium.europa.eu/pdf/<strong>en</strong>/11/st06/st06619.<strong>en</strong>11.pdf. Voorlopig verslag: Council of the European<br />
Union (21 February 2011) Press Release 3070th Council meeting. Agriculture and Fisheries. Provisional<br />
version. Presse 30. PR CO 7. Brussels.<br />
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/<strong>en</strong>/agricult/119436.pdf<br />
169<br />
Versoepeling Europees totaalverbod diermeel. Agrarisch Dagblad 15 juni 2010. Zie ook:<br />
http://www.k<strong>en</strong>nislink.nl/publicaties/test-maakt-hergebruik-diermeel-mogelijk<br />
71
Box 7.6 Flexibele bijm<strong>en</strong>gplicht biobrandstoff<strong>en</strong><br />
LTO Nederland heeft <strong>het</strong> plan gelanceerd om de bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> in brandstoff<strong>en</strong> voor <strong>het</strong><br />
wegverkeer te gebruik<strong>en</strong> als stabilisator <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong> graanprijz<strong>en</strong>. Bij lage graanprijz<strong>en</strong> zou er verplicht<br />
meer Europees graan word<strong>en</strong> gebruikt <strong>en</strong> minder geïmporteerde bio-ethanol. Dat zou de <strong>Europese</strong> graanprijs<br />
ondersteun<strong>en</strong>. Omgekeerd zou bij hoge prijz<strong>en</strong> <strong>het</strong> perc<strong>en</strong>tage Europees graan kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verlaagd. Het plan<br />
is doorgerek<strong>en</strong>d door <strong>het</strong> LEI. 170,171<br />
<strong>De</strong> basisgedachte is interessant, maar er zijn flinke handelspolitieke hak<strong>en</strong> <strong>en</strong> og<strong>en</strong>. Sturing <strong>van</strong> <strong>het</strong> perc<strong>en</strong>tage<br />
Europees graan kan via e<strong>en</strong> verplicht minimumperc<strong>en</strong>tage of via e<strong>en</strong> tijdelijke importheffing op bio-ethanol.<br />
Beide maatregel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> in de WTO word<strong>en</strong> aangevocht<strong>en</strong> door exporteurs <strong>van</strong> bio-ethanol, zoals Brazilië <strong>en</strong><br />
de VS. En als de EU via de bijm<strong>en</strong>gplicht de interne graanprijs ook bij lage wereldmarktprijz<strong>en</strong> hoog wil houd<strong>en</strong>,<br />
zal zij (tijdelijk) e<strong>en</strong> importheffing op graan moet<strong>en</strong> legg<strong>en</strong>. Ook die zal bij de WTO word<strong>en</strong> aangevocht<strong>en</strong>,<br />
namelijk door graanexporter<strong>en</strong>de handelspartners. Dan zal exporteurs in elk geval comp<strong>en</strong>satie moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebod<strong>en</strong>.<br />
Ook in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> zijn er hak<strong>en</strong> <strong>en</strong> og<strong>en</strong>. Bij de productie <strong>van</strong> bio-ethanol wordt eiwit als bijproduct<br />
geleverd. Varieert dat perc<strong>en</strong>tage, dan kan de eiwitprijs juist minder stabiel word<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat helpt niet om de<br />
EU meer zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d te mak<strong>en</strong> in plantaardig eiwit.<br />
<strong>De</strong> flexibele bijm<strong>en</strong>gplicht is dus wel bevorderlijk voor de veerkracht <strong>van</strong> de EU m.b.t. droogte, maar niet voor<br />
de veerkracht m.b.t. uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja.<br />
Optie 7. Vleesconsumptie ontmoedig<strong>en</strong><br />
Ook aan de vraagkant is <strong>het</strong> mogelijk de EU minder kwetsbaar te mak<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> invoerstop<br />
<strong>van</strong> soja: door vermindering <strong>van</strong> de vleesconsumptie. <strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> de EU voor calamiteit<strong>en</strong><br />
is daarvoor ge<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de red<strong>en</strong>, maar er zijn diverse andere red<strong>en</strong><strong>en</strong> aangevoerd<br />
voor eetpatron<strong>en</strong> met minder vlees. Vergelek<strong>en</strong> met plantaardige productie is er grosso modo<br />
inefficiënt gebruik <strong>van</strong> grondstoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie, groot beslag op grond, milieudruk, meer<br />
emissie <strong>van</strong> broeikasgass<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer verlies <strong>van</strong> biodiversiteit. Ook zijn wel gezondheidsred<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> <strong>het</strong> huidige consumpti<strong>en</strong>iveau <strong>van</strong> (met name rood) vlees aangevoerd, maar daar<br />
zijn niet alle voedingdeskundig<strong>en</strong> <strong>het</strong> over e<strong>en</strong>s. 172<br />
Terwijl elders in de wereld de vleesconsumptie per hoofd flink mee stijgt met de welvaart,<br />
stijgt zij in de EU de laatste dec<strong>en</strong>nia nog slechts licht. 173 <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie verwacht<br />
voor <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium nog e<strong>en</strong> lichte stijging - vooral bij pluimveevlees - met 0,3% per<br />
jaar tot 4% bov<strong>en</strong> <strong>het</strong> niveau <strong>van</strong> 2009, 174 maar e<strong>en</strong> reductie lijkt niet bij voorbaat kansloos. T<strong>en</strong><br />
eerste is niet ond<strong>en</strong>kbaar dat <strong>het</strong> aanhoud<strong>en</strong>de debat over dier<strong>en</strong>welzijn <strong>en</strong> de rec<strong>en</strong>te opmars<br />
<strong>van</strong> de resist<strong>en</strong>te MRSA <strong>en</strong> ESBL bacteriën gaan leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> lagere groei of zelfs e<strong>en</strong> daling<br />
<strong>van</strong> de consumptie <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees. T<strong>en</strong> tweede zijn er al dec<strong>en</strong>nialang er<br />
170<br />
J.F.M. Helming, A. Pronk & G. Woltjer 2010. Stabilisatie <strong>van</strong> graanmarkt<strong>en</strong> door flexibel gebruik <strong>van</strong> graan<br />
voor bio-ethanol. LEI-DLO, <strong>De</strong>n Haag.<br />
171<br />
Het voormalig kamerlid Waalk<strong>en</strong>s heeft bepleit om <strong>het</strong> systeem niet te gebruik<strong>en</strong> in de plaats <strong>van</strong>, maar als<br />
aanvulling op e<strong>en</strong> “ijzer<strong>en</strong>” graanvoorraad bedoeld voor period<strong>en</strong> <strong>van</strong> echte graantekort<strong>en</strong> (waarbij de graanprijs<br />
bijvoorbeeld 3x zo hoog is als de interv<strong>en</strong>tieprijs). <strong>De</strong> bijm<strong>en</strong>gplicht zou dan kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong><br />
dat de EU met subsidie overschott<strong>en</strong> gaat dump<strong>en</strong> op de wereldmarkt. Interv<strong>en</strong>tie zou dan eerst moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebruikt om de voorraad te ververs<strong>en</strong>, daarna om dump<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>. H.E. Waalk<strong>en</strong>s 2010. Eerst ijzer<strong>en</strong><br />
voorraad dan bijm<strong>en</strong>gplicht. Agrarisch Dagblad 11 mei.<br />
172<br />
Zie o.a. Gezondheidsraad 2006. Advies Richtlijn<strong>en</strong> Gezonde Voeding 2006.<br />
173<br />
FAO 2009. The state of feed and agriculture. Livestock in the balance.<br />
174<br />
European Commission 2010. Prospects for agricultural markets and income in the EU 2010-2020.<br />
http://ec.europa.eu/agriculture/publi/caprep/prospects2010/fullrep_<strong>en</strong>.pdf<br />
72
vleesver<strong>van</strong>gers op plantaardige basis op de markt, 175 <strong>en</strong> op tal <strong>van</strong> plaats<strong>en</strong> word<strong>en</strong> poging<strong>en</strong><br />
tot verdere innovatie gedaan. 176 Zelfs Vion, de grootste slachter <strong>van</strong> de EU, br<strong>en</strong>gt al product<strong>en</strong><br />
op de markt waarin dierlijke eiwitt<strong>en</strong> deels zijn ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door plantaardige eiwitt<strong>en</strong>. 177<br />
<strong>De</strong> EU <strong>en</strong> nationale overhed<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> de vleesconsumptie kunn<strong>en</strong> ontmoedig<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de<br />
beleidsinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, waaronder regulering <strong>van</strong> reclame, voorlichtingscampagnes, heffing<strong>en</strong><br />
op vlees <strong>en</strong> subsidies voor vleesver<strong>van</strong>gers. Ook via <strong>het</strong> eig<strong>en</strong> inkoopbeleid kan de<br />
overheid stur<strong>en</strong>.<br />
Probleem is dat de consum<strong>en</strong>t zich in zijn eetgedrag nauwelijks door de overheid laat stur<strong>en</strong>.<br />
Er bestaat weerstand teg<strong>en</strong> betutteling door de overheid <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> heffing<strong>en</strong>. Meest kansrijk<br />
lijkt e<strong>en</strong> vrijwillige of verplichte beperking <strong>van</strong> de reclame voor vlees - primair de reclame<br />
gericht op kinder<strong>en</strong>. Maar meer dan e<strong>en</strong> langzame daling lijkt niet haalbaar. Stel dat <strong>het</strong> zou<br />
lukk<strong>en</strong> de consumptie te lat<strong>en</strong> dal<strong>en</strong> met 1% per jaar, dan zou de vleesconsumptie in 10 jaar<br />
met 9,6% dal<strong>en</strong>. Dat komt volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> indicatieve model overe<strong>en</strong> met e<strong>en</strong>zelfde perc<strong>en</strong>tage<br />
daling <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot). Dat verschil zou de EU dus wel iets, maar niet veel<br />
minder kwetsbaar mak<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> uitvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja.<br />
Prev<strong>en</strong>tieve opties m.b.t. misoogst<strong>en</strong> in EU<br />
<strong>De</strong> EU heeft zoals we zag<strong>en</strong> t<strong>en</strong>minste 7 prev<strong>en</strong>tieve opties om zich minder kwetsbaar te mak<strong>en</strong><br />
voor <strong>het</strong> uitvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot). Minder opties zijn er teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plotselinge<br />
terugval <strong>van</strong> de interne <strong>landbouw</strong>productie. <strong>De</strong> kans op extreem weer of e<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting<br />
is niet te verklein<strong>en</strong>, die op insleep <strong>van</strong> plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> wel.<br />
Grosso modo zijn er maar twee prev<strong>en</strong>tieve opties:<br />
Optie 1. Verdere integratie in de wereldmarkt<br />
E<strong>en</strong> liberale prev<strong>en</strong>tieve optie voor <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> misoogst<strong>en</strong> in de EU is: verdere op<strong>en</strong>ing <strong>van</strong><br />
de markt. Gebruik de wereldmarkt als buffer, hef alle barrières voor import op <strong>en</strong> sta toe dat<br />
structureel e<strong>en</strong> groter deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> veevoer <strong>van</strong> buit<strong>en</strong> de EU komt. Dat heeft echter weinig zin:<br />
• Import <strong>van</strong> ruwvoer is erg duur <strong>van</strong>wege de relatief hoge transportkost<strong>en</strong> <strong>en</strong> zal dus nauwelijks<br />
plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
• Meer import <strong>van</strong> plantaardige eiwitt<strong>en</strong> is riskant omdat de EU in dat segm<strong>en</strong>t nu al sterk<br />
leunt op import, namelijk <strong>van</strong> soja(schroot).<br />
• Meer import <strong>van</strong> graan zal niet snel nodig zijn omdat de EU sinds 1980 netto exporteur<br />
<strong>van</strong> graan is (met e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele uitzondering zoals in 2007) <strong>en</strong> naar verwachting nog meer<br />
zal word<strong>en</strong>. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie verwacht voor de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ingsgraad<br />
tuss<strong>en</strong> 105 <strong>en</strong> 115%. 178 Dat biedt e<strong>en</strong> buffer om bij misoogst<strong>en</strong> in de EU de<br />
export terug te schroev<strong>en</strong>, wat door marktwerking <strong>van</strong>zelf zal gebeur<strong>en</strong> zodra de interne<br />
prijs bov<strong>en</strong> de prijs op de wereldmarkt stijgt.<br />
• Risico <strong>van</strong> extra import is extra insleep <strong>van</strong> plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>.<br />
175 Veel vlees- <strong>en</strong> zuivelver<strong>van</strong>gers zijn gebaseerd op soja. Bij e<strong>en</strong> importstop <strong>van</strong> soja zoud<strong>en</strong> die ver<strong>van</strong>gers<br />
ook duurder <strong>en</strong> schaars word<strong>en</strong>. Zij mak<strong>en</strong> de EU dus niet minder kwetsbaar voor e<strong>en</strong> importstop <strong>van</strong> soja.<br />
Overig<strong>en</strong>s groeit de belangstelling voor vleesver<strong>van</strong>gers uit <strong>Europese</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> zoals lupine.<br />
176 Opmerkelijk is de leerstoel <strong>van</strong> de Wag<strong>en</strong>ingse hoogleraar Lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong>proceskunde Remko Boom in<br />
Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Zijn onderzoek wordt mede gefinancierd door de Peas Foundation op basis <strong>van</strong> crowd funding,<br />
inzameling onder de bevolking. Het richt zich op eiwitt<strong>en</strong> uit soja, lupine, tarwi, tarwe <strong>en</strong> gele erwt<strong>en</strong>.<br />
177 <strong>De</strong> Volkskrant 23 juni 2008.<br />
178 EC 2009. Prospects for Agricultural markets and income 2008 – 2015.<br />
http://ec.europa.eu/agriculture/publi/caprep/prospects2008/index_<strong>en</strong>.htm<br />
73
Box 7.7 Welk perc<strong>en</strong>tage <strong>van</strong> de soja-import kan word<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door diermeel?<br />
Tijd<strong>en</strong>s de BSE-crisis heeft de EU e<strong>en</strong> verbod afgekondigd op verwerking <strong>van</strong> slachtafval in veevoer. Ter comp<strong>en</strong>satie<br />
heeft de veevoerindustrie de import <strong>van</strong> soja(schroot) sterk opgevoerd, wat t<strong>en</strong> koste is gegaan <strong>van</strong><br />
natuur in Zuid Amerika. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie wil in <strong>het</strong> najaar <strong>van</strong> 2011 e<strong>en</strong> versoepeling <strong>van</strong> dat verbod:<br />
verwerking <strong>van</strong> rest<strong>en</strong> <strong>van</strong> rundvee blijft verbod<strong>en</strong>, maar pluimveerest<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt in<br />
vark<strong>en</strong>svoer <strong>en</strong> omgekeerd. Welk perc<strong>en</strong>tage <strong>van</strong> de importsoja zou dan kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>? E<strong>en</strong> ruwe<br />
schatting.<br />
In 2009 importeerde de EU 23 miljo<strong>en</strong> ton sojaschroot (uit ca. 29 mln ton sojabon<strong>en</strong>) + 13 mln ton bon<strong>en</strong>, totaal<br />
42 mln ton sojaboonequival<strong>en</strong>t.<br />
In de EU wordt 7,8 mln ton rundvlees per jaar geproduceerd, naast 29 mln ton vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees (resp.<br />
21,5 <strong>en</strong> 7,5 mln ton vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees). Stel dat deze verhouding ook voor diermeel geldt, dan kan<br />
7,8/29 = 21% <strong>van</strong> <strong>het</strong> diermeel sowieso niet word<strong>en</strong> gebruikt omdat <strong>het</strong> afkomstig is <strong>van</strong> rund. Van <strong>het</strong> diermee<br />
dat wel kan word<strong>en</strong> gebruikt zou dan 74% afkomstig zijn <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s. Dat moet door pluimvee word<strong>en</strong> geget<strong>en</strong>.<br />
Dat lijkt in beginsel mogelijk omdat pluimvee veel eiwit nodig heeft <strong>en</strong> doorgaans voer krijgt met <strong>het</strong> hoogste<br />
perc<strong>en</strong>tage soja. <strong>De</strong> 25% diermeel afkomstig <strong>van</strong> pluimvee kan zonder meer word<strong>en</strong> verwerkt in vark<strong>en</strong>svoer.<br />
Maar om logistieke, voedertechnische <strong>en</strong> prijstechnische red<strong>en</strong><strong>en</strong> zal waarschijnlijk niet de hele 80% word<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>ut. We schatt<strong>en</strong> <strong>het</strong> perc<strong>en</strong>tage op minimaal 25% tot maximaal 75%.<br />
Stel dat 25% kan word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut, dan is dat per jaar bijna 1 mln ton diermeel. Dat komt overe<strong>en</strong> met 1,5 mln ton<br />
sojaboonequival<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, oftewel 4% <strong>van</strong> de sojavraag <strong>en</strong> import <strong>van</strong> de EU. Zou 75% kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut, dan<br />
kan 11% <strong>van</strong> de sojavraag word<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. Dit getal zou hoger kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als de EU ook diermeel <strong>van</strong><br />
rundvee zou toelat<strong>en</strong> in voer <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> pluimvee. Maar niet véél hoger, want <strong>het</strong> gaat slechts om 20% <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> totale diermeel <strong>en</strong> de ruimte voor gebruik in vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevoer zal al (grot<strong>en</strong>)deels zijn opgevuld.<br />
Overig<strong>en</strong>s heeft ook dit voordeel e<strong>en</strong> nadeel: <strong>het</strong> als veevoer b<strong>en</strong>utte diermeel kan niet meer word<strong>en</strong> gebruikt als<br />
biobrandstof. <strong>De</strong> bijm<strong>en</strong>gplicht dwingt dan tot <strong>het</strong> zoek<strong>en</strong> <strong>van</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>de biobrandstoff<strong>en</strong>. Zijn dat biobrandstoff<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> overzee, dan bestaat <strong>het</strong> risico dat zulks toch weer t<strong>en</strong> koste gaat <strong>van</strong> natuurgebied<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarmee<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> extra uitstoot <strong>van</strong> CO2 g<strong>en</strong>ereert. Dat risico is kleiner als <strong>het</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> uit de EU betreft omdat<br />
de EU door productiviteitsstijging steeds meer grond "overhoudt". 179 Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> komt er dan als bijproduct extra<br />
eiwit beschikbaar <strong>en</strong> dat kan de afhankelijkheid <strong>van</strong> soja nog wat minder mak<strong>en</strong>.<br />
• Alle extra import maakt de EU extra kwetsbaar voor externe calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grill<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
wereldmarkt <strong>en</strong> geopolitiek. Als de interne krapte sam<strong>en</strong>valt met krapte op de wereldmarkt<br />
- bijvoorbeeld als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zware vulkaanuitbarsting of e<strong>en</strong> sterke stijging <strong>van</strong> de<br />
vraag naar biobrandstoff<strong>en</strong> - kan de EU er niet zonder meer op rek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat de invoer <strong>van</strong><br />
veevoergrondstoff<strong>en</strong> kan doorgaan.<br />
Maar import biedt ook risicospreiding. Dus is <strong>het</strong> verstandig om e<strong>en</strong> basisniveau <strong>van</strong> import<br />
<strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de infrastructuur intact te houd<strong>en</strong>.<br />
179 In Zuid Amerika wordt <strong>het</strong> areaal soja nog steeds uitgebreid t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> natuur. Volg<strong>en</strong>s de Round Table<br />
on Responsible Soy mag ge<strong>en</strong> uitbreiding plaatsvind<strong>en</strong> in native forest, maar wel in andere natuurlijke habitats.<br />
Wetlands <strong>en</strong> de sa<strong>van</strong>n<strong>en</strong> in de cerrado, die <strong>van</strong> nature ook e<strong>en</strong> zeer hoge biodiversiteit k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, zijn dus<br />
allerminst veiliggesteld. Wel wordt e<strong>en</strong> uitzondering gemaakt voor priority areas for conservation. Volg<strong>en</strong>s<br />
The Economist hebb<strong>en</strong> innovaties in de cerrado overig<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> sterke productiviteitsverhoging mogelijk gemaakt<br />
(http://www.economist.com/node/16886442). Nog niet duidelijk is of dat zal leid<strong>en</strong> tot minder areaaluitbreiding<br />
in de cerrado. Braziliaanse <strong>landbouw</strong>kundig<strong>en</strong> betog<strong>en</strong> dat de productiviteit <strong>van</strong> zowel de akkerbouw<br />
als de rundveehouderij sterk kan word<strong>en</strong> verhoogd, waardoor <strong>het</strong> reg<strong>en</strong>woud kan word<strong>en</strong> gespaard.<br />
Maar daarvoor bestaat nog ge<strong>en</strong> landelijk plan. Wel is <strong>het</strong> tempo <strong>van</strong> ontbossing de laatste jar<strong>en</strong> flink gedaald,<br />
maar de <strong>landbouw</strong>lobby <strong>en</strong> de bank<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> zich nog steeds op areaaluitbreiding. Zie: J. Tollefson<br />
2010. The global farm. Nature 466: 554-557.<br />
74
Optie 2. Int<strong>en</strong>sivering beleid om insleep plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> EU k<strong>en</strong>t prev<strong>en</strong>tief beleid teg<strong>en</strong> de insleep <strong>van</strong> besmettelijke plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>, plag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
onkruid<strong>en</strong> <strong>van</strong> buit<strong>en</strong>. Dat helpt zeker, maar toch zijn er met <strong>en</strong>ige regelmaat plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong><br />
die er in slag<strong>en</strong> de opgeworp<strong>en</strong> hinderniss<strong>en</strong> te passer<strong>en</strong> (in de jar<strong>en</strong> '90 bijvoorbeeld de<br />
maïswortelkever) dan wel de resist<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ras te doorbrek<strong>en</strong> (bijvoorbeeld zwarte roest<br />
in tarwe in Afrika). Het verdi<strong>en</strong>t dus overweging na te gaan waar nog gat<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe die<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gedicht.<br />
Omdat er zo weinig prev<strong>en</strong>tieve opties zijn teg<strong>en</strong> misoogst<strong>en</strong> in de EU is <strong>het</strong> des te belangrijker<br />
aandacht te gev<strong>en</strong> aan responscapaciteit <strong>en</strong> repons. Daarvoor bestaan veel meer opties.<br />
Responscapaciteit <strong>en</strong> respons m.b.t. veevoerschaarste<br />
Ook als prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> schokk<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
blijv<strong>en</strong> dus “schokdempers” nodig. Dat geldt met name voor <strong>het</strong> eerste <strong>en</strong> <strong>het</strong> tweede jaar <strong>van</strong><br />
veevoerschaarste. <strong>De</strong> kans dat e<strong>en</strong> calamiteit (invoerstop, droogte of vulkaanuitbarsting) langer<br />
dan twee jaar duurt is zeer gering. En gebeurt dat toch, dan zal de klap minder hard aankom<strong>en</strong><br />
doordat de voedselket<strong>en</strong>, de consum<strong>en</strong>t <strong>en</strong> de overheid zich hebb<strong>en</strong> aangepast. Alle<strong>en</strong><br />
al de tr<strong>en</strong>dmatige productiviteitstijging <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong> zal de schaarste jaarlijks<br />
wat kleiner mak<strong>en</strong> (Box 6.4).<br />
Voorzorgsmaatregel<strong>en</strong> voor eerste jaar schaarste<br />
Voor <strong>het</strong> eerste jaar <strong>van</strong> veevoerschaarste is <strong>het</strong> zaak dat <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> veehouderij teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
stootje kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de EU kan beschikk<strong>en</strong> over ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>d veevoer. Daarvoor noem<strong>en</strong> we<br />
9 opties<br />
Optie 1. Veerkracht plantaardige productie versterk<strong>en</strong><br />
Het is mogelijk de plantaardige productie (inclusief gras) meer weerbaar mak<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> extreme<br />
weersomstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>. Internationaal bestaat daarvoor grote belangstelling, ook<br />
in verband met klimaatverandering. Het gaat daarbij zowel om biologische als om technologische<br />
<strong>en</strong> economische veerkracht.<br />
Enkele mogelijkhed<strong>en</strong> voor versterking <strong>van</strong> de biologische <strong>en</strong> technologische veerkracht:<br />
• meer diversiteit aan gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> rass<strong>en</strong>;<br />
• rass<strong>en</strong> kwek<strong>en</strong> die beter bestand zijn teg<strong>en</strong> variabele weersomstandighed<strong>en</strong>, warmte,<br />
koelte, droogte <strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>; 180<br />
• teeltsystem<strong>en</strong> meer weerbaar mak<strong>en</strong>. Dat kan onder meer door verhoging <strong>van</strong> <strong>het</strong> organische-stofgehalte<br />
<strong>van</strong> de bodem. 181<br />
Enkele mogelijkhed<strong>en</strong> voor versterking <strong>van</strong> de economische <strong>en</strong> sociale veerkracht:<br />
• adequate k<strong>en</strong>nisverspreiding, ook via internet <strong>en</strong> sociale media;<br />
• risicospreiding door diversiteit aan gewass<strong>en</strong>, bedrijfstyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> bedrijfsstijl<strong>en</strong>;<br />
<strong>De</strong> EU <strong>en</strong> Nederland zoud<strong>en</strong> dat kunn<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> door subsidies <strong>en</strong> fiscale voordel<strong>en</strong> voor<br />
innovatie. Zij betal<strong>en</strong> al mee aan weersverzekering<strong>en</strong> (zie pag. 88, optie 8).<br />
180<br />
Koelte in <strong>het</strong> teeltseizo<strong>en</strong> kan <strong>het</strong> gevolg zijn <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting. Niet alle gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> rass<strong>en</strong> zijn<br />
daar ev<strong>en</strong> gevoelig voor.<br />
181<br />
S. Verzandvoort & P. Kuikman 2009. Klimaatverandering, klimaatadaptatie <strong>en</strong> bodem: maakbaarheid, planvorming<br />
<strong>en</strong> realiteitsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Alterra Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR. Verhoging <strong>van</strong> <strong>het</strong> organische-stofgehalte kan niet alle<strong>en</strong><br />
help<strong>en</strong> bij adaptatie aan, maar ook aan mitigatie <strong>van</strong> klimaatverandering, doordat koolstof wordt vastgelegd.<br />
75
Wat in elk geval niet zou help<strong>en</strong> is dat de EU de recht<strong>en</strong> <strong>van</strong> kwekers ondergeschikt zou mak<strong>en</strong><br />
aan <strong>het</strong> octrooirecht, waar grote zaadfirma’s zich op beroep<strong>en</strong>. Dat zou de g<strong>en</strong>etische biodiversiteit,<br />
de innovatiekans<strong>en</strong> <strong>en</strong> de veerkracht <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> langzaam maar zeker uitholl<strong>en</strong>.<br />
Wat ev<strong>en</strong>min helpt is de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de commercialisering <strong>en</strong> afscherming <strong>van</strong> publieke<br />
k<strong>en</strong>nis. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> Nederlandse overheid moet<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> stevige publieke<br />
k<strong>en</strong>nisbasis <strong>en</strong> verspreiding bevorder<strong>en</strong>.<br />
Box 7.8 Hoe snel zou de “autonome” productiviteitsstijging in de akkerbouw import <strong>van</strong> soja<br />
kunn<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>?<br />
Prof. Rudy Rabbinge heeft er terecht vaak op gewez<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
kan word<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd door de “autonome” productiviteitsstijging in de akkerbouw. Maar hoeveel jaar<br />
vergt dat? E<strong>en</strong> vere<strong>en</strong>voudigde rek<strong>en</strong>som.<br />
Rabbinge (mond. med.) hanteert als vuistregel dat de huidige “autonome” productiestijging in de <strong>Europese</strong> tarweteelt<br />
100 kg per ha per jaar bedraagt <strong>en</strong> schat dat de EU daarmee e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja<br />
binn<strong>en</strong> drie jaar zou kunn<strong>en</strong> comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>. Dat laatste lijkt iets te optimistisch. E<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>som.<br />
Het <strong>landbouw</strong>areaal <strong>van</strong> de EU-27 is ca. 200 mln ha, waar<strong>van</strong> volg<strong>en</strong>s Bindraban et al. (2008) 122 mln ha bouwland<br />
is. Voor de e<strong>en</strong>voud gaan we er <strong>van</strong>uit dat hier ‘graanequival<strong>en</strong>t<strong>en</strong>’ word<strong>en</strong> verbouwd. <strong>De</strong> jaarlijkse productiestijging<br />
levert dan 122 mln ha x 100 kg graanequival<strong>en</strong>t<strong>en</strong> = 12,2 mln ton graanequival<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Bij e<strong>en</strong> constante vraag naar graan ontstaat dus ruimte om eiwitgewass<strong>en</strong> te tel<strong>en</strong> op <strong>het</strong> areaal b<strong>en</strong>odigd voor die<br />
12,2 mln ton graanequival<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong> productie <strong>van</strong> 6,6 ton graan per ha komt er ieder jaar 1,8 mln ha extra<br />
beschikbaar voor eiwitgewass<strong>en</strong>. In jaar 2 is er dus 3,6 mln ha beschikbaar etc. Op 1,8 mln ha kan – als we uitgaan<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> (hoge, in Nederland gerealiseerde) productie <strong>van</strong> erwt<strong>en</strong> <strong>van</strong> 5,5 ton per ha <strong>en</strong> e<strong>en</strong> DVE-waarde<br />
(darm verteerbaar eiwit) <strong>van</strong> 101 g per kg - ongeveer 1 mln ton DVE word<strong>en</strong> geproduceerd.<br />
Stel dat de complete import <strong>van</strong> 56 mln ton soja per jaar wegvalt. Soja bevat ongeveer 200 g DVE/kg, totaal 11<br />
mln ton DVE. Dan duurt <strong>het</strong> dus zo’n 11 jaar voor de productie voldo<strong>en</strong>de is gesteg<strong>en</strong> om de complete importsoja<br />
te ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Hierbij hebb<strong>en</strong> we aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat de productie <strong>van</strong> voererwt<strong>en</strong> in heel Europa in e<strong>en</strong> jaar of ti<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong><br />
opgevoerd tot <strong>het</strong> huidige niveau in Nederland (5,5 ton/ha). Dat is optimistisch: in Frankrijk (waar circa de helft<br />
<strong>van</strong> de <strong>Europese</strong> erwt<strong>en</strong>teelt plaatsvindt) is de productie 4,5 ton/ha <strong>en</strong> in Spanje <strong>en</strong> Duitsland nog lager. Wordt<br />
deze hoge productiestijging niet gehaald, dan duurt <strong>het</strong> dus nog langer dan 11 jaar. Ook als de productiviteit <strong>van</strong><br />
tarwe minder stijgt dan 100 kg/ha/jaar, zal <strong>het</strong> langer dur<strong>en</strong>.<br />
Overig<strong>en</strong>s groeit ook tarwe niet tot in de hemel. Rec<strong>en</strong>t onderzoek in Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 182 laat zi<strong>en</strong> dat de yield gap -<br />
<strong>het</strong> verschil tuss<strong>en</strong> actuele <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële productie per hectare - in grote del<strong>en</strong> <strong>van</strong> Europa helemaal niet meer zo<br />
groot is: minder dan 2 ton/ha. In Midd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Oost Europa is de gap <strong>en</strong> dus <strong>het</strong> groeipot<strong>en</strong>tieel groter. Daarom<br />
lijkt e<strong>en</strong> doorgaande groei in de kom<strong>en</strong>de 10 jaar <strong>van</strong> gemiddeld 100 kg/ha - de tijdshorizon <strong>van</strong> dit rapport - nog<br />
wel mogelijk.<br />
Optie 2. Veerkracht dierlijke productie versterk<strong>en</strong><br />
Ook de veehouderij kan schokbest<strong>en</strong>diger word<strong>en</strong>, met name t.a.v. dierziekt<strong>en</strong>, variabel/extreem<br />
weer <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tekort aan eiwitrijk veevoer (i.c. soja <strong>en</strong> sojaschroot). Voor dierziekt<strong>en</strong>,<br />
zie pagina 93 e.v.<br />
Enkele mogelijkhed<strong>en</strong> voor versterking <strong>van</strong> de biologische <strong>en</strong> technologische veerkracht teg<strong>en</strong><br />
variabel/extreem weer <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tekort aan eiwitrijk veevoer:<br />
• fokkerij <strong>en</strong> selectie <strong>van</strong> rundvee richt<strong>en</strong> op dier<strong>en</strong> die ook bij droogte voldo<strong>en</strong>de kunn<strong>en</strong><br />
“prester<strong>en</strong>”;<br />
182 K. Neumann 2010. Explaining agricultural int<strong>en</strong>sity at the European and global scale. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR.<br />
76
• fokkerij <strong>en</strong> selectie <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> kipp<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> op dier<strong>en</strong> die ook zonder e<strong>en</strong> eiwitrijk<br />
rantso<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de kunn<strong>en</strong> “prester<strong>en</strong>”;<br />
• meer diversiteit <strong>van</strong> veerass<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>;<br />
• meer robuuste veehouderijsystem<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Enkele mogelijkhed<strong>en</strong> voor versterking <strong>van</strong> de economische <strong>en</strong> sociale veerkracht:<br />
• meer diversiteit aan bedrijfstyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> -stijl<strong>en</strong>;<br />
• risicomanagem<strong>en</strong>t in de vorm <strong>van</strong> verzekering<strong>en</strong> <strong>en</strong> termijncontract<strong>en</strong> etc. (zie ook optie<br />
8 op pagina 88); 183<br />
• meer financiële buffers op veebedrijv<strong>en</strong>. Vermijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> zodanige afhankelijkheid <strong>van</strong><br />
vreemd kapitaal dat <strong>het</strong> bedrijf perman<strong>en</strong>t g<strong>en</strong>oodzaakt is op <strong>het</strong> scherpst <strong>van</strong> de snede te<br />
operer<strong>en</strong>. In de melkveehouderij bleek <strong>het</strong> belang hier<strong>van</strong> tijd<strong>en</strong>s de lage melkprijs <strong>van</strong><br />
2009: to<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> zwaar extern gefinancierde bedrijv<strong>en</strong> relatief vaak in de problem<strong>en</strong>.184<br />
En in de vark<strong>en</strong>shouderij blijk<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> in Zuid Europa vergelek<strong>en</strong> met die in<br />
Noordwest Europa e<strong>en</strong> minder hoog maar meer stabiel inkom<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>; 185<br />
• de sectorstructuur <strong>van</strong> de veehouderij minder afhankelijk mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)<br />
<strong>en</strong> meer koppel<strong>en</strong> aan de <strong>Europese</strong> veevoerproductie, voedselindustrie <strong>en</strong><br />
mogelijk ook bioraffinaderij<strong>en</strong>. Vark<strong>en</strong>s zijn uitstek<strong>en</strong>de verwerkers <strong>van</strong> reststrom<strong>en</strong> uit<br />
die industrie. Hun rantso<strong>en</strong> kan meer dan nu word<strong>en</strong> aangevuld met in Europa geteelde<br />
voedergewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> reststrom<strong>en</strong>. Dat betek<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> algehele ontkoppeling tuss<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve<br />
veehouderij <strong>en</strong> zeehav<strong>en</strong>s, want bij die hav<strong>en</strong>s staan vaak ook voedselindustrieën<br />
(zoals Unilever) die waardevolle restproduct<strong>en</strong> lever<strong>en</strong>. Maar met e<strong>en</strong> gelijkmatiger<br />
spreiding <strong>van</strong> de vark<strong>en</strong>shouderij over Europa wordt de sector minder kwetsbaar voor<br />
uitval <strong>van</strong> de soja-import;<br />
• gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> aan marktaandeel <strong>en</strong> marktmacht <strong>van</strong> voedselindustrieën <strong>en</strong> supermarktket<strong>en</strong>s.<br />
Het mededingingsrecht is daar al op gericht;<br />
• e<strong>en</strong> speciaal regime voor systeembedrijv<strong>en</strong> om te voorkom<strong>en</strong> dat ze bij e<strong>en</strong> calamiteit<br />
omvall<strong>en</strong> waardoor grote gat<strong>en</strong> in de voedselvoorzi<strong>en</strong>ing zoud<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>. Met zulke bedrijv<strong>en</strong><br />
zijn speciale afsprak<strong>en</strong> nodig. Sommige onderzoekers pleit<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s voor opsplitsing.<br />
186<br />
En ook hier geldt: de <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> Nederlandse overheid moet<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> adequate<br />
publieke k<strong>en</strong>nisbasis <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nisontwikkeling <strong>en</strong> -verspreiding bevorder<strong>en</strong>.<br />
183 <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie heeft in 2009 e<strong>en</strong> Witboek Aanpassing aan de klimaatverandering uitgebracht. E<strong>en</strong><br />
aanvull<strong>en</strong>d docum<strong>en</strong>t is getiteld Aanpassing aan de klimaatverandering: de uitdaging voor de <strong>Europese</strong><br />
<strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> platteland (ec.europa.eu/agriculture/climate.../workdoc2009_nl.pdf). Het geeft<br />
e<strong>en</strong> overzicht <strong>van</strong> effect<strong>en</strong>, aanpassingsbehoeft<strong>en</strong> <strong>en</strong> actiemogelijkhed<strong>en</strong>. Naar verwachting zull<strong>en</strong> deze word<strong>en</strong><br />
meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de kom<strong>en</strong>de hervorming <strong>van</strong> <strong>het</strong> GLB.<br />
184 LEI 2009. Kredietcrisis <strong>en</strong> agrosector, situatie begin maart 2009. Nota in opdracht <strong>van</strong> minister Verburg.<br />
www.lei.wur.nl/NR/rdonlyres/2A3C9F9F.../090317Kredietcrisis1.pdf<br />
185 Het betreft e<strong>en</strong> studie naar de <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> Zuid- <strong>en</strong> Noordwest-<strong>Europese</strong> veebedrijv<strong>en</strong> voor prijsbeweging<strong>en</strong>.<br />
Daarbij bleek dat Noordwest-<strong>Europese</strong> bedrijv<strong>en</strong> weliswaar e<strong>en</strong> hoger inkom<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, maar gevoeliger<br />
zijn voor prijsschokk<strong>en</strong>. <strong>De</strong> verklaring is vooral geleg<strong>en</strong> in de smallere marges die zij mak<strong>en</strong> op de<br />
productie, <strong>het</strong> geringere eig<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor grotere afhankelijkheid <strong>van</strong> vreemd kapitaal <strong>en</strong> de sterkere<br />
marktrespons op calamiteit<strong>en</strong>. Na de vark<strong>en</strong>spest bijvoorbeeld steg<strong>en</strong> de vark<strong>en</strong>sprijz<strong>en</strong> tijdelijk <strong>en</strong><br />
voerd<strong>en</strong> de bedrijv<strong>en</strong> hun productie snel op om vervolg<strong>en</strong>s te word<strong>en</strong> geconfronteerd met extra scherpe prijsdaling<strong>en</strong>.<br />
Ook de bijdrage <strong>van</strong> inkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> buit<strong>en</strong> <strong>het</strong> bedrijf speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol. Zie:<br />
H.C.J. Vrolijk, C.J.A.M. de Bont, H.B. <strong>van</strong> der Ve<strong>en</strong>, J.H. Wisman & K.J. Poppe 2009. Volatility of farm incomes,<br />
prices and yields in the European Union.<br />
www.groupedebruges.eu/pdf/volatility_farm_incomes_EU_LEI.pdf<br />
186 Onderzoekers geciteerd door Burger (Box 3.1) zi<strong>en</strong> grote bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> ket<strong>en</strong>integratie als e<strong>en</strong> systeemrisico<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rem op innovatie <strong>en</strong> adequate regulering. Daarom zoud<strong>en</strong> ze moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgesplitst.<br />
77
Box 7.9 Voorstell<strong>en</strong> <strong>Europese</strong> Commissie voor hervorming EU Landbouwbeleid<br />
Het Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid (GLB) <strong>van</strong> de EU staat aan de vooravond <strong>van</strong> e<strong>en</strong> nieuwe hervorming.<br />
In november 2010 bracht de Commissie e<strong>en</strong> Mededeling uit onder de titel Het GLB tot 2020: inspel<strong>en</strong> op de<br />
uitdaging<strong>en</strong> <strong>van</strong> de toekomst inzake voedsel, natuurlijke hulpbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> territoriale ev<strong>en</strong>wicht<strong>en</strong>.<br />
Het docum<strong>en</strong>t noemt drie uitdaging<strong>en</strong> voor de <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>:<br />
• Voedselzekerheid: Europa moet zijn productiecapaciteit zi<strong>en</strong> te behoud<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> omgeving <strong>van</strong> geliberaliseerde<br />
markt<strong>en</strong> die leid<strong>en</strong> tot grotere onzekerhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> volatiliteit. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn de - in vergelijking<br />
met elders in de sam<strong>en</strong>leving - toch al relatief lage inkom<strong>en</strong>s <strong>van</strong> boer<strong>en</strong> in 2009 nog sterker gedaald<br />
als gevolg <strong>van</strong> de economische crisis.<br />
• Milieu <strong>en</strong> klimaatverandering: de <strong>landbouw</strong> speelt e<strong>en</strong> sleutelrol bij <strong>het</strong> lever<strong>en</strong> <strong>van</strong> publieke goeder<strong>en</strong> zoals<br />
landschapp<strong>en</strong>, biodiversiteit, klimaatstabiliteit <strong>en</strong> weerbaarheid teg<strong>en</strong>over natuurramp<strong>en</strong> zoals overstroming<strong>en</strong>,<br />
droogt<strong>en</strong> <strong>en</strong> brand<strong>en</strong>. Tegelijk belast<strong>en</strong> veel bedrijv<strong>en</strong> <strong>het</strong> milieu, wat leidt tot bodemuitputting, watertekort<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> –verontreiniging, <strong>en</strong> verliez<strong>en</strong> <strong>van</strong> natuurlijke habitats <strong>en</strong> biodiversiteit. Het is belangrijk om door<br />
innovatie de pot<strong>en</strong>ties <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> te activer<strong>en</strong> om zich aan te pass<strong>en</strong> aan klimaatverandering <strong>en</strong> deze te<br />
mitiger<strong>en</strong> door verdere verlaging <strong>van</strong> emissies, efficiëntere productie, inclusief beter gebruik <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong><br />
productie <strong>van</strong> biomassa <strong>en</strong> vernieuwbare <strong>en</strong>ergie, vastlegging <strong>van</strong> koolstof <strong>en</strong> bescherming <strong>van</strong> koolstof in de<br />
bodem.<br />
• Territoriaal ev<strong>en</strong>wicht: de vitaliteit <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ties <strong>van</strong> veel plattelandsgebied<strong>en</strong> - o.a. in de nieuwe lidstat<strong>en</strong> -<br />
zijn afhankelijk <strong>van</strong> e<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong>de <strong>en</strong> dynamische <strong>landbouw</strong>.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s noemt de Commissie zev<strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor hervorming, waaronder:<br />
• to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de zorg<strong>en</strong> over de voedselzekerheid;<br />
• <strong>het</strong> concurr<strong>en</strong>tievermog<strong>en</strong> behoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> versterk<strong>en</strong> bij de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de globalisering <strong>en</strong> prijsvolatiliteit, onder<br />
handhaving <strong>van</strong> de productie in de gehele EU;<br />
• duurzame groei o.a. door handhaving <strong>van</strong> de productiebasis <strong>van</strong> voedsel, veevoer <strong>en</strong> hernieuwbare <strong>en</strong>ergie.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s noemt <strong>het</strong> docum<strong>en</strong>t drie doel<strong>en</strong> voor de kom<strong>en</strong>de hervorming:<br />
1. Lev<strong>en</strong>svatbare voedselproductie<br />
• ondersteuning <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>inkom<strong>en</strong>s <strong>en</strong> reductie <strong>van</strong> de variabiliteit daar<strong>van</strong>;<br />
• verbetering <strong>van</strong> de concurr<strong>en</strong>tiekracht <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> vergroting <strong>van</strong> <strong>het</strong> aandeel <strong>van</strong> de sector in de<br />
toegevoegde waarde <strong>van</strong> de ket<strong>en</strong>;<br />
• comp<strong>en</strong>satie voor natuurlijke beperking<strong>en</strong> in specifieke regio’s.<br />
2. Duurzaam beheer <strong>van</strong> natuurlijke hulpbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> klimaatacties<br />
• garander<strong>en</strong> <strong>van</strong> duurzame productie <strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong> <strong>van</strong> de levering <strong>van</strong> gro<strong>en</strong>e publieke goeder<strong>en</strong> die niet<br />
word<strong>en</strong> betaald door de markt;<br />
• bevorder<strong>en</strong> <strong>van</strong> gro<strong>en</strong>e groei door innovatie, mede in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> de opkom<strong>en</strong>de bio-economie;<br />
• mitigatie (tempering) <strong>van</strong> <strong>en</strong> adaptatie aan klimaatverandering (o.a. extreme weersomstandighed<strong>en</strong>). Die<br />
twee kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gaan.<br />
• Ev<strong>en</strong>wichtige gebiedsontwikkeling<br />
• ondersteuning werkgeleg<strong>en</strong>heid op <strong>het</strong> platteland;<br />
• verbetering <strong>van</strong> de plattelandseconomie <strong>en</strong> bevordering <strong>van</strong> diversificatie;<br />
• rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met de structurele diversiteit in <strong>landbouw</strong>system<strong>en</strong>, verbetering <strong>van</strong> de kans<strong>en</strong> <strong>van</strong> kleine<br />
boer<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> lokale markt<strong>en</strong>.<br />
Als mogelijke instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor prijsstabilisatie noemt <strong>het</strong> docum<strong>en</strong>t:<br />
• interv<strong>en</strong>tie gedur<strong>en</strong>de langere period<strong>en</strong><br />
• clausules voor "verstoring" 187<br />
187 “Clausules voor verstoring” wordt niet nader gedefinieerd, maar waarschijnlijk wordt gedoeld op clausules in<br />
de Agreem<strong>en</strong>t on Agriculture uit de Uruguay Ronde <strong>van</strong> de WTO. Met die clausules kunn<strong>en</strong> land<strong>en</strong> hun boer<strong>en</strong><br />
tijdelijk met importbelemmering<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> ernstige verstoring <strong>van</strong> hun markt<strong>en</strong>. In de nog lop<strong>en</strong>de<br />
Doharonde hebb<strong>en</strong> India <strong>en</strong> China met steun <strong>van</strong> andere ontwikkelingsland<strong>en</strong> zich sterk gemaakt voor<br />
e<strong>en</strong> ruime toepassing <strong>van</strong> dat Special Safeguard Mechanism. Ze eist<strong>en</strong> <strong>het</strong> mechanisme in werking te mog<strong>en</strong><br />
zett<strong>en</strong> zodra de import groeit met neer dan 10%. <strong>De</strong> VS eist<strong>en</strong>, conform <strong>het</strong> voorstel <strong>van</strong> voorzitter Lamy,<br />
78
• private opslag.<br />
Interv<strong>en</strong>tie moet alle<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt als <strong>van</strong>gnet in geval <strong>van</strong> e<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong>crisis <strong>en</strong> mogelijke marktverstoring.<br />
Daarnaast wil de Commissie aan de lidstat<strong>en</strong> e<strong>en</strong> toolkit voor risicomanagem<strong>en</strong>t verschaff<strong>en</strong>, variër<strong>en</strong>d <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
nieuw (WTO-compatibel) instrum<strong>en</strong>t voor inkom<strong>en</strong>sstabilisatie tot sterkere ondersteuning <strong>van</strong> verzekering<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
onderlinge fonds<strong>en</strong>.<br />
Bij dit alles lijkt de Commissie vooral te doel<strong>en</strong> op zeer lage prijz<strong>en</strong> bij overproductie, niet op de zeer hoge prijz<strong>en</strong><br />
die bij calamiteit<strong>en</strong> zijn te verwacht<strong>en</strong>. Wat dat betreft is meer sprake <strong>van</strong> e<strong>en</strong> produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>beleid dan <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>beleid. Voedselzekerheid wordt wel g<strong>en</strong>oemd bij de uitdaging<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij de red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor hervorming,<br />
maar niet bij de doel<strong>en</strong> daar<strong>van</strong>. Bij de doel<strong>en</strong> lijkt <strong>het</strong> vooral te gaan om inkom<strong>en</strong>szekerheid voor de<br />
boer<strong>en</strong> (via basispremies) <strong>en</strong> meer ev<strong>en</strong>wicht tuss<strong>en</strong> de regio’s. Dat is des te opmerkelijker omdat op pagina 1<br />
wordt gemeld dat in de discussies in de aanloop naar dit docum<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> overweldig<strong>en</strong>de meerderheid zich uitsprak<br />
voor <strong>het</strong> strategische doel: “...om de voedselzekerheid voor de <strong>Europese</strong> burgers op de lange termijn te<br />
garander<strong>en</strong> <strong>en</strong> te help<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> in de wereldwijde vraag naar voedsel”. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt voedselzekerheid<br />
gezocht in meer productie in Europa, niet in ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Het docum<strong>en</strong>t vertoont t<strong>en</strong>minste vier belangrijke lacunes:<br />
• prijspiek<strong>en</strong><br />
• voedselproductie in ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
• fysieke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitieke crises<br />
• de nader<strong>en</strong>de schaarste <strong>van</strong> fosfaat <strong>en</strong> andere mineral<strong>en</strong> in de wereld <strong>en</strong> vooral in de EU.<br />
Maar de eerste twee lacunes lijk<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> opgevuld. Zie volg<strong>en</strong>de box.<br />
Optie 3. Remm<strong>en</strong> export <strong>en</strong>/of stimuler<strong>en</strong> import graan<br />
<strong>De</strong> EU is <strong>van</strong>daag netto exporteur <strong>van</strong> graan. <strong>De</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> 103% zal naar verwachting<br />
verder to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong> plotselinge schaarste aan soja(schroot) zull<strong>en</strong> veevoerbedrijv<strong>en</strong><br />
soja deels ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door graan. Dat drijft de graanprijs op <strong>en</strong> zodra die bov<strong>en</strong> de wereldmarktprijs<br />
is gesteg<strong>en</strong>, gaan graanhandelar<strong>en</strong> minder exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer importer<strong>en</strong>, zo snel<br />
al hun contract<strong>en</strong> dat toelat<strong>en</strong>. Vindt de EU <strong>het</strong> effect daar<strong>van</strong> onvoldo<strong>en</strong>de - bijvoorbeeld als<br />
tegelijk de prijs op de wereldmarkt hoog is - dan kan zij:<br />
• de graanexport remm<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> exportstop, -quotum of -heffing;<br />
• de graanimport stimuler<strong>en</strong> door de importheffing op te schort<strong>en</strong> of de import te subsidiër<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> WTO biedt ruimte voor exportbelemmering<strong>en</strong> omdat zij meer is gericht op <strong>het</strong> wegnem<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> importbelemmering<strong>en</strong>. Maar e<strong>en</strong> exportstop is nogal rigoureus <strong>en</strong> kan kritiek <strong>van</strong> handelspartners<br />
uitlokk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> exportquotum zal dat minder do<strong>en</strong>. Ook e<strong>en</strong> exportheffing ligt<br />
minder moeilijk <strong>en</strong> levert geld op voor <strong>het</strong> EU-budget. <strong>De</strong> EU heeft zo'n maatregel al eerder<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in 1973 <strong>en</strong> 1995, to<strong>en</strong> de graanprijz<strong>en</strong> in de EU hoog war<strong>en</strong>. 188<br />
e<strong>en</strong> hogere drempel <strong>van</strong> 40%. Zie: http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/<strong>en</strong>//FTU_4.2.8.pdf. Daarbij hanteerde<br />
India als argum<strong>en</strong>t dat de monitoringscapaciteit<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> land nog zo zwak zijn dat wanneer de 40%trigger<br />
is bereikt <strong>het</strong> nog zo lang duurt voordat dit bewez<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>, dat "de getroff<strong>en</strong> Indiase boer<strong>en</strong> al<br />
tot zelfmoord zijn overgegaan�. <strong>De</strong> EU nam e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>positie in. Zie:<br />
http://www.brookings.edu/~/media/Files/rc/articles/2008/1205_trade_blustein/1205_trade_blustein.pdf<br />
188 Bron: http://www.fao.org/docrep/003/w1358e/w1358e14.htm.<br />
79
Box 7.10 Voornem<strong>en</strong>s <strong>Europese</strong> Commissie m.b.t. prijsstijging<strong>en</strong> <strong>en</strong> volatiliteit<br />
Op de Landbouwraad <strong>van</strong> 24 januari 2011 heeft Eurocommissaris Ciolos bek<strong>en</strong>d gemaakt initiatief te gaan nem<strong>en</strong><br />
inzake de internationale <strong>landbouw</strong>markt<strong>en</strong>. We citer<strong>en</strong> uit <strong>het</strong> Nederlandse verslag <strong>van</strong> deze Raad:<br />
"Commissaris Ciolos heeft informatie verstrekt over de stand <strong>van</strong> zak<strong>en</strong> op de belangrijke mondiale <strong>landbouw</strong>markt<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> activiteit<strong>en</strong> in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de G20 op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> agrarische grondstoff<strong>en</strong>, prijsvolatiliteit <strong>en</strong><br />
markttransparantie <strong>en</strong> in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de WTO/Doha-onderhandeling<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal.<br />
Volg<strong>en</strong>s Commissaris Ciolos is er sprake <strong>van</strong> e<strong>en</strong> sterke stijging <strong>van</strong> de prijz<strong>en</strong> op de internationale <strong>landbouw</strong>markt<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> huidige prijsvolatiliteit wordt volg<strong>en</strong>s de Commissie niet veroorzaakt door de stand <strong>van</strong> de voorrad<strong>en</strong>,<br />
zoals dat in 2008 <strong>het</strong> geval was. <strong>De</strong> beheersing <strong>van</strong> de prijsschommeling<strong>en</strong> zal besprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in <strong>het</strong><br />
kader <strong>van</strong> de G20. <strong>De</strong> Commissie kondigde de mededeling Tackling the chall<strong>en</strong>ges in commodity markets and<br />
on raw materials aan, die op 2 februari jl. is versch<strong>en</strong><strong>en</strong>. Hierin gaat de Commissie nader in op transparantie<br />
door verbetering <strong>van</strong> de kwaliteit <strong>van</strong> datavoorzi<strong>en</strong>ing, in <strong>het</strong> bijzonder op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> de voorraadvorming.<br />
Verder gaf Commissaris Ciolos aan voornem<strong>en</strong>s te zijn om te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> wereldwijd forum <strong>van</strong> de belangrijkste<br />
spelers (importeurs <strong>en</strong> exporteurs) op deze markt<strong>en</strong>, waardoor crises beter voorspeld zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Ook heeft Commissaris Ciolos aangegev<strong>en</strong> te will<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> aan:<br />
• de beschikbaarheid <strong>en</strong> transparantie <strong>van</strong> informatie over publieke <strong>en</strong> particuliere opslag, productie <strong>en</strong> consumptie;<br />
• de beschikbaarheid in noodsituaties <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> voor structureel <strong>van</strong> voedselimport afhankelijke land<strong>en</strong>;<br />
• voedselzekerheidsmechanism<strong>en</strong> voor land<strong>en</strong> die zich geconfronteerd zi<strong>en</strong> met spanning<strong>en</strong> op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong><br />
voedselvoorzi<strong>en</strong>ing;<br />
• de rol <strong>van</strong> de Commissie op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> voedselhulp, zowel op internationaal als op EU-niveau;<br />
• instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor internationale governance op dit terrein, bijvoorbeeld door mechanismes voor e<strong>en</strong> institutionele<br />
dialoog tuss<strong>en</strong> sleutelland<strong>en</strong>.<br />
(..) <strong>De</strong> Franse delegatie heeft e<strong>en</strong> opsomming gegev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de activiteit<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> prijsvolatiliteit <strong>van</strong> <strong>het</strong><br />
Frans Voorzitterschap <strong>van</strong> de G20. <strong>De</strong> Franse delegatie kondigde e<strong>en</strong> vergadering aan voor 22 <strong>en</strong> 23 juni 2011.<br />
Frankrijk is voornem<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> actieplan op te stell<strong>en</strong>, met onderwerp<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> early warning system <strong>en</strong> transparantie.<br />
Verder heeft Frankrijk gewez<strong>en</strong> op regulering <strong>van</strong> de handel in grondstoff<strong>en</strong>. Het actieplan zal geaccordeerd<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>komst <strong>van</strong> staatshoofd<strong>en</strong> <strong>en</strong> regeringsleiders <strong>van</strong> de G20, eind 2011."<br />
Dit zijn ge<strong>en</strong> geringe voornem<strong>en</strong>s. Frankrijk <strong>en</strong> de Commissie zett<strong>en</strong> naast <strong>het</strong> klassieke instrum<strong>en</strong>t <strong>van</strong> voedselhulp<br />
ook transparantie, voorrad<strong>en</strong>, voedselzekerheid ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> global governance op e<strong>en</strong> mondiale<br />
ag<strong>en</strong>da. Hoeveel steun deze voornem<strong>en</strong>s in de G20 krijg<strong>en</strong> zal later dit jaar blijk<strong>en</strong>.<br />
Bron: www.rijksoverheid.nl/.../verslag.../verslag-<strong>landbouw</strong>-<strong>en</strong>-visserijraad-d-d-24- januari-2011.pdf<br />
Opschorting <strong>van</strong> de importheffing <strong>en</strong> importsubsidies kost<strong>en</strong> de EU juist geld. Toch schrapte<br />
de EU tijd<strong>en</strong>s de prijspiek <strong>van</strong> 2007/08 voor <strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong> de importheffing <strong>van</strong> 10% op<br />
graan. En in februari 2011 deed zij dat opnieuw. Motief in beide gevall<strong>en</strong> was de hoge interne<br />
prijs. 189<br />
Welke variant ook wordt gekoz<strong>en</strong>, er kan snel e<strong>en</strong> opwaarts effect zijn op de graanprijs op de<br />
wereldmarkt. Dat is vooral nadelig voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>. 190 Maar<br />
<strong>het</strong> hemd is vaak nader dan de rok.<br />
E<strong>en</strong> meer prev<strong>en</strong>tieve optie is regulering <strong>van</strong> de graanhandel, bijv. e<strong>en</strong> verplichting om t<strong>en</strong>minste<br />
50% volumeproc<strong>en</strong>t <strong>van</strong> de contract<strong>en</strong> af te sluit<strong>en</strong> op jaarbasis, zodat de handelaar bij<br />
e<strong>en</strong> relatief hoge prijs in de EU snel kan omschakel<strong>en</strong> naar levering binn<strong>en</strong> de EU. Maar dat<br />
189 Daarnaast overwoog de EC verruiming <strong>van</strong> <strong>het</strong> tariefquotum voor Canada (agd 11 maart 2011).<br />
190 <strong>De</strong> FAO over de exportheffing in 1996 <strong>en</strong> de opschorting <strong>van</strong> de importheffing in 2007/08: "...they seem to<br />
have exacerbated the increase in world prices and put a significant burd<strong>en</strong> on food importing countries. In<br />
brief, in these two cases, the EU policy g<strong>en</strong>erated a significant externality by stabilising its own domestic<br />
prices at the exp<strong>en</strong>se of net food importing countries.” (ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/012/i1098e/i1098e10.pdf)<br />
80
helpt weinig als er al weinig lange-termijncontract<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> daar lijkt <strong>het</strong> op. <strong>De</strong> handel hecht<br />
aan flexibiliteit. 191<br />
Optie 4. Stimuler<strong>en</strong> import zuivel <strong>en</strong> vlees<br />
Bij hoge interne prijz<strong>en</strong> voor zuivel <strong>en</strong> vlees zal de import daar<strong>van</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU heeft die<br />
import gelimiteerd door tariev<strong>en</strong> <strong>en</strong> door zog<strong>en</strong>aamde tariefquota: quota voor invoer teg<strong>en</strong><br />
verlaagde tariev<strong>en</strong>. 192 Maar als <strong>het</strong> prijsverschil tuss<strong>en</strong> de <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> de wereldmarkt erg<br />
groot wordt, zull<strong>en</strong> de hoge tariev<strong>en</strong> de import niet meer remm<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat dempt de prijspiek<strong>en</strong>.<br />
Om die demping te stimuler<strong>en</strong> zou de EU ervoor kunn<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> om al bij matige prijsstijging<strong>en</strong><br />
de tariev<strong>en</strong> te verlag<strong>en</strong> of op te schort<strong>en</strong> dan wel de tariefquota te verruim<strong>en</strong>. Voor consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zou dat gunstig zijn, althans op korte termijn, maar voor de economie <strong>en</strong> de veerkracht<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>voedselsysteem</strong> heeft <strong>het</strong> nadel<strong>en</strong>:<br />
• Het levert extra problem<strong>en</strong> voor de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelsector <strong>en</strong> zal herstel <strong>van</strong> die sector<strong>en</strong><br />
vertrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> bemoeilijk<strong>en</strong>. Bank<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> bijvoorbeeld extra terughoud<strong>en</strong>d word<strong>en</strong><br />
met kredietverl<strong>en</strong>ing.<br />
• Verlaging <strong>van</strong> tariev<strong>en</strong> is in <strong>het</strong> handelspolitieke kracht<strong>en</strong>spel moeilijk terug te draai<strong>en</strong>.<br />
Daarmee zou de sector blijv<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adeeld <strong>en</strong> waarschijnlijk moet<strong>en</strong> krimp<strong>en</strong>.<br />
Dan zou de EU weliswaar meer zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d word<strong>en</strong> in eiwitrijk veevoer, maar juist<br />
minder in zuivel <strong>en</strong> vooral vlees. Over de jar<strong>en</strong> 2004-2006 was de zelfvoorzi<strong>en</strong>ingsgraad<br />
voor boter gemiddeld 112%, voor kaas 107% <strong>en</strong> voor vlees 104%. 193 Vooral voor vlees<br />
kan de EU dus al snel netto-importeur word<strong>en</strong>. 194 <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie verwacht dat<br />
de EU ook zonder calamiteit<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> 2020 al minder vark<strong>en</strong>svlees zal exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> netto-importeur<br />
<strong>van</strong> pluimveevlees zal word<strong>en</strong>. Dat zou vooral <strong>het</strong> gevolg zijn <strong>van</strong> e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
consumptie <strong>van</strong> pluimveevlees <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dure euro. (<strong>De</strong> wisselkoers <strong>van</strong> de euro<br />
kan overig<strong>en</strong>s niemand voorspell<strong>en</strong>). Dat zal leid<strong>en</strong> tot nieuwe kwetsbaarhed<strong>en</strong> voor de<br />
grill<strong>en</strong> <strong>van</strong> wereldmarkt <strong>en</strong> geopolitiek.<br />
<strong>De</strong> maatregel heeft dus aanmerkelijke risico's voor de EU <strong>en</strong> is niet nodig voor demping <strong>van</strong><br />
hoge prijspiek<strong>en</strong>, omdat marktwerking daar al voor zal zorg<strong>en</strong>. Het ligt meer voor de hand<br />
deze optie achter de hand te houd<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> geval marktwerking de prijspiek<strong>en</strong> te weinig<br />
dempt. Wellicht kan de EU met importstimulering ook ongew<strong>en</strong>ste vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> speculatie op<br />
afschrikk<strong>en</strong>. Hoe dan ook lijkt <strong>het</strong> verstandig om bij wijze <strong>van</strong> buffering e<strong>en</strong> zeker niveau <strong>van</strong><br />
import <strong>en</strong> bijpass<strong>en</strong>de infrastructuur in de b<strong>en</strong><strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>.<br />
191 H. Stam, Cefetra (in e-mail).<br />
192 Voor vark<strong>en</strong>svlees bijvoorbeeld zijn er quota tot zo’n 100.000 ton, mer<strong>en</strong>deels voor álle derde land<strong>en</strong>, met<br />
50-100% tariefsverlaging. Voor schap<strong>en</strong>vlees bijna 300.000 ton, zonder tarief <strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels voor Nieuw-<br />
Zeeland, Arg<strong>en</strong>tinië <strong>en</strong> Australië. Voor rundvlees: ruim 200.000 ton, met 80-100% tariefsverlaging, grot<strong>en</strong>deels<br />
voor alle derde land<strong>en</strong> <strong>en</strong> speciaal vlees (Hilton beef) uit Mercosur, VS, Canada <strong>en</strong> Australië. T<strong>en</strong>slotte<br />
pluimveevlees, voornamelijk gezout<strong>en</strong> <strong>en</strong> gekookt: meer dan 600.000 ton met 85% tariefkorting <strong>en</strong> meer,<br />
vrijwel uitsluit<strong>en</strong>d uit Brazilië <strong>en</strong> Thailand. Bron: Productschap PVE, data uit 2008. Het is niet onwaarschijnlijk<br />
dat in de onderhandeling<strong>en</strong> met Mercosur de quota word<strong>en</strong> verruimd <strong>en</strong>/of de tariev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verlaagd.<br />
193 Berek<strong>en</strong>d uit cijfers www.indexmundi.com<br />
194 European Commission 2010. Prospects for agricultural markets and income in the EU.<br />
(http://ec.europa.eu/agriculture/publi/caprep/prospects2010/fullrep_<strong>en</strong>.pdf)<br />
81
Box 7.11 Is vleesproductie in Brazilië minder duurzaam dan die in de EU?<br />
In de <strong>Europese</strong> vee- <strong>en</strong> vleessector hop<strong>en</strong> vel<strong>en</strong> dat hoge <strong>Europese</strong> (publieke <strong>en</strong>/of private) standaard<strong>en</strong> voor<br />
duurzaamheid, inclusief dier<strong>en</strong>welzijn, goedkoper vlees uit Zuid Amerika buit<strong>en</strong> de deur zull<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
Het Europees Parlem<strong>en</strong>t heeft er bij de Commissie op aangedrong<strong>en</strong> bij de onderhandeling<strong>en</strong> met de Mercosur<br />
land<strong>en</strong> terdege rek<strong>en</strong>ing te houd<strong>en</strong> met deze verschill<strong>en</strong> in eis<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> hier<strong>van</strong>. Daar is veel voor te<br />
zegg<strong>en</strong>, maar er is ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om bij voorbaat aan te nem<strong>en</strong> dat Zuid Amerikaanse produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet in staat zijn<br />
aan <strong>Europese</strong> standaard<strong>en</strong> te voldo<strong>en</strong>.<br />
Wel zijn er aanwijzing<strong>en</strong> dat Braziliaans rundvlees relatief zwak scoort. Volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> Zweeds onderzoek is 6%<br />
<strong>van</strong> de productie in verband te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met ontbossing. Die productie zou 25x zoveel emissie <strong>van</strong> CO2 g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong><br />
als de productie elders in <strong>het</strong> land. <strong>De</strong> gemiddelde emissie door Braziliaans rundvlees zou 2x zo hoog zijn als <strong>het</strong><br />
<strong>Europese</strong> gemiddelde.<br />
Aanvechtbaar is dat veehouders in del<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> Amazonegebied boss<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> platbrand<strong>en</strong> <strong>en</strong> gratis in gebruik<br />
mog<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> als weidegrond. In de jar<strong>en</strong> '70 moedigde de overheid m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan zich in <strong>het</strong> Amazonegebied te<br />
vestig<strong>en</strong>, met de belofte dat ze de grond op e<strong>en</strong> later tijdstip in eig<strong>en</strong>dom zoud<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Als gevolg daar<strong>van</strong><br />
hebb<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> individu<strong>en</strong> zich dec<strong>en</strong>nialang gevestigd zonder officiële registratie. Slechts 4% k<strong>en</strong>t legale<br />
eig<strong>en</strong>dom in hand<strong>en</strong> <strong>van</strong> particulier<strong>en</strong>, 31% is in particuliere hand<strong>en</strong> zonder formele titel <strong>en</strong> in de overige 65%<br />
heerst publieke eig<strong>en</strong>dom maar is sprake <strong>van</strong> uitgebreide illegale landbezetting. Landeig<strong>en</strong>dom is onzeker in<br />
ruwweg de helft <strong>van</strong> de Legale Amazone.<br />
<strong>De</strong> laatste jar<strong>en</strong> is de overheid bezig met e<strong>en</strong> proces <strong>van</strong> legalisering <strong>van</strong> bestaand grondgebruik. Begin 2009 is<br />
afgesprok<strong>en</strong> dat bedrijv<strong>en</strong> tot 100 hectare door de overheid aan de gebruiker/eig<strong>en</strong>aar word<strong>en</strong> gedoneerd <strong>en</strong> dat<br />
voor grond<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> de 100 hectare (tot 1500 hectare) e<strong>en</strong> gereduceerde prijs betaald moet word<strong>en</strong>. Critici merk<strong>en</strong><br />
op: “That proposal maintains the perverse subsidies that can <strong>en</strong>courage new deforestations, since the offer<br />
of free land makes it more profitable to invade and deforest new areas than to invest in increasing the productivity<br />
in lands already cleared.”<br />
<strong>De</strong>ze praktijk is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> op te vatt<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> vorm <strong>van</strong> staatssteun, net als de toeslag<strong>en</strong> die de EU haar boer<strong>en</strong><br />
verle<strong>en</strong>t. Brazilië <strong>en</strong> de EU staan zo bezi<strong>en</strong> dus quitte. Maar <strong>het</strong> zal moeilijk zijn de Braziliaanse praktijk bij de<br />
WTO aan te vecht<strong>en</strong> zolang er ge<strong>en</strong> internationaal verdrag bestaat dat zulk beleid verbiedt. <strong>De</strong>nkbaar is wel dat<br />
er - naar analogie <strong>van</strong> soja <strong>en</strong> palmolie - e<strong>en</strong> Round Table for Responsible Meat komt die dergelijke praktijk<strong>en</strong><br />
uitsluit. Zulke rondetafels kunn<strong>en</strong> de import <strong>van</strong> goedkoper vlees zeker afremm<strong>en</strong> maar niet blokker<strong>en</strong>, want als<br />
<strong>het</strong> die kant uit gaat zoud<strong>en</strong> Zuid-Amerikaanse gesprekspartners afhak<strong>en</strong>. Dus ook bij e<strong>en</strong> hoge duurzaamheidsstandaard<br />
zal de EU waarschijnlijk meer Braziliaans vlees op de markt zi<strong>en</strong> verschijn<strong>en</strong>.<br />
Overig<strong>en</strong>s kan e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de ontbossing word<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> aan in de EU geproduceerd vlees.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
Br<strong>en</strong>da B. and P. Barreto 2009. The risks and the principles for landholding regularization in the Amazon. Imazon,<br />
Belém, Brasil.<br />
Brazil beef - greater impact on the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t than we realize.<br />
http://www.physorg.com/news/2011-03-brazilian-beef-greater-impact.html<br />
Ontwerpresolutie <strong>van</strong> <strong>het</strong> Europees Parlem<strong>en</strong>t over de EU-<strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> internationale handel.<br />
2010/2110(ini)).8.2.2011<br />
http://www.wrm.org.uy/bulletin/144/Brazil.html<br />
Optie 5. Toestaan maai<strong>en</strong> of begraz<strong>en</strong> <strong>van</strong> natuurreservat<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> EU k<strong>en</strong>t mom<strong>en</strong>teel e<strong>en</strong> zekere overproductie <strong>van</strong> ruwvoer. Dat levert e<strong>en</strong> buffer voor<br />
veevoerschaarste. Daar is in <strong>het</strong> indicatieve model al rek<strong>en</strong>ing mee gehoud<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> telt<br />
de EU grote areal<strong>en</strong> natuurreservaat, waar<strong>van</strong> e<strong>en</strong> flink deel grasland is. Op e<strong>en</strong> deel daar<strong>van</strong><br />
is maai<strong>en</strong> of begrazing door vee niet toegestaan. Het is dus e<strong>en</strong> optie om in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> ruwvoerschaarste<br />
begrazing of maai<strong>en</strong> toe te staan.<br />
Maar dat biedt weinig soelaas. T<strong>en</strong> eerste zal de grasgroei in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> droogte of na e<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting<br />
ook in de meeste reservat<strong>en</strong> achterblijv<strong>en</strong>. 195 T<strong>en</strong> tweede gaat <strong>het</strong> slechts om<br />
195 Bij droogte zijn wetlands e<strong>en</strong> mogelijke uitzondering. Die kunn<strong>en</strong> als ze droog vall<strong>en</strong> meer gras producer<strong>en</strong>.<br />
82
e<strong>en</strong> klein deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> areaal graslandreservat<strong>en</strong>. Het meeste grasland wordt immers reeds<br />
begraasd omdat <strong>het</strong> anders bos zou word<strong>en</strong>. Begrazing vindt ook plaats door “wilde" grazers.<br />
Die zoud<strong>en</strong> dan concurr<strong>en</strong>tie ondervind<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> ingeschaarde vee of de maaimachine. Dat<br />
zou op protest<strong>en</strong> <strong>van</strong> natuurbeschermers stuit<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> natuur biedt nog e<strong>en</strong> andere, kleine buffer. In tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> hoge vleesprijz<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> ook meer<br />
dierlijke product<strong>en</strong> uit de natuur word<strong>en</strong> “geoogst”. Zo zal de belangstelling voor de jacht op<br />
ganz<strong>en</strong>, e<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, duiv<strong>en</strong>, reeën <strong>en</strong> wilde zwijn<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>, legaal zowel als illegaal. In Nederland<br />
gaan <strong>van</strong>daag bijvoorbeeld veel geschot<strong>en</strong> wilde ganz<strong>en</strong> naar de destructie. Dat zal bij<br />
hoge vleesprijz<strong>en</strong> snel voorbij zijn. Het is e<strong>en</strong> optie om in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste de jachtregels<br />
tijdelijk te versoepel<strong>en</strong>. Maar de bijdrage aan de vleesvoorzi<strong>en</strong>ing zal bescheid<strong>en</strong> zijn, temeer<br />
omdat veel wild toch al wordt bejaagd voor de consumptie.<br />
Optie 6. Noodvoorrad<strong>en</strong> veevoer <strong>en</strong> vlees aanlegg<strong>en</strong> 196<br />
E<strong>en</strong> andere optie is <strong>het</strong> aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> veevoer, met name eiwitrijk veevoer.<br />
Voorraadvorming voor graan wordt onder meer bepleit door OECD <strong>en</strong> FAO. 197 Voorrad<strong>en</strong><br />
zijn vooral <strong>van</strong> belang voor <strong>het</strong> laatste kwartaal vóór <strong>het</strong> oogstseizo<strong>en</strong>, wanneer de voorrad<strong>en</strong><br />
doorgaans op hun laagste niveau zijn. Jans<strong>en</strong> et al. hebb<strong>en</strong> met hun indicatieve model berek<strong>en</strong>d<br />
dat bij e<strong>en</strong> twee jaar dur<strong>en</strong>de uitval <strong>van</strong> soja(schroot), e<strong>en</strong> voorraad <strong>van</strong> 20 miljo<strong>en</strong> ton -<br />
overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>d met 2/3 <strong>van</strong> <strong>het</strong> jaarverbruik - de prijspiek kan drukk<strong>en</strong> met ca. 20%. 198<br />
<strong>De</strong> EU kan voorrad<strong>en</strong> creër<strong>en</strong> op t<strong>en</strong>minste drie manier<strong>en</strong>:<br />
• zelf voorrad<strong>en</strong> opkop<strong>en</strong> <strong>en</strong> opslaan bij private bedrijv<strong>en</strong>;<br />
• bedrijv<strong>en</strong> verplicht<strong>en</strong> om noodvoorrad<strong>en</strong> aan te houd<strong>en</strong> (zoals tot voor kort <strong>het</strong> geval was<br />
bij suikerfabriek<strong>en</strong>);<br />
• tickets (opties) kop<strong>en</strong> op voorrad<strong>en</strong> <strong>van</strong> grote bedrijv<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> derde manier is voor de EU de gemakkelijkste, maar ook de minst zekere. Want <strong>het</strong> is de<br />
vraag of de private voorrad<strong>en</strong> op <strong>het</strong> kritieke mom<strong>en</strong>t voorhand<strong>en</strong> zijn, <strong>en</strong> zo ja, wat die tickets<br />
in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> crisis waard zijn. <strong>De</strong> twee eerstg<strong>en</strong>oemde mogelijkhed<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> meer zekerheid.<br />
Ook voorrad<strong>en</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> demp<strong>en</strong>de werking op prijspiek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Voor<br />
zuivel zal dat minder snel nodig zijn omdat de EU, als we mog<strong>en</strong> afgaan op cijfers voor 2005-<br />
2007, to<strong>en</strong> de EU e<strong>en</strong> gemiddelde zelfvoorzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> 112% k<strong>en</strong>de voor boter <strong>en</strong> <strong>van</strong> 107%<br />
voor kaas. Zodra de interne prijz<strong>en</strong> hoger zijn dan de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt zull<strong>en</strong> handelar<strong>en</strong><br />
die export snel terugschroev<strong>en</strong>. Voor vlees is de EU slechts voor 102% zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> zijn noodvoorrad<strong>en</strong> dus eerder nodig.<br />
<strong>De</strong>ze optie staat haaks op <strong>het</strong> huidige beleid. <strong>De</strong> EU heeft haar interv<strong>en</strong>ties in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong><br />
de liberalisering sterk verminderd. In de toekomst wil de EU jaarlijks nog slechts 3 miljo<strong>en</strong><br />
ton tarwe uit de markt nem<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tevor<strong>en</strong> vastgestelde prijs, plus zo nodig nog meer<br />
196<br />
<strong>De</strong>ze <strong>en</strong> hierna te noem<strong>en</strong> voorzorgsmaatregel<strong>en</strong> zou de EU niet top-down moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>, maar in overleg<br />
met sleutelspelers in <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar nodig NGO’s.<br />
197<br />
Twee citat<strong>en</strong> uit de sam<strong>en</strong>vatting <strong>van</strong> de OECD-FAO Agricultural Outlook 2010: “Het aanhoud<strong>en</strong> <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> grondstoff<strong>en</strong> (...) in anticipatie <strong>van</strong> voedselcrises, zou <strong>het</strong> vertrouw<strong>en</strong> in de toegang tot lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong><br />
in crisistijd kunn<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de lokale markt<strong>en</strong> help<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>”. En: “Hoewel vroegere<br />
ervaring<strong>en</strong> met internationale inspanning<strong>en</strong> inzake voorraadbeheer niet positief war<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> toch de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> onderzocht om de onvoorspelbaarheid <strong>van</strong> wetsbesluit<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>de de invoer<br />
<strong>van</strong> lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong> te beperk<strong>en</strong>”.<br />
198<br />
E<strong>en</strong> voorraad <strong>van</strong> 60 miljo<strong>en</strong> ton - overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>d met ca. 200% <strong>van</strong> <strong>het</strong> jaarverbruik - zou de prijspiek zelfs<br />
drukk<strong>en</strong> met ca. 65%. Maar zo'n grote voorraad is erg duur <strong>en</strong> groter dan nodig omdat in <strong>het</strong> eerstvolg<strong>en</strong>de<br />
teeltseizo<strong>en</strong> meer sojaver<strong>van</strong>gers kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geteeld.<br />
83
teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lagere prijs, maar dan via e<strong>en</strong> t<strong>en</strong>der. 199 Voor melk <strong>en</strong> magere melkpoeder zijn<br />
soortgelijke voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong>, maar niet voor vlees. Voorrad<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bij hoge prijz<strong>en</strong><br />
in hun geheel word<strong>en</strong> verkocht. Het zijn dus nuttige <strong>van</strong>gnett<strong>en</strong> bij zeer lage prijz<strong>en</strong>, maar<br />
ge<strong>en</strong> sterke buffers voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeer hoge prijz<strong>en</strong>. 200 <strong>De</strong> EU heeft met <strong>het</strong> badwater<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> overtrokk<strong>en</strong> protectionisme <strong>het</strong> kind <strong>van</strong> de voorrad<strong>en</strong> weggegooid. Intuss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
(semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> in China, India, Rusland <strong>en</strong> Oekraïne juist forse graanvoorrad<strong>en</strong> opgebouwd.<br />
201<br />
Dat de EU e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schappelijk <strong>landbouw</strong>beleid heeft maakt coördinatie <strong>van</strong> voorraadbeleid<br />
relatief e<strong>en</strong>voudig. Zonder GLB zou <strong>het</strong> risico bestaan dat lidstat<strong>en</strong> allerlei bilaterale akkoord<strong>en</strong><br />
gaan sluit<strong>en</strong>. Dat is bijvoorbeeld gebeurd bij olie: bij gebrek aan geme<strong>en</strong>schappelijk<br />
<strong>en</strong>ergiebeleid hebb<strong>en</strong> de lidstat<strong>en</strong> voor olie maar liefst 60 bilaterale akkoord<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong> om<br />
in geval <strong>van</strong> plotselinge schaarste te kunn<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong> over noodvoorrad<strong>en</strong>. 202 Ook behulpzaam<br />
is dat voor transport <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> leiding<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> aangelegd.<br />
Daardoor is transport <strong>van</strong> overschot- naar tekortgebied<strong>en</strong> vrijwel altijd mogelijk.<br />
Doel <strong>van</strong> de voorrad<strong>en</strong> moet zijn: voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> tekort<strong>en</strong>, demp<strong>en</strong> <strong>van</strong> prijsschokk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ontmoedig<strong>en</strong> <strong>van</strong> ongew<strong>en</strong>ste vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> speculatie. Wel bestaat <strong>het</strong> gevaar dat ze word<strong>en</strong><br />
misbruikt voor andere doel<strong>en</strong>, met name:<br />
• de EU gaat zelf speculer<strong>en</strong> om haar budget te ontlast<strong>en</strong>. Risico’s: prijsschokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
versterkt in plaats <strong>van</strong> gedempt <strong>en</strong> er is onvoldo<strong>en</strong>de garantie dat er bij e<strong>en</strong> calamiteit nog<br />
voldo<strong>en</strong>de voorrad<strong>en</strong> zijn;<br />
• de EU valt terug in controversieel inkom<strong>en</strong>sbeleid voor boer<strong>en</strong>, los <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong>,<br />
waarbij steeds grotere voorrad<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangelegd louter om de inkom<strong>en</strong>s <strong>van</strong> de boer<strong>en</strong><br />
te ondersteun<strong>en</strong>. Dat leverde perverse prijsprikkels. Steeds meer boer<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> geheel<br />
voor de interv<strong>en</strong>tie producer<strong>en</strong>. En de voorrad<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> met subsidie op de wereldmarkt<br />
word<strong>en</strong> afgezet.<br />
Niet voor niets pleit<strong>en</strong> OECD <strong>en</strong> FAO voor onderzoek naar best practices <strong>van</strong> voorraadbeheer.<br />
Wellicht kunn<strong>en</strong> de voorrad<strong>en</strong> <strong>het</strong> best word<strong>en</strong> beheerd door e<strong>en</strong> semi-autonoom overheidsorgaan<br />
zonder winstoogmerk (vergelijkbaar met bijvoorbeeld de C<strong>en</strong>trale Bank). Dat<br />
hoeft overig<strong>en</strong>s niet te betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat er verlies op de voorrad<strong>en</strong> wordt geled<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong><br />
199 Health check CAP, November 2008: Council political agreem<strong>en</strong>t.<br />
200 Wel heeft de NAVO e<strong>en</strong> Food and Agriculture Planning Committee dat de nationale noodplann<strong>en</strong> bijhoudt<br />
aangaande voedsel <strong>en</strong> <strong>landbouw</strong>. Hierover hebb<strong>en</strong> we weinig informatie kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> NAVO lijkt<br />
vooral geïnteresseerd in terroristische aanslag<strong>en</strong> op de voedselveiligheid. In april 2010 hield de NAVO e<strong>en</strong><br />
high-level research workshop Ad<strong>van</strong>ces in Food Security and Safety against Terrorist Threats and Natural<br />
Disasters in Cairo, Egypte. Daar kwam aan de orde hoe moedwillige vervuiling <strong>van</strong> voedsel door microbiologische<br />
of biologische substanties kan word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> c.q. geminimaliseerd, alsmede hoe de gezondheids-<br />
<strong>en</strong> economische risico’s voor de voedselket<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> terroristische aanslag of e<strong>en</strong> onbedoelde<br />
calamiteit kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beperkt. Zie: http://www.nato.int/cps/<strong>en</strong>/natolive/news_62559.htm. Zulke<br />
risico’s zijn zeer rele<strong>van</strong>t maar vall<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de focus <strong>van</strong> dit rapport.<br />
201 Voor Rusland lek<strong>en</strong> de grote voorrad<strong>en</strong> e<strong>en</strong> probleem te word<strong>en</strong>, maar zij kwam<strong>en</strong> uitstek<strong>en</strong>d <strong>van</strong> pas na de<br />
misoogst als gevolg <strong>van</strong> ernstige droogte <strong>en</strong> hitte in de zomer <strong>van</strong> 2010. China besloot in 2007 - to<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees hoog war<strong>en</strong> door de hoge maïsprijs <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>spest - e<strong>en</strong> noodvoorraad<br />
vark<strong>en</strong>svlees aan te legg<strong>en</strong> (NRC Handelsblad 29 mei 2007). Het land heeft zelfs e<strong>en</strong> tarwevoorraad opgebouwd<br />
die goed is voor bijna e<strong>en</strong> jaar consumptie. Ook die voorraad komt bij de rec<strong>en</strong>te hoge prijz<strong>en</strong> goed<br />
<strong>van</strong> pas (agd 8 maart 2011).<br />
202 W. Heck. Brussel vertrouwt opslag crisisolie niet meer na gasconflict. NRC Handelsblad 5 februari 2009.<br />
Veel land<strong>en</strong>, waaronder Nederland, hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> hun voorrad<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door tickets (opties) bij<br />
oliemaatschappij<strong>en</strong>. Maar er is discussie over de vraag wat zulke opties waard zijn in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> crisis.<br />
84
gunstig effect is op <strong>het</strong> inkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> de boer<strong>en</strong>. 203 Integ<strong>en</strong>deel, terwijl aankoop vaak zal<br />
plaatsvind<strong>en</strong> bij lage prijz<strong>en</strong>, vindt verkoop plaats bij e<strong>en</strong> calamiteit die schaarste <strong>en</strong> dus hoge<br />
prijz<strong>en</strong> teweegbr<strong>en</strong>gt. Het gaat er vooral om twee verleiding<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste om bij lage prijz<strong>en</strong><br />
al te grote voorrad<strong>en</strong> op te bouw<strong>en</strong> louter om de inkom<strong>en</strong>s <strong>van</strong> de boer<strong>en</strong> te ondersteun<strong>en</strong> of<br />
om lucratief te speculer<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede de verleiding om als de prijz<strong>en</strong> niet extreem hoog zijn,<br />
de complete voorraad te verkop<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo de buffer op te offer<strong>en</strong>. 204,205<br />
Overig<strong>en</strong>s di<strong>en</strong><strong>en</strong> buffervoorrad<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> <strong>het</strong> eig<strong>en</strong>belang <strong>van</strong> de EU. Ze help<strong>en</strong> ook te<br />
voorkom<strong>en</strong> dat <strong>Europese</strong> handelar<strong>en</strong> in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> hoge voeder- <strong>en</strong> vleesprijz<strong>en</strong> de wereldmarkt<br />
op gaan <strong>en</strong> daar de prijz<strong>en</strong> verder opdrijv<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
In principe is <strong>het</strong> zelfs mogelijk de voorrad<strong>en</strong> mede te gebruik<strong>en</strong> voor<br />
noodhulp aan ontwikkelingsland<strong>en</strong>. Maar veevoergrondstoff<strong>en</strong> zijn vaak weinig geschikt voor<br />
m<strong>en</strong>selijke consumptie. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> voor ontwikkelingsland<strong>en</strong> beter<br />
word<strong>en</strong> aangelegd in de regio.<br />
Optie 7. Private sector medeverantwoordelijk mak<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> andere strategie om noodvoorrad<strong>en</strong> te creër<strong>en</strong> is <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> medeverantwoordelijkheid<br />
mak<strong>en</strong> voor responscapaciteit t.a.v. ev<strong>en</strong>tuele tekort<strong>en</strong> aan veevoer, vlees <strong>en</strong> zuivel. Dat<br />
zou goed pass<strong>en</strong> in de ontwikkeling naar maatschappelijk verantwoord ondernem<strong>en</strong>. Ook de<br />
rec<strong>en</strong>te literatuur over risicomanagem<strong>en</strong>t bepleit dat de overheid haar risicobeleid voert in<br />
sam<strong>en</strong>werking met <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>. 206 Volg<strong>en</strong>s de OECD is zulke<br />
managem<strong>en</strong>t-based regulation e<strong>en</strong> superieure strategie.<br />
<strong>De</strong> vraag is dan hoe groot de kans is dat bedrijv<strong>en</strong> zich vrijwillig will<strong>en</strong> vastlegg<strong>en</strong> op <strong>het</strong><br />
aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong>. Die kans is niet erg groot, want <strong>het</strong> managem<strong>en</strong>t <strong>van</strong> veel bedrijv<strong>en</strong><br />
is gericht op kost<strong>en</strong>besparing door minimale voorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> just-in-time levering. En in<br />
e<strong>en</strong> competitieve markt bestaat altijd de vrees dat de concurr<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> kost<strong>en</strong>voordeel krijgt.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is met noodvoorrad<strong>en</strong> pas financiële- <strong>en</strong> imagowinst te hal<strong>en</strong> als de nood aan de<br />
man komt. En dat is bij de door ons g<strong>en</strong>oemde calamiteit<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> slecht 1x per 100 jaar.<br />
Teg<strong>en</strong> zulke calamiteit<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong> zich hooguit will<strong>en</strong> verzeker<strong>en</strong>. Maar verzekering<strong>en</strong><br />
voeg<strong>en</strong> niets toe aan voorrad<strong>en</strong>.<br />
203<br />
Voorraadvorming heeft overig<strong>en</strong>s altijd effect<strong>en</strong> op de prijz<strong>en</strong>. Bij de aankoop verhog<strong>en</strong> ze de prijz<strong>en</strong> voor<br />
de akkerbouwers. Tijd<strong>en</strong>s de opslag drukk<strong>en</strong> ze de prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins. En als verkoop plaatsvindt bij e<strong>en</strong> prijspiek,<br />
zal die piek word<strong>en</strong> gedempt – <strong>en</strong> dat is ook precies de bedoeling. Voor veehouders is de eerste fase<br />
ongunstig <strong>en</strong> zijn de tweede <strong>en</strong> derde fase juist gunstig. Voor de sam<strong>en</strong>leving is stabiliteit e<strong>en</strong> voordeel maar<br />
dat is ge<strong>en</strong> free lunch: aanleg <strong>en</strong> beheer <strong>van</strong> de voorrad<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> per saldo geld kost<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste <strong>van</strong>wege<br />
de onvermijdelijke transactiekost<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede moet de voorraad periodiek word<strong>en</strong> verkocht <strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong><br />
in verband met de houdbaarheidsdatum. Er kunn<strong>en</strong> dus netto kost<strong>en</strong> zijn. Die zijn dan op te vatt<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
verzekeringspremie teg<strong>en</strong> prijspiek<strong>en</strong>.<br />
204<br />
Frankrijk heeft rec<strong>en</strong>t beslot<strong>en</strong> onderzoek te do<strong>en</strong> naar de <strong>Europese</strong> graaninterv<strong>en</strong>tie. <strong>De</strong> Frans<strong>en</strong> will<strong>en</strong> wet<strong>en</strong><br />
of de EU met <strong>het</strong> huidige beleid wel voldo<strong>en</strong>de graan op voorraad kan houd<strong>en</strong> (agd.media 16 december<br />
2010).<br />
205<br />
Rele<strong>van</strong>t voor dit rapport is ook dat de opbr<strong>en</strong>gst <strong>van</strong> de verkoop <strong>van</strong> de voorrad<strong>en</strong> deels is bestemd voor <strong>het</strong><br />
minstbedeeld<strong>en</strong> programma <strong>van</strong> de EU (Agrarisch Dagblad 18 september 2010). <strong>De</strong> oorspronkelijke opzet<br />
<strong>van</strong> dit programma (1987) bestond erin <strong>landbouw</strong>overschott<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong> om voedselhulp te gev<strong>en</strong> aan behoeftig<strong>en</strong>.<br />
Midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> ‘90 is de regeling gewijzigd; onder bepaalde voorwaard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>landbouw</strong>overschott<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aangevuld door aankop<strong>en</strong> op de markt. In 2006 hebb<strong>en</strong> meer dan 13 miljo<strong>en</strong> EU-burgers<br />
<strong>van</strong> deze steunregeling geprofiteerd. Zie ook: http://ec.europa.eu/agriculture/markets/freefood/index_<strong>en</strong>.htm<br />
206<br />
Zie Warner et al. a.w. <strong>en</strong> OECD 2010. Risk and Regulatory Policy: Improving the Governance of Risk.<br />
OECD Reviews of Regulatory Reform.<br />
85
Toch wijst de door Meuwiss<strong>en</strong> et al. gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong>quête uit dat veel Nederlandse food bedrijv<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> business continuity plan hebb<strong>en</strong> dat rek<strong>en</strong>ing houdt met één of meer calamiteit<strong>en</strong><br />
(Box 4.1). Maar de bedrijv<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> rol voor overhed<strong>en</strong>, met name voor de EU. Daarom<br />
lijkt <strong>het</strong> voor de <strong>Europese</strong> Commissie <strong>en</strong> de Nederlandse overheid de moeite waard om<br />
hierover in gesprek te gaan met de industrie <strong>en</strong> de retailsector. Levert dat ge<strong>en</strong> harde toezegging<strong>en</strong><br />
op, dan kan alsnog e<strong>en</strong> voorraadverplichting word<strong>en</strong> ingevoerd. Daarmee zijn we terug<br />
bij de vorige optie. Ter vergelijking: ook inzake voedselveiligheid heeft de EU voedselproduc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
wettelijk verantwoordelijk gemaakt, namelijk via de G<strong>en</strong>eral Food Law. 207<br />
Optie 8. Bijdrag<strong>en</strong> aan private financiële buffers<br />
Hoewel financiële buffers ge<strong>en</strong> voorrad<strong>en</strong> toevoeg<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> ze wel help<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> dat<br />
de schaarste aan veevoer, vlees <strong>en</strong> zuivel extra groot wordt doordat bedrijv<strong>en</strong> in de vee-,<br />
vlees- <strong>en</strong> zuivelsector omvall<strong>en</strong>. Dat zal vaker gebeur<strong>en</strong> als bank<strong>en</strong> de kredietkraan dicht<br />
draai<strong>en</strong>. En de kans daarop zou verder to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> als de EU zou overgaan tot opschorting <strong>van</strong><br />
de importheffing<strong>en</strong> op vlees. Mogelijke financiële buffers zijn noodfonds<strong>en</strong>, verzekering<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
termijncontract<strong>en</strong>.<br />
Veel lidstat<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> al noodfonds<strong>en</strong> voor extreem weer <strong>en</strong> voor dierziekt<strong>en</strong>, maar niet voor<br />
plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> prijsrisico’s. Bij uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> zog<strong>en</strong>aamde bestrijdingsplichtige (zeer besmettelijke)<br />
dierziekt<strong>en</strong> die moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bestred<strong>en</strong> door vervoersverbod<strong>en</strong> <strong>en</strong> "ruiming"<br />
<strong>van</strong> dier<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> de directe verliez<strong>en</strong> voor de sector in <strong>het</strong> algeme<strong>en</strong> vergoed door de betrokk<strong>en</strong><br />
lidstaat met medefinanciering uit <strong>het</strong> Veterinaire Fonds <strong>van</strong> de EU. <strong>De</strong> vervolgschade<br />
(vooral kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> risico's voor herbevolking stall<strong>en</strong>) is vaak voor de veehouder. <strong>De</strong> verdeling<br />
<strong>van</strong> kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoordelijkhed<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> overheid, sector <strong>en</strong> individuele veehouder verschilt<br />
per lidstaat. In Nederland wordt <strong>het</strong> Diergezondheidsfonds gefinancierd door overheid<br />
<strong>en</strong> sector tezam<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU wil <strong>het</strong> beleid geleidelijk harmoniser<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> level playing field<br />
te creër<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> te beheers<strong>en</strong>. 208 In Nederland word<strong>en</strong> ook plann<strong>en</strong> gemaakt voor e<strong>en</strong><br />
Plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>fonds. 209<br />
Voor prijsrisico’s gaat de belangstelling de laatste jar<strong>en</strong> uit naar private vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> risicomanagem<strong>en</strong>t,<br />
met name verzekering<strong>en</strong> <strong>en</strong> termijncontract<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze belangstelling is mede ingegev<strong>en</strong><br />
door de liberalisering <strong>van</strong> <strong>het</strong> GLB <strong>en</strong> de verwachte to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> de volatiliteit <strong>van</strong> de<br />
prijz<strong>en</strong>. 210 Ook de <strong>Europese</strong> Commissie noemt dergelijke opties in haar rec<strong>en</strong>te voorstell<strong>en</strong><br />
voor hervorming <strong>van</strong> <strong>het</strong> GLB (Box 7.9).<br />
Bij verzekering<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> probleem dat verzekeraars niet happig zijn de risico’s <strong>van</strong> grootschalige<br />
calamiteit<strong>en</strong> (zgn. systeemrisico’s) zoals grootschalige droogte te verzeker<strong>en</strong> omdat die<br />
hun draagkracht al snel te bov<strong>en</strong> gaan. <strong>De</strong> premies word<strong>en</strong> dan hoog <strong>en</strong> dat drukt de vraag.<br />
Uiteraard kan de verzekeraar zijn risico beperk<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> herverzekering af te sluit<strong>en</strong>, maar<br />
ook dat verhoogt de premies. Daarom spring<strong>en</strong> de EU <strong>en</strong> lidstat<strong>en</strong> bij met subsidies op de<br />
premies. 211 In Nederland bestaat sinds 2010 bijvoorbeeld e<strong>en</strong> brede weersverzekering die bui-<br />
207<br />
<strong>De</strong> EU zou de naam G<strong>en</strong>eral Food Law recht do<strong>en</strong> als zij haar zou verbred<strong>en</strong> met regels voor voedselzekerheid.<br />
208<br />
Landeg, F., N. Coulson & M. Mourits a.w.<br />
209<br />
Op basis <strong>van</strong> de Steunregeling voor onderneming<strong>en</strong> in moeilijkhed<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> maatregel<strong>en</strong> ter<br />
bestrijding <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> schadelijke organism<strong>en</strong> bij plant<strong>en</strong>. Kamerstuk 32 123 XIV.<br />
210<br />
Zie: J. P<strong>en</strong>nings, P. Garcia & A. Oskam. Private market and price stabilisation. In: Oskam, Meester & Silvis<br />
a.w.<br />
211<br />
In de EU bedraagt <strong>het</strong> totaal aan premies voor agrarische verzekering<strong>en</strong> 1,5 miljard euro. <strong>De</strong> jaarlijkse subsidies<br />
voor agrarische verzekering<strong>en</strong> is ongeveer 500 miljo<strong>en</strong> euro. <strong>De</strong> gemiddelde hoeveelheid ad hoc hulp in<br />
EU bedraagt ongeveer 900 miljo<strong>en</strong> euro. Jaarlijks wordt gemiddeld 1,1 miljard euro aan schadevergoeding<strong>en</strong><br />
uitgekeerd (Burger, Warner & <strong>De</strong>rix a.w.).<br />
86
t<strong>en</strong>gewone schade dekt <strong>van</strong> reg<strong>en</strong>, droogte, vorst, sneeuwdruk, ijzel, storm, hagel, erosie door<br />
wateroverlast, <strong>en</strong> brand door blikseminslag. <strong>De</strong> overheid vergoedt 60% <strong>van</strong> de premie, waar<strong>van</strong><br />
75% afkomstig is uit Brussel. Voor 2011 is 10,6 miljo<strong>en</strong> euro beschikbaar gesteld. 212 Politiek<br />
rele<strong>van</strong>t is dat zulke subsidies in de WTO zijn ingedeeld in de Gro<strong>en</strong>e Box: vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>landbouw</strong>steun die niet als marktverstor<strong>en</strong>d geld<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom niet hoev<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> verlaagd.<br />
Wat betreft termijncontract<strong>en</strong>, daar<strong>van</strong> zijn twee soort<strong>en</strong>: futures contracts <strong>en</strong> forward contracts.<br />
<strong>De</strong> eerste lop<strong>en</strong> via de beurs, de tweede buit<strong>en</strong> de beurs om. Knelpunt is dat individuele<br />
boer<strong>en</strong> vaak onvoldo<strong>en</strong>de in staat zijn zulke contract<strong>en</strong> te beoordel<strong>en</strong>. Collectieve contract<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld via coöperaties kunn<strong>en</strong> dan uitkomst bied<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Nederlandse coöperatie<br />
Agrifirm biedt zijn led<strong>en</strong>-tarwetelers al zulke contract<strong>en</strong> aan. 213 Maar ook hier is de vraag of<br />
ze e<strong>en</strong> oplossing bied<strong>en</strong> voor grootschalige calamiteit<strong>en</strong> op <strong>Europese</strong> schaal, zoals uitval <strong>van</strong><br />
de import <strong>van</strong> soja(schroot) of e<strong>en</strong> grootschalige droogte. Mogelijk ligt ook hier dus e<strong>en</strong> ondersteun<strong>en</strong>de<br />
taak voor nationale overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> de EU. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie biedt daar<br />
e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>ing voor (Box 7.9).<br />
Het lijkt verstandig om stresstest<strong>en</strong> uit te voer<strong>en</strong> om nader te onderzoek<strong>en</strong> in hoeverre de <strong>Europese</strong><br />
veehouderij <strong>en</strong> vlees- <strong>en</strong> zuivelindustrie bestand zijn teg<strong>en</strong> grootschalige calamiteit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot), in hoeverre verzekering<strong>en</strong> <strong>en</strong> termijncontract<strong>en</strong><br />
daarbij de risico's beperk<strong>en</strong> <strong>en</strong> in waar aanvull<strong>en</strong>d beleid <strong>van</strong> de overheid nodig is.<br />
Speciale aandacht daarbij verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> zgn. systeembedrijv<strong>en</strong> die too big to fail zijn. Als de<br />
overheid h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>van</strong>gnet biedt, is <strong>het</strong> alleszins redelijk e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>prestatie te vrag<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
de verplichting om noodvoorrad<strong>en</strong> aan te houd<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere mogelijkheid is om zulke bedrijv<strong>en</strong> op te splits<strong>en</strong> (zoals ook wel is bepleit voor<br />
systeembank<strong>en</strong>) om <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> omvall<strong>en</strong> te spreid<strong>en</strong>. Dat zal in sommige gevall<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
op basis <strong>van</strong> <strong>het</strong> mededingingsbeleid. Volg<strong>en</strong>s sommige onderzoekers is e<strong>en</strong> extra argum<strong>en</strong>t<br />
daarvoor dat kleinere bedrijv<strong>en</strong> ook voordel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> uit oogpunt <strong>van</strong> diversiteit <strong>en</strong> innovatie.<br />
214 Maar daar staan schaalnadel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over, plus <strong>het</strong> feit dat kleine bedrijv<strong>en</strong> gemakkelijke<br />
overnameprooi<strong>en</strong> zijn. Wat hier wijsheid is, is nog niet duidelijk.<br />
Optie 9. Distributie veevoer <strong>en</strong> voedsel<br />
Voorzorgsmaatregel<strong>en</strong> om de beschikbaarheid <strong>van</strong> veevoer, vlees <strong>en</strong> zuivel te waarborg<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> niet altijd voldo<strong>en</strong>de zijn om de toegankelijkheid <strong>en</strong> betaalbaarheid voor e<strong>en</strong> ieder te<br />
waarborg<strong>en</strong>. Zo bestaat bij sterke prijsstijging<strong>en</strong> al snel de kans dat veehouders met weinig<br />
eig<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> toegang meer hebb<strong>en</strong> tot betaalbaar veevoer; <strong>en</strong> dat consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met<br />
lage inkom<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> toegang tot betaalbaar vlees <strong>en</strong> betaalbare zuivel. Stijg<strong>en</strong>de prijz<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
verder word<strong>en</strong> opgedrev<strong>en</strong> door “kuddegedrag” <strong>van</strong> hamster<strong>en</strong>de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, speculer<strong>en</strong>de<br />
boer<strong>en</strong> <strong>en</strong> kleine beleggers. Grote speculant<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daar op termijnmarkt<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong><br />
schep bov<strong>en</strong>op do<strong>en</strong>. Ook marktmanipulatie door grote spelers <strong>en</strong> kartels is niet uitgeslot<strong>en</strong>.<br />
En t<strong>en</strong>slotte is e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> de voedselcriminaliteit te verwacht<strong>en</strong>, zoals diefstal <strong>en</strong> smokkel.<br />
215 Tegelijk zal de fraudedruk op <strong>het</strong> terrein <strong>van</strong> plant- <strong>en</strong> diergezondheid <strong>en</strong> voedselveiligheid<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>, met alle risico's <strong>van</strong> di<strong>en</strong>. 216<br />
212 M. Vermaas. Weersverzekering: kwestie <strong>van</strong> wikk<strong>en</strong> <strong>en</strong> weg<strong>en</strong>. agd 4 maart 2011.<br />
213 http://www.agripress.nl/start/artikel/297638/nl<br />
214 K. Burger a.w.<br />
215 Criminaliteit hangt vaak sterk sam<strong>en</strong> met hoge prijz<strong>en</strong>, met prijsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> stoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun substitut<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> met prijsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> land<strong>en</strong> (door belasting<strong>en</strong> <strong>en</strong> regulering). Dat blijkt structureel bij drugs, maar<br />
ook bijvoorbeeld bij koper. Ter illustratie: to<strong>en</strong> in 2006-08 de koperprijz<strong>en</strong> hoog war<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> diefstall<strong>en</strong><br />
gemeld <strong>van</strong> dakbedekking, bliksemafleiders, kran<strong>en</strong> <strong>van</strong> gasmeters, reg<strong>en</strong>pijp<strong>en</strong>, zonnewijzers, kabels langs<br />
87
In zulke crisissituaties schiet de markt tekort <strong>en</strong> is de overheid onmisbaar (zie ook Box 6.2).<br />
Minimaal zijn maatregel<strong>en</strong> nodig om de toegang <strong>van</strong> iedere<strong>en</strong> tot betaalbaar voedsel te garander<strong>en</strong>.<br />
Lidstat<strong>en</strong> zijn reeds verplicht boetes op te legg<strong>en</strong> voor kartelvorming. <strong>De</strong> EU zou bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
alle lidstat<strong>en</strong> - vooral ook de weinig welvar<strong>en</strong>de lidstat<strong>en</strong> als Roem<strong>en</strong>ië - kunn<strong>en</strong> verplicht<strong>en</strong><br />
noodplann<strong>en</strong> voor distributie te mak<strong>en</strong>, inclusief <strong>het</strong> aan band<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> <strong>van</strong> hamster<strong>en</strong>.<br />
Nederland k<strong>en</strong>t daarvoor al wettelijke voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> ministerie <strong>van</strong> EL&I heeft<br />
e<strong>en</strong> beleidsdraaiboek Crisisbeheersing Voedselvoorzi<strong>en</strong>ing (Box 6.2). 217 Dat draaiboek wordt<br />
mom<strong>en</strong>teel aangepast voor <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de soja-import. 218 <strong>De</strong> EU zou zelf<br />
zo nodig moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong> als de <strong>Europese</strong> markt zou word<strong>en</strong> verstoord door voedselnationalisme.<br />
Daarnaast zou de EU moet<strong>en</strong> overgaan tot regulering <strong>van</strong> speculatie door financiële spelers op<br />
de (termijn)markt<strong>en</strong> <strong>van</strong> graan, veevoer, zuivel <strong>en</strong> vlees. 219 <strong>De</strong> VS is op dat punt verder.<br />
Noodvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s maar beperkt te word<strong>en</strong> gebruikt als rele<strong>van</strong>te spelers<br />
tevor<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>ant<strong>en</strong> met adequate gedragscodes voor noodsituaties afsluit<strong>en</strong>. Daartoe zoud<strong>en</strong><br />
op nationaal <strong>en</strong> Europees niveau multistakeholder-comité's kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevormd (in de<br />
geest <strong>van</strong> <strong>het</strong> Hyogo Framework for Action dat is opgesteld na de tsunami <strong>van</strong> 2004). Regelgeving<br />
moet wel achter de hand word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> geval sleutelspelers weiger<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong> conv<strong>en</strong>ant mee te werk<strong>en</strong>.<br />
Noodplann<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ook voorzi<strong>en</strong> in beveiligingscapaciteit voor transport<strong>en</strong> <strong>van</strong> veevoer,<br />
vlees <strong>en</strong> zuivel <strong>en</strong> <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> in industrieën, supermarkt<strong>en</strong>, distributiec<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> zo nodig<br />
zelfs <strong>landbouw</strong>bedrijv<strong>en</strong> (bijvoorbeeld melktanks). Zulke capaciteit kan nodig zijn bij hoge<br />
prijspiek<strong>en</strong>.<br />
spoorlijn<strong>en</strong>, kabels <strong>van</strong> lichtmast<strong>en</strong> <strong>en</strong> bronz<strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>, waaronder “<strong>De</strong> <strong>De</strong>nker” <strong>van</strong> Rodin in <strong>het</strong> Singer<br />
Museum te Lar<strong>en</strong> (nrc.next 12 juni 2008). Terzijde: brons is e<strong>en</strong> legering <strong>van</strong> koper <strong>en</strong> tin. To<strong>en</strong> in 2010 e<strong>en</strong><br />
nieuwe prijspiek was bereikt, werd<strong>en</strong> opnieuw diefstall<strong>en</strong> gemeld <strong>van</strong> koper<strong>en</strong> drad<strong>en</strong> langs spoorlijn<strong>en</strong>. En<br />
daarnaast vaz<strong>en</strong>, letters <strong>en</strong> ornam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op begraafplaats<strong>en</strong>, tuinbeeld<strong>en</strong>, kerkklokk<strong>en</strong>, bliksemafleiders, borgp<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> damwand <strong>en</strong> de waterleiding <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zwembad. ProRail zag zich g<strong>en</strong>oodzaakt tot extra beveiligingmaatregel<strong>en</strong><br />
(NRC Handelsblad 14 januari 2010). Bij hoge voedselprijz<strong>en</strong> zal ook de diefstal <strong>van</strong><br />
voedsel sterk to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />
216<br />
Interessant in dit verband is de “ecothriller” Graan <strong>van</strong> Rub<strong>en</strong> <strong>van</strong> Dijk (Bruna 2010). Daarin tast e<strong>en</strong> virus<br />
wereldwijd de graanproductie aan. <strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de effect<strong>en</strong> tred<strong>en</strong> op: voedsel wordt wereldwijd schaars <strong>en</strong><br />
duur, de honger neemt snel toe, ook in Europa, China koopt alle soja uit Arg<strong>en</strong>tinië op, in Nederland vret<strong>en</strong><br />
uitgehongerde vark<strong>en</strong>s elkaar op, voedseldepots <strong>en</strong> –transport<strong>en</strong> word<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong>, speculant<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> woekerwinst<strong>en</strong>,<br />
burgers et<strong>en</strong> stadsduiv<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere vogels, ze viss<strong>en</strong> gracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> slot<strong>en</strong> leeg, et<strong>en</strong> brandnetels,<br />
kruid<strong>en</strong> <strong>en</strong> reg<strong>en</strong>worm<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaan zelf gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tel<strong>en</strong>.<br />
Dat is allemaal niet uitgeslot<strong>en</strong>. Maar <strong>het</strong> lijkt erg onwaarschijnlijk dat vark<strong>en</strong>s in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedselschaarste<br />
de kans krijg<strong>en</strong> elkaar op te vret<strong>en</strong>.<br />
217<br />
<strong>De</strong> laatste keer dat e<strong>en</strong> dergelijk draaiboek is gebruikt was in 1986 na de kernramp in Tsjernobyl.<br />
218<br />
Nationale Risicobeoordeling - Bevinding<strong>en</strong>rapportage 2010.<br />
219<br />
<strong>De</strong> EU heeft nog ge<strong>en</strong> bevoegdhed<strong>en</strong> om schadelijke vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> speculatie met veevoer, zuivel <strong>en</strong> vlees te<br />
beboet<strong>en</strong>, maar de Financial Times <strong>van</strong> 20 september 2010 meldt: “Reforming commodities markets to curb<br />
speculation activity will be a key aim for Brussels officials as they overhaul the rules for trading in Europe<br />
during the coming months. EU internal market commissioner Michel Barnier said he planned to use the review<br />
of the Markets in the Financial Instrum<strong>en</strong>ts directive and the Market Abuse directive to tackle what officials<br />
view as dangerous price volatility.<br />
The proposal is likely to face strong resistance from London, home of Europe’s top commodities exchanges<br />
and banks dealing in raw materials. France, supported by several other countries, is pressing to reform<br />
commodities trading. The move comes amid growing concerns in Brussels about the rec<strong>en</strong>t volatility of<br />
prices, notably in some of the agricultural markets, such as wheat.”<br />
88
Voorzorgsmaatregel<strong>en</strong> voor tweede jaar veevoerschaarste<br />
Voorrad<strong>en</strong> aanlegg<strong>en</strong> voor twee jaar is erg kostbaar <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> niet nodig, want in <strong>het</strong><br />
eerstvolg<strong>en</strong>de teeltseizo<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> in de EU extra veevoergewass<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geteeld. Voor <strong>het</strong><br />
tweede jaar <strong>van</strong> veevoerschaarste is daarom ander beleid nodig. Daarvoor bestaan t<strong>en</strong>minste<br />
vier opties:<br />
Optie 1. Braaklegging<br />
Braaklegging <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>grond is e<strong>en</strong> vorm <strong>van</strong> reserve-productiecapaciteit. Die kan word<strong>en</strong><br />
gebruikt voor drie doel<strong>en</strong>:<br />
• strategische reserve voor tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> krapte;<br />
• stabilisator <strong>van</strong> de prijz<strong>en</strong> in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> overproductie;<br />
• natuur, milieu <strong>en</strong> landschap.<br />
<strong>De</strong> EU heeft ervaring met braak voor beide laatste doel<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> '80 kreeg de EU te<br />
kamp<strong>en</strong> met to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de graanoverschott<strong>en</strong>. Daarom is in 1992 e<strong>en</strong> regeling ingevoerd voor<br />
verplichte braaklegging. Alle akkerbouwbedrijv<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verplicht om 15% <strong>van</strong> hun areaal<br />
marktord<strong>en</strong>ingsgewass<strong>en</strong> braak te legg<strong>en</strong>, d.w.z. niet te betel<strong>en</strong> maar wel geschikt te houd<strong>en</strong><br />
voor teelt. <strong>De</strong>ze regeling is verschill<strong>en</strong>de ker<strong>en</strong> aangepast. In 2000 is <strong>het</strong> perc<strong>en</strong>tage braak op<br />
10% gesteld, in 2005 op 8% <strong>en</strong> in 2007 - to<strong>en</strong> de graanprijz<strong>en</strong> wereldwijd hoog war<strong>en</strong> - op<br />
0%. To<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> weer flink war<strong>en</strong> gedaald is de regeling niet opnieuw geactiveerd <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s<br />
afgeschaft. Daarmee heeft de EU naast de voorrad<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tweede belangrijke buffer/stabilisator<br />
prijsgegev<strong>en</strong>. 220 <strong>De</strong> EU k<strong>en</strong>t nog wel vrijwillige braak met milieu- <strong>en</strong> natuurdoel<strong>en</strong>,<br />
waarvoor boer<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergoeding kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Maar lidstat<strong>en</strong> zijn niet verplicht<br />
zo’n maatregel op te nem<strong>en</strong> in hun <strong>landbouw</strong>-milieuprogramma. Nederland bijvoorbeeld is<br />
bezig de regeling uit te faser<strong>en</strong>. In <strong>het</strong> nieuwe Subsidiestelsel natuur- <strong>en</strong> landschapsbeheer is<br />
‘natuurbraak’ beperkt tot akkerrand<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> voorzorgmaatregel voor calamiteit<strong>en</strong> kan zijn om opnieuw e<strong>en</strong> regeling in te voer<strong>en</strong> om<br />
braaklegging krachtig te stimuler<strong>en</strong>. Dat kan op drie manier<strong>en</strong>:<br />
• verplichte braaklegging voor x% <strong>van</strong> de beteelde oppervlakte;<br />
• t<strong>en</strong>minste x% braaklegging als voorwaarde voor bedrijfstoeslag<strong>en</strong> (cross compliance);<br />
• lidstat<strong>en</strong> verplicht<strong>en</strong> de optie <strong>van</strong> natuurbraak teg<strong>en</strong> betaling aan te boer<strong>en</strong> aan te bied<strong>en</strong>.<br />
Voor alle duidelijkheid: <strong>het</strong> gaat er niet om <strong>het</strong> oude beleid te restaurer<strong>en</strong> waarin <strong>het</strong> primair<br />
ging om <strong>het</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> zeer lage <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> inkom<strong>en</strong>s <strong>van</strong> boer<strong>en</strong>. Dat zou<br />
trouw<strong>en</strong>s ook minder effectief zijn bij de huidige lage importtariev<strong>en</strong> voor graan. Het moet<br />
gaan om e<strong>en</strong> strategische reserve voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> period<strong>en</strong> <strong>van</strong> uitzonderlijk hoge prijz<strong>en</strong>.<br />
Bijkom<strong>en</strong>d voordeel <strong>van</strong> de derde variant is aanmerkelijke pot<strong>en</strong>tiële winst voor natuur,<br />
milieu <strong>en</strong> landschap.<br />
Optie 2. Ext<strong>en</strong>sivering<br />
E<strong>en</strong> variant op braaklegging is ext<strong>en</strong>sivering (e<strong>en</strong> vorm <strong>van</strong> “semi-braaklegging”). Daarbij<br />
wordt e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> hun land ext<strong>en</strong>sief beteeld zonder bemesting. Het kan gaan om gehele<br />
percel<strong>en</strong> of om (brede) perceelsrand<strong>en</strong>. Bij schaarste aan veevoer kan dan tijdelijk ontheffing<br />
word<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>d <strong>van</strong> <strong>het</strong> bemestingsverbod. Dat kan zowel voor bouwland als voor grasland.<br />
220 Die buffer had <strong>van</strong>daag weer goed <strong>van</strong> pas kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> nu de prijz<strong>en</strong> weer zijn gesteg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EC verwacht<br />
dat de graanvoorrad<strong>en</strong> in de EU teg<strong>en</strong> <strong>het</strong> eind <strong>van</strong> <strong>het</strong> teeltseizo<strong>en</strong> 2011 zull<strong>en</strong> zijn gedaald tot slechts 6 wek<strong>en</strong><br />
gebruik. Het Productschap Akkerbouw verwacht dat de voorrad<strong>en</strong> dan nog lager zull<strong>en</strong> zijn dan medio<br />
2008. Zie: agd.media 11 december 2010.<br />
89
Ook hier zijn drie varant<strong>en</strong> mogelijk: verplicht, semi-verplicht via cross-compliance <strong>en</strong> vrijwillig<br />
teg<strong>en</strong> vergoeding. En ook hier is e<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong>d voordeel dat grote winst word<strong>en</strong> geboekt<br />
voor de biodiversiteit <strong>en</strong> milieu. Knelpunt kan zijn dat de maatregel moeilijker te controler<strong>en</strong><br />
is dan braaklegging, maar misschi<strong>en</strong> is dat oplosbaar.<br />
Optie 3. Variabele heffing op kunstmest<br />
E<strong>en</strong> andere optie is om in de EU e<strong>en</strong> hoge g<strong>en</strong>erieke heffing op kunstmest (stikstof <strong>en</strong> fosfaat)<br />
in te voer<strong>en</strong>, die in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoge veevoerprijz<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> verlaagd om de<br />
productie te stimuler<strong>en</strong>. 221 Zo’n heffing zou over <strong>het</strong> hele <strong>landbouw</strong>areaal de gewas- <strong>en</strong> grasproductie<br />
licht verlag<strong>en</strong>. Ook heeft zij belangrijke milieuvoordel<strong>en</strong>: minder emissies <strong>van</strong> nitraat,<br />
ammoniak <strong>en</strong> lachgas (e<strong>en</strong> broeikasgas), minder plag<strong>en</strong> 222 <strong>en</strong> gebruik <strong>van</strong> pesticid<strong>en</strong>.<br />
Ook de biodiversiteit kan to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze voordel<strong>en</strong> slink<strong>en</strong> uiteraard tijdelijk als de heffing<br />
wordt verlaagd.<br />
Maar de effectiviteit <strong>van</strong> de maatregel is beperkt: als <strong>het</strong> veevoertekort ontstaat door droogte<br />
of lagere temperatur<strong>en</strong> kan extra stikstof of fosfaat de opbr<strong>en</strong>gst nauwelijks verhog<strong>en</strong>. 223 Sociaal-economisch<br />
nadeel is dat de inkom<strong>en</strong>s <strong>van</strong> akkerbouwers minder stabiel word<strong>en</strong>: zij krijg<strong>en</strong><br />
immers e<strong>en</strong> kost<strong>en</strong>voordeel juist in e<strong>en</strong> periode dat prijz<strong>en</strong> al relatief hoog zijn, <strong>en</strong> omgekeerd.<br />
224<br />
Positief nev<strong>en</strong>effect is dat meer boer<strong>en</strong> stikstof gaan ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door biologische stikstofbinding<br />
met klavers <strong>en</strong> andere vlinderbloemig<strong>en</strong>. <strong>De</strong> biologische <strong>landbouw</strong> - die dat al standaard<br />
doet - krijgt e<strong>en</strong> steun in de rug. Wel kan de markt voor bio<strong>landbouw</strong> verstoord rak<strong>en</strong> als de<br />
heffing weer wordt verlaagd.<br />
Teg<strong>en</strong>over de voordel<strong>en</strong> voor voedselstabiliteit <strong>en</strong> milieu staan dus instabiliteit<strong>en</strong> in milieu,<br />
inkom<strong>en</strong>s <strong>van</strong> akkerbouwers <strong>en</strong> de markt voor bio<strong>landbouw</strong>. <strong>De</strong>ze optie vergt nadere studie.<br />
Optie 4. Noodvoorrad<strong>en</strong> productiemiddel<strong>en</strong><br />
Naast grond (opties 1 <strong>en</strong> 2) kan <strong>het</strong> zinvol zijn ook andere productiemiddel<strong>en</strong> in reserve te<br />
houd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorzorgsmaatregel teg<strong>en</strong> droogte kan bijvoorbeeld zijn <strong>het</strong> aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
noodvoorrad<strong>en</strong> irrigatie- of bereg<strong>en</strong>ingswater in stuwmer<strong>en</strong> of bassins, met name in hoogproductieve<br />
gebied<strong>en</strong> waar watergebrek e<strong>en</strong> reëel risico is. Dat heeft weinig zin op individuele<br />
bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan beter gebeur<strong>en</strong> op collectieve basis. <strong>De</strong> EU zou lidstat<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verplicht<strong>en</strong><br />
of stimuler<strong>en</strong> om in regio's die incid<strong>en</strong>teel kamp<strong>en</strong> met watergebrek zulke voorrad<strong>en</strong> aan te<br />
houd<strong>en</strong>. Soms kan dit word<strong>en</strong> gecombineerd met natuurwinst, bijvoorbeeld in de vorm <strong>van</strong><br />
wetlands.<br />
Als na e<strong>en</strong> ernstige droogte meer grond moet word<strong>en</strong> ingezaaid kan ook de voorraad zaaizaad<br />
e<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong>de factor zijn. <strong>De</strong> markt zal niet snel zorg<strong>en</strong> voor noodvoorrad<strong>en</strong> voor calamiteit<strong>en</strong><br />
waarop de kans klein is. Daar ligt dus e<strong>en</strong> taak voor de overheid. Het moet dan wel gaan<br />
om zad<strong>en</strong> <strong>van</strong> gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> variëteit<strong>en</strong> die bestand zijn teg<strong>en</strong> droogte.<br />
222<br />
Luiz<strong>en</strong>plag<strong>en</strong> bijvoorbeeld zijn vaak <strong>het</strong> gevolg <strong>van</strong> hoge stikstofgift<strong>en</strong> (R. Rabbinge mond. med.).<br />
223<br />
Wel kan kunstmest bij droogte bijdrag<strong>en</strong> aan overleving <strong>van</strong> <strong>het</strong> gewas. Zie bijvoorbeeld:<br />
http://publications.tamu.edu/publications/Animal_Wastes/SCS%202007%2011%20Preparing%20for%20the<br />
%20Next%20Drough.pdf<br />
224<br />
Weliswaar is dan ook hun productie lager, maar dank zij de weinig elastische vraag wordt dat vaak meer dan<br />
gecomp<strong>en</strong>seerd door hogere prijz<strong>en</strong>.<br />
90
<strong>De</strong> EU heeft verschill<strong>en</strong>de mogelijkhed<strong>en</strong>:<br />
• zelf voorrad<strong>en</strong> aanlegg<strong>en</strong>;<br />
• lidstat<strong>en</strong> of zaadfirma’s verplicht<strong>en</strong> om noodvoorrad<strong>en</strong> aan te houd<strong>en</strong>;<br />
• zaadfirma's via de tweede pijler e<strong>en</strong> betaling voor noodvoorrad<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>.<br />
Herstel<br />
In <strong>het</strong> derde jaar na de calamiteit zal de veevoerschaarste al flink zijn verminderd door de<br />
marktwerking, door beleidsmaatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> door de autonome productiviteitsstijging in de<br />
<strong>landbouw</strong>. <strong>De</strong> kans is erg klein dat de calamiteit nog langer duurt. <strong>De</strong> sector kan zich dan herstell<strong>en</strong>,<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> stapsgewijs word<strong>en</strong> teruggeschroefd <strong>en</strong> ook de responscapaciteit<br />
kan stapsgewijs word<strong>en</strong> hersteld. Afhankelijk <strong>van</strong> eerder gekoz<strong>en</strong> beleidsopties<br />
kunn<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>:<br />
• de noodvoorrad<strong>en</strong> veevoer weer op peil br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>;<br />
• de braaklegregeling reactiver<strong>en</strong>;<br />
• de ext<strong>en</strong>siveringsregeling reactiver<strong>en</strong>;<br />
• voorrad<strong>en</strong> water <strong>en</strong> zaaizaad weer op peil br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>;<br />
• de bijm<strong>en</strong>gplicht voor biobrandstoff<strong>en</strong> weer aanscherp<strong>en</strong>;<br />
• de belemmering<strong>en</strong> voor de graanexport wegnem<strong>en</strong>;<br />
• stopp<strong>en</strong> met stimuler<strong>en</strong> <strong>van</strong> de graanimport <strong>en</strong> de importheffing of tariefquota op zuivel<br />
<strong>en</strong> vlees terugbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> op <strong>het</strong> oude peil;<br />
• <strong>het</strong> fonds voor noodkrediet<strong>en</strong> weer vull<strong>en</strong>.<br />
Zo kan de EU zich al na 3 of 4 jaar grot<strong>en</strong>deels hebb<strong>en</strong> hersteld <strong>en</strong> zijn voorbereid zijn op e<strong>en</strong><br />
ev<strong>en</strong>tuele volg<strong>en</strong>de calamiteit in de veevoervoorzi<strong>en</strong>ing. Die kan pas veel later kom<strong>en</strong>, maar<br />
mogelijk al weer snel. Indachtig <strong>het</strong> Amerikaanse gezegde never waste a good crisis is <strong>het</strong><br />
verstandig de crisisperiode te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> om noodzakelijke maar impopulaire maatregel<strong>en</strong> te<br />
nem<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld wetgeving om <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> te verplicht<strong>en</strong> ook zelf fysieke <strong>en</strong> financiële<br />
buffers aan te houd<strong>en</strong>. Of krachtiger stimulering <strong>van</strong> de eiwitproductie in de EU, zo nodig<br />
door met handelspartners te onderhandel<strong>en</strong> over minder markttoegang voor soja in ruil<br />
voor meer markttoegang voor andere product<strong>en</strong>. Of regulering <strong>van</strong> speculatie door financiële<br />
spelers op termijnmarkt<strong>en</strong>.<br />
Voorzorg m.b.t. dierziekt<strong>en</strong><br />
Bov<strong>en</strong>staande opties zijn gericht op schokk<strong>en</strong> in de productie <strong>en</strong> import <strong>van</strong> veevoer, die<br />
doorwerk<strong>en</strong> in de dierlijke productie. Maar er zijn ook directe calamiteit<strong>en</strong> mogelijk voor de<br />
dierlijke sector, met name grootschalige uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>. Welke maatregel<strong>en</strong><br />
zijn in dat verband d<strong>en</strong>kbaar? We noem<strong>en</strong> 8 opties.<br />
Prev<strong>en</strong>tie<br />
Optie 1. Verbreding veterinair beleid met beleid teg<strong>en</strong> bioterrorisme<br />
In de prev<strong>en</strong>tieve sfeer staan uiteraard de maatregel<strong>en</strong> voorop die nu al gangbaar zijn, zoals<br />
str<strong>en</strong>g veterinair toezicht aan de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>, regels voor hygiëne op veebedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij veetransport<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> waar mogelijk uitroei<strong>en</strong> <strong>van</strong> zeer besmettelijke ziekt<strong>en</strong>. Ook particuliere kwaliteitssystem<strong>en</strong><br />
in ket<strong>en</strong>verband bevorder<strong>en</strong> de hygiëne op veebedrijv<strong>en</strong>. Maar er is nog e<strong>en</strong><br />
Achilleshiel: moedwillige verspreiding <strong>van</strong> pathog<strong>en</strong><strong>en</strong>, bioterrorisme dus.<br />
91
<strong>De</strong> kans op bioterroristische aanslag<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> verkleind door e<strong>en</strong> scala <strong>van</strong> maatregel<strong>en</strong>,<br />
waaronder inlichting<strong>en</strong>werk, strikte beveiliging <strong>van</strong> laboratoria, scre<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> personeel <strong>en</strong><br />
voorlichting voor veehouders. Er bestaat al Europees gecoördineerd prev<strong>en</strong>tief antiterrorismebeleid,<br />
waarbij wordt gelet op radicaal politiek, religieus <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>activisme.<br />
Ook sommige maffia-achtige netwerk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> belang hebb<strong>en</strong> bij schade aan de veestapel.<br />
Gezi<strong>en</strong> de ervaring<strong>en</strong> <strong>van</strong> de laatste dec<strong>en</strong>nia (noot 82, pagina 28) moet niet alle<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing<br />
word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> met groep<strong>en</strong> maar ook met individu<strong>en</strong> (lone wolfs).<br />
Of ook bioterrorisme in <strong>het</strong> veiligheidsbeleid beleid al voldo<strong>en</strong>de in beeld is, kunn<strong>en</strong> wij niet<br />
beoordel<strong>en</strong>. In elk geval kan veiligheidsbeleid de kans op aanslag<strong>en</strong> verminder<strong>en</strong>, maar zeker<br />
niet tot nul. Preparedness blijft dus nodig.<br />
Optie 2. Dichtheid veebedrijv<strong>en</strong> reguler<strong>en</strong><br />
Sommige viruss<strong>en</strong> <strong>en</strong> bacteriën kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> overgebracht via de lucht. Dat geldt bijvoorbeeld<br />
voor de viruss<strong>en</strong> die klassieke vark<strong>en</strong>spest <strong>en</strong> vogelgriep veroorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor de<br />
Coxiella burnetii bacterie die Q-koorts bij geit<strong>en</strong> <strong>en</strong> schap<strong>en</strong> veroorzaakt. <strong>De</strong> verspreidingskans<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> zulke viruss<strong>en</strong> zijn mede afhankelijk <strong>van</strong> de afstand<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> bedrijv<strong>en</strong>. Die afstand<strong>en</strong><br />
zijn in sommige clusters zo klein dat e<strong>en</strong> uitbraak niet meer te beheers<strong>en</strong> valt. Dat<br />
geldt in Nederland bijvoorbeeld voor de pluimveehouderij in de Gelderse Vallei. 225 Bij Qkoorts,<br />
e<strong>en</strong> zoönose, wordt ook e<strong>en</strong> kleine afstand tuss<strong>en</strong> stall<strong>en</strong> <strong>en</strong> woonwijk<strong>en</strong> als risico<br />
gezi<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> riskante ontwikkeling in dat verband in Nederland is de invoering <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>ontwikkelingsgebied<strong>en</strong><br />
(LOG’s). Die zijn bedoeld om veebedrijv<strong>en</strong> te verplaats<strong>en</strong> uit ecologisch<br />
kwetsbare gebied<strong>en</strong> naar aangewez<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratiegebied<strong>en</strong>. Dat ontlast natuurgebied<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
schept bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> voor efficiënte "industriële ecologie". Maar de biorisico's<br />
nem<strong>en</strong> eerder toe dan af. Weliswaar kan clustering <strong>het</strong> transportvolume <strong>en</strong> daarmee de kans<br />
op insleep <strong>van</strong> pathog<strong>en</strong><strong>en</strong> beperk<strong>en</strong>, maar de kans dat bedrijv<strong>en</strong> elkaar via de kucht besmett<strong>en</strong><br />
neemt sterk toe. Wat dat betreft zou de overheid clustering juist beter kunn<strong>en</strong> afremm<strong>en</strong>.<br />
Helemaal duidelijk zijn de relaties nog niet, maar e<strong>en</strong> optie voor de EU kan zijn om met e<strong>en</strong><br />
richtlijn de vorming <strong>van</strong> nieuwe clusters te reguler<strong>en</strong> <strong>en</strong> “verdunning” <strong>van</strong> bestaande te dichte<br />
clusters met toeslag<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong>.<br />
Optie 3. Terugdring<strong>en</strong> diertransport<strong>en</strong> over lange afstand<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> soortgelijk probleem speelt op e<strong>en</strong> hoger schaalniveau. In de EU wordt op grote schaal<br />
met dier<strong>en</strong> “gesleept”. Nederland heeft op dat terrein e<strong>en</strong> spilfunctie. Zo word<strong>en</strong> kalver<strong>en</strong><br />
ingevoerd uit Engeland <strong>en</strong> andere land<strong>en</strong>, bigg<strong>en</strong> uit Nederland uitgevoerd naar Duitsland <strong>en</strong><br />
Italië, <strong>en</strong> e<strong>en</strong>dagskuik<strong>en</strong>s uitgevoerd naar de halve wereld. Sinds de totstandkoming <strong>van</strong> de<br />
geme<strong>en</strong>schappelijke markt zijn de gr<strong>en</strong>scontroles afgeschaft. Weliswaar zijn de veterinaire-<br />
<strong>en</strong> hygiëneregels in de nieuwe lidstat<strong>en</strong> verscherpt, maar e<strong>en</strong> uitgebrok<strong>en</strong> dierziekte kan zich<br />
in de uitgebreide EU sneller over grote afstand<strong>en</strong> verspreid<strong>en</strong>.<br />
Er is dus veel voor te zegg<strong>en</strong> om <strong>het</strong> transport met dier<strong>en</strong> over lange afstand<strong>en</strong> terug te dring<strong>en</strong><br />
(e<strong>en</strong> beleid waarvoor ook vaak uit oogpunt <strong>van</strong> dier<strong>en</strong>welzijn is gepleit). Dat kan bijvoorbeeld<br />
door <strong>het</strong> invoer<strong>en</strong> <strong>van</strong> maximumafstand<strong>en</strong>. 226 Dier<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> dan vaker opgroei<strong>en</strong> <strong>en</strong> geslacht<br />
word<strong>en</strong> in de regio waarin ze ter wereld zijn gekom<strong>en</strong> (waarna de product<strong>en</strong> uiteraard<br />
225 L. d<strong>en</strong> Hartog, F. Le<strong>en</strong>stra, I. Enting, T. Hermans, M. Meuwiss<strong>en</strong> & Remco Schrijver 2003. Pluimveehouderij<br />
<strong>en</strong> besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>. Inv<strong>en</strong>tarisatie <strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> dilemma’s. Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR.<br />
(http://www.impact-k<strong>en</strong>nisc<strong>en</strong>trum.nl/doc/k<strong>en</strong>nisbank/1000010864-1.pdf)<br />
226 Dank zij GPS word<strong>en</strong> transport<strong>en</strong> steeds beter controleerbaar. Dat is ook geblek<strong>en</strong> bij de mesttransport<strong>en</strong> in<br />
Nederland.<br />
92
wel door de hele EU kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verhandeld). Consequ<strong>en</strong>tie voor Nederland zou zijn dat<br />
de kraamkamerfunctie voor vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> kipp<strong>en</strong> wordt teruggedrong<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat ook de kalverhouderij<br />
inkrimpt.<br />
Optie 4. Versterk<strong>en</strong> specifieke <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e weerstand <strong>van</strong> de veestapel<br />
<strong>De</strong> immunologie maakt onderscheid tuss<strong>en</strong> twee system<strong>en</strong> <strong>van</strong> weerstand teg<strong>en</strong> infecties:<br />
• de algem<strong>en</strong>e, natuurlijke of aangebor<strong>en</strong> (innate) weerstand. Dat is e<strong>en</strong> breed-spectrum<br />
systeem teg<strong>en</strong> infecties, dat overig<strong>en</strong>s niet geheel aangebor<strong>en</strong> is, maar ook kan word<strong>en</strong><br />
beïnvloed door infecties op jonge leeftijd, stress, voeding <strong>en</strong> andere factor<strong>en</strong>.<br />
• de specifieke, adaptieve (acquired) weerstand <strong>van</strong> <strong>het</strong> dier. Dat systeem wordt geactiveerd<br />
door infecties <strong>en</strong> vaccinaties <strong>en</strong> k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> geheug<strong>en</strong>. 227<br />
Beide system<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> versterkt.<br />
Wat <strong>het</strong> specifieke systeem betreft: prev<strong>en</strong>tief vacciner<strong>en</strong> is mogelijk teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> flink aantal<br />
dierziekt<strong>en</strong>, maar wordt vaak doelbewust achterwege gelat<strong>en</strong>. Dat is deels <strong>van</strong>wege de kost<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bijwerking<strong>en</strong>, deels omdat vacciner<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> kan gev<strong>en</strong> bij de afzet. EU-lidstat<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
derde land<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel <strong>van</strong> gevaccineerde dier<strong>en</strong> aan de gr<strong>en</strong>s weiger<strong>en</strong> omdat<br />
de gangbare test<strong>en</strong> vaak ge<strong>en</strong> onderscheid kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> product<strong>en</strong> <strong>van</strong> besmette <strong>en</strong><br />
gevaccineerde dier<strong>en</strong>. En weiger<strong>en</strong> land<strong>en</strong> de product<strong>en</strong> niet, dan kan de lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong>handel<br />
of de consum<strong>en</strong>t dat do<strong>en</strong> op private basis. <strong>De</strong> afzet <strong>van</strong> product<strong>en</strong> <strong>van</strong> gevaccineerde dier<strong>en</strong><br />
in de EU is nog altijd niet afdo<strong>en</strong>de geregeld. Dat kan zich wrek<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de uitbraak,<br />
bijvoorbeeld <strong>van</strong> MKZ.<br />
Zeker met <strong>het</strong> oog op <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> bioterrorisme lijkt <strong>het</strong> raadzaam om grote aantall<strong>en</strong> dier<strong>en</strong><br />
standaard te vacciner<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> breed scala zeer besmettelijke ziekt<strong>en</strong>. Er is dus veel<br />
voor te zegg<strong>en</strong> om voor al die ziekt<strong>en</strong> test<strong>en</strong> te ontwikkel<strong>en</strong> die onderscheid kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> besmette <strong>en</strong> met markervaccin gevaccineerde dier<strong>en</strong>. Importer<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> dan<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verplicht die test<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong>. Ook overweging verdi<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> Europees verbod<br />
om leveringscontract<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees, zuivel <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> op<strong>en</strong> te brek<strong>en</strong> - of de te betal<strong>en</strong> prijs<br />
drastisch te verlag<strong>en</strong> - louter omdat ze afkomstig zijn <strong>van</strong> gevaccineerde dier<strong>en</strong>. 228 Blijft staan<br />
dat de eindverbruiker, de consum<strong>en</strong>t, <strong>het</strong> volste recht heeft om zulke product<strong>en</strong> te boycott<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> kans daarop is groter naarmate de publieke emoties hoger zijn opgelop<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere beperking <strong>van</strong> prev<strong>en</strong>tief vacciner<strong>en</strong> is dat er altijd nieuwe cultivars kunn<strong>en</strong> opduik<strong>en</strong><br />
waar <strong>het</strong> vaccin niet teg<strong>en</strong> werkt. Ook zijn er dierziekt<strong>en</strong> zoals Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest,<br />
waar teg<strong>en</strong> (nog) ge<strong>en</strong> vaccins bestaan. 229 Prev<strong>en</strong>tief vacciner<strong>en</strong> kan de kans op uitbrak<strong>en</strong> dus<br />
zeker verklein<strong>en</strong>, maar niet eliminer<strong>en</strong>.<br />
227<br />
AIDS = Acquired Immune <strong>De</strong>fici<strong>en</strong>cy Syndrom. Dat is dus e<strong>en</strong> deficiëntie <strong>van</strong> <strong>het</strong> specifieke immuunsysteem.<br />
228<br />
Aan <strong>het</strong> prijsprobleem wordt al jar<strong>en</strong> gewerkt, althans in Nederland. Overheid <strong>en</strong> Productschapp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in<br />
juni 2010 <strong>het</strong> derde conv<strong>en</strong>ant Diergezondheidsfonds getek<strong>en</strong>d. In dat kader heeft de Commissie-Huirne e<strong>en</strong><br />
plan gemaakt voor "schadevergoeding uit e<strong>en</strong> collectief sectorfonds aan de individuele, vacciner<strong>en</strong>de ondernemer<br />
voor e<strong>en</strong> vooraf gedefinieerde set <strong>van</strong> schadecompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>." LTO Nederland wil dat de overheid de<br />
schade bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaald plafond voor zijn rek<strong>en</strong>ing neemt, maar <strong>het</strong> kabinet wil dat regel<strong>en</strong> via <strong>het</strong> GLB<br />
(Agrarisch Dagblad 14 mei 2010 <strong>en</strong> agd 18 maart 2011).<br />
229<br />
<strong>De</strong> laatste jar<strong>en</strong> zijn er uitbrak<strong>en</strong> <strong>van</strong> Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest gemeld in de Kaukasus <strong>en</strong> bij Sint Petersburg,<br />
dus niet ver <strong>van</strong> de EU. http://www.pve.nl/pve?waxtrapp=cgotGsHsuOpbPREcBlBKHG <strong>en</strong><br />
http://web.oie.int/wahis/public.php?page=single_report&pop=1&reportid=10234<br />
93
Box 7.12 Effect<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong> op duurzaamheid<br />
Milieu- <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergieramp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in de geschied<strong>en</strong>is vaak bijgedrag<strong>en</strong> aan de bewustwording inzake ecologische<br />
duurzaamheid. <strong>De</strong>nk bijvoorbeeld aan de olieboycot in 1973, de chemische ramp in Bhopal in 1984, de kernramp<br />
in Tsjernobyl in 1986 <strong>en</strong> de olieramp in de Golf <strong>van</strong> Mexico in 2010.<br />
Daar staat teg<strong>en</strong>over dat andersoortige calamiteit<strong>en</strong> juist de aandacht <strong>van</strong> duurzaamheid kunn<strong>en</strong> afleid<strong>en</strong>. Bij<br />
voedseltekort<strong>en</strong> is er weinig belangstelling meer milieu, klimaat, natuur, arbo, de derde wereld <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>welzijn.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong> duurzame ontwikkeling frustrer<strong>en</strong>. Zo leidt e<strong>en</strong> calamiteit meestal tot inefficiënt<br />
gebruik <strong>van</strong> productiemiddel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> epidemie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dierziekte bijvoorbeeld gaat gepaard met verlies <strong>van</strong><br />
vlees, zuivel veevoer, meststoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie. <strong>De</strong> BSE-crisis in de EU heeft zelfs grote areal<strong>en</strong> natuurgebied in<br />
Zuid Amerika gekost. Omgekeerd is <strong>het</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> in beginsel bevorderlijk voor duurzaamheid.<br />
Dat betek<strong>en</strong>t niet dat elke concrete maatregel om e<strong>en</strong> voedselcrisis te voorkom<strong>en</strong> of te parer<strong>en</strong> bevorderlijk is<br />
voor duurzaamheid. Er kunn<strong>en</strong> zowel positieve als negatieve effect<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>.<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> maatregel<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> negatief duurzaamheidseffect:<br />
• Uitbreiding <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>landbouw</strong>areaal ter wille <strong>van</strong> de voedselzekerheid pakt vaak negatief uit voor biodiversiteit<br />
<strong>en</strong> klimaat.<br />
• Ook <strong>het</strong> alternatief, int<strong>en</strong>sivering <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>, kan schadelijk zijn voor milieu <strong>en</strong> biodiversiteit.<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> maatregel<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> mogelijk positief duurzaamheidseffect, synergie dus:<br />
• Algeme<strong>en</strong>: maatregel<strong>en</strong> die prijz<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>, zoals voorraadvorming, kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> efficiënt<br />
gebruik <strong>van</strong> hulpbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorgvuldig omgaan met dier<strong>en</strong> <strong>en</strong> natuur.<br />
• E<strong>en</strong> braaklegregeling kan niet alle<strong>en</strong> prijsschokk<strong>en</strong> demp<strong>en</strong>, maar ook word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut voor flora <strong>en</strong> fauna in<br />
jar<strong>en</strong> dat de grond niet voor teelt wordt gebruikt. Hetzelfde kan geld<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>siveringsregeling.<br />
• E<strong>en</strong> verplichte buffercapaciteit in stall<strong>en</strong> - met <strong>het</strong> oog op e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel vervoersverbod na e<strong>en</strong> uitbraak<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> besmettelijke dierziekte - kan ook t<strong>en</strong> goede kom<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> dier<strong>en</strong>welzijn, ook in de jar<strong>en</strong> dat de<br />
buffer niet hoeft te word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut.<br />
• Teelt <strong>van</strong> eiwitrijke voedergewass<strong>en</strong> in de EU verhoogt niet alle<strong>en</strong> de veerkracht <strong>van</strong> de EU t.o.v. de grill<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de geopolitiek, maar br<strong>en</strong>gt - vergelek<strong>en</strong> met de teelt <strong>van</strong> zulk voer in Zuid Amerika - ook minder risico<br />
mee <strong>van</strong> ontginning <strong>van</strong> natuurgebied<strong>en</strong>.<br />
• Selectieve versoepeling <strong>van</strong> <strong>het</strong> diermeelverbod, zolas voorgesteld door de <strong>Europese</strong> Commissie, kan<br />
geïmporteerd soja(schroot) ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. Dat kan natuur <strong>en</strong> voedselproductie overzee, <strong>het</strong> klimaat <strong>en</strong> transportbrandstoff<strong>en</strong><br />
spar<strong>en</strong>.<br />
• Terugdring<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> lange-afstandstransport <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> verkleint niet alle<strong>en</strong> de kans op verspreiding <strong>van</strong><br />
ziekt<strong>en</strong> maar kan ook bijdrag<strong>en</strong> aan <strong>en</strong>ergiebesparing <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>welzijn.<br />
• Bom<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> gewass<strong>en</strong> (agroforestry) kunn<strong>en</strong> bescherming bied<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> harde reg<strong>en</strong>val, te fel zonlicht <strong>en</strong><br />
droogte. Tegelijk legg<strong>en</strong> ze bov<strong>en</strong> <strong>en</strong> onder de grond koolstof vast, wat klimaatverandering teg<strong>en</strong>gaat.<br />
Wat <strong>het</strong> algem<strong>en</strong>e immuunsysteem betreft, dat staat de laatste jar<strong>en</strong> sterk in de belangstelling<br />
<strong>van</strong> immunolog<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> sterke algem<strong>en</strong>e, natuurlijke weerstand verkleint de kans op e<strong>en</strong> breed<br />
scala <strong>van</strong> infecties. Weliswaar is <strong>het</strong> systeem niet effectief g<strong>en</strong>oeg teg<strong>en</strong> de gevreesde zeer<br />
besmettelijke dierziekt<strong>en</strong> is, maar <strong>het</strong> kan e<strong>en</strong> infectie wel vertrag<strong>en</strong>, waardoor kostbare tijd<br />
voor bestrijding kan word<strong>en</strong> gewonn<strong>en</strong>. Ook kan <strong>het</strong> de effectiviteit <strong>van</strong> vaccinaties versterk<strong>en</strong>.<br />
230<br />
<strong>De</strong> veehouder kan de natuurlijke weerstand versterk<strong>en</strong> via fokkerij, huisvesting <strong>en</strong> veevoeding.<br />
<strong>De</strong> EU zou dat kunn<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> door innovatiesubsidies.<br />
230<br />
G. B<strong>en</strong>edictus, H. Savelkoul, C. de Vries & J. de Wilt 2006. Weerbaar Vee. Innovati<strong>en</strong>etwerk Agrocluster <strong>en</strong><br />
Gro<strong>en</strong>e Ruimte.<br />
94
Responscapaciteit <strong>en</strong> respons<br />
Ook in de sfeer <strong>van</strong> responscapaciteit bestaat er al e<strong>en</strong> scala aan gangbare maatregel<strong>en</strong>, zoals<br />
vervoersverbod<strong>en</strong>, ruiming<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaccinaties. Daar valt nog wel wat aan toe te voeg<strong>en</strong>.<br />
Optie 1. Noodvoorrad<strong>en</strong> vaccins <strong>en</strong> basiscapaciteit voor ruiming<br />
E<strong>en</strong> belangrijke voorzorgmaatregel is de aanleg <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> vaccins teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> scala<br />
zeer besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>. Dat is uiteraard alle<strong>en</strong> nodig bij ziekt<strong>en</strong> waarteg<strong>en</strong> de veestapel<br />
niet prev<strong>en</strong>tief is gevaccineerd. Sommige lidstat<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> al zulke noodvoorrad<strong>en</strong>, maar omdat<br />
<strong>het</strong> om grote hoeveelhed<strong>en</strong> kan gaan <strong>en</strong> niet te voorspell<strong>en</strong> is waar <strong>en</strong> wanneer ziekt<strong>en</strong><br />
uitbrek<strong>en</strong>, is <strong>het</strong> effectief <strong>en</strong> kost<strong>en</strong>bespar<strong>en</strong>d om dit Europees te coördiner<strong>en</strong>.<br />
Hetzelfde geldt voor ruimingscapaciteit. Bij uitbrak<strong>en</strong> in meerdere regio’s tegelijk <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
ziekte waarteg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vaccin bestaat, kan - bij tijdige signalering <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de vaccinvoorraad<br />
- word<strong>en</strong> volstaan met ringvaccinaties rond de infectiehaard<strong>en</strong>. Maar betreft <strong>het</strong> e<strong>en</strong> ziekte<br />
waarteg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vaccin bestaat, dan zal de regionale ruimingscapaciteit al snel tekortschiet<strong>en</strong>.<br />
Daarom is <strong>het</strong> verstandig om in Europees verband afsprak<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> over basiscapaciteit <strong>en</strong><br />
onderlinge bijstand.<br />
Optie 2. Voorschrijv<strong>en</strong> buffercapaciteit stall<strong>en</strong>, slachterij<strong>en</strong> <strong>en</strong> destructiebedrijv<strong>en</strong><br />
Door vervoersverbod<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> ziekte-uitbraak kan al snel ruimtegebrek in stall<strong>en</strong> ontstaan.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun vertrouw<strong>en</strong> in de veiligheid <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong>/of zuivel verliez<strong>en</strong>.<br />
Dat kan vooral gebeur<strong>en</strong> als sprake is <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zoönose. 231 <strong>De</strong> prijz<strong>en</strong> stort<strong>en</strong> dan in <strong>en</strong><br />
veehouders kunn<strong>en</strong> hun dier<strong>en</strong> niet meer - of niet teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> redelijke prijs - lat<strong>en</strong> slacht<strong>en</strong>.<br />
Resteert de gang naar <strong>het</strong> destructiebedrijf, maar ook dat kan overbelast rak<strong>en</strong>. Dan ontstaat<br />
e<strong>en</strong> risico <strong>van</strong> verloedering: dier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verwaarloosd of puil<strong>en</strong> de stal uit, kadavers word<strong>en</strong><br />
illegaal gedumpt etc., met risico’s voor nog verdere verspreiding <strong>van</strong> ziekt<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>ze risico's kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins word<strong>en</strong> beperkt door e<strong>en</strong> buffercapaciteit aan te houd<strong>en</strong> op<br />
veebedrijv<strong>en</strong>, met name op vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> legpluimveebedrijv<strong>en</strong>. 232 Ook in slachterij<strong>en</strong> <strong>en</strong> destructiebedrijv<strong>en</strong><br />
heeft buffercapaciteit zin. Dat biedt bij e<strong>en</strong> crisis op zijn minst extra tijd om<br />
maatregel<strong>en</strong> te nem<strong>en</strong>. Op e<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong>de markt zull<strong>en</strong> weinig ondernemers dat uit zichzelf<br />
do<strong>en</strong>, dus schiet de markt tekort <strong>en</strong> ligt er e<strong>en</strong> taak voor de overheid.<br />
Nederland loopt hier voorop in die zin dat de minimumruimte voor bigg<strong>en</strong> <strong>en</strong> vleesvark<strong>en</strong>s<br />
groter is dan elders in de EU. Dat is primair ter wille <strong>van</strong> <strong>het</strong> dier<strong>en</strong>welzijn, maar biedt ook<br />
e<strong>en</strong> buffer bij e<strong>en</strong> ziekte-uitbraak. <strong>De</strong> Raad voor Dier<strong>en</strong>aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Raad Landelijk<br />
Gebied 233 resp. de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dierg<strong>en</strong>eeskunde 234 hebb<strong>en</strong><br />
231<br />
BSE was wat dat betreft e<strong>en</strong> duidelijk voorbeeld: de vlam sloeg pas echt in de pan to<strong>en</strong> bleek dat <strong>het</strong> e<strong>en</strong><br />
zoönose is.<br />
232<br />
Dat is vooral zinvol op vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> legpluimveebedrijv<strong>en</strong>. Legkipp<strong>en</strong> groei<strong>en</strong> in ca. 6 wek<strong>en</strong> op tot ze naar de<br />
slachterij gaan. Zeug<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in Nederland gemiddeld 25 bigg<strong>en</strong> per jaar <strong>en</strong> die groei<strong>en</strong> in ca. 4 maand<strong>en</strong><br />
op tot ze slachtrijp zijn. Op zulke bedrijv<strong>en</strong> ontstaat bij e<strong>en</strong> vervoersverbod dus al snel ruimtegebrek. Ter<br />
vergelijking: melkkoei<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> slechts één kalf per jaar <strong>en</strong> dat heeft meer dan e<strong>en</strong> jaar nodig om op te<br />
groei<strong>en</strong> tot melkkoe. Wat wel zal knell<strong>en</strong>, al zeer snel zelfs, is de capaciteit <strong>van</strong> de melktank. Koei<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
namelijk niet snel stopp<strong>en</strong> met melk gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> melk is slechts beperkt houdbaar. Voor dat knelpunt bestaat<br />
ge<strong>en</strong> bevredig<strong>en</strong>de oplossing (E.J. Aalpoel in e-mail 15 februari 2011). In de praktijk zull<strong>en</strong> veehouders de<br />
melk in de mestput loz<strong>en</strong>.<br />
233<br />
RDA <strong>en</strong> RLG 2003. Dierziektebeleid met draagvlak. Advies over de bestrijding <strong>van</strong> zeer besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>.<br />
Zie: http://www.rlg.nl/adviez<strong>en</strong>/038/038_1/038a.html<br />
95
op zulke buffers aangedrong<strong>en</strong>. In de dier<strong>en</strong>welzijnseis<strong>en</strong> die <strong>van</strong>af 2013 voor de vark<strong>en</strong>shouderij<br />
ingaan is de minimum hokruimte per dier verruimd. 235<br />
E<strong>en</strong> optie voor de EU is de buffercapaciteit voor de hele EU te bevorder<strong>en</strong>, 236 <strong>het</strong>zij op verplichte<br />
basis, <strong>het</strong>zij op semi-verplichte basis via koppeling aan bedrijfstoeslag<strong>en</strong> (crosscompliance).<br />
Optie 3. Noodvoorrad<strong>en</strong> vlees<br />
Van vlees <strong>en</strong> zuivel kunn<strong>en</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangelegd om zowel scherpe prijspiek<strong>en</strong><br />
als -dal<strong>en</strong> te demp<strong>en</strong>. Hiervoor verwijz<strong>en</strong> we terug naar optie 6 op pagina 85. Zulke noodvoorrad<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s weinig zin als naast de productie ook de vraag zou instort<strong>en</strong>.<br />
Optie 4. Meer ruimte voor import <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel<br />
Als na e<strong>en</strong> uitbraak <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> schaarste aan vlees ontstaat <strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> sterk stijg<strong>en</strong>,<br />
kan de EU de drempels voor import <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel verlag<strong>en</strong>. Dat heeft voordel<strong>en</strong>, nadel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> risico's. Ook hiervoor verwijz<strong>en</strong> we terug: naar optie 4 op pagina 83.<br />
Herstel<br />
Om herstel <strong>van</strong> de veehouderij na e<strong>en</strong> crisis te bevorder<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> nationale overhed<strong>en</strong> of de<br />
EU noodkrediet<strong>en</strong> verschaff<strong>en</strong>, of bank<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> dat te do<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door e<strong>en</strong> deel<br />
<strong>van</strong> hun risico over te nem<strong>en</strong>. Maar bedrijv<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ook meer eig<strong>en</strong> verantwoordelijkheid<br />
nem<strong>en</strong>, bijvoorbeeld via verzekering<strong>en</strong>. <strong>De</strong> overheid kan die ontwikkeling bevorder<strong>en</strong> door<br />
e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de premie of e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> risico op zich te nem<strong>en</strong>. En uiteraard is <strong>het</strong> zaak<br />
om alle buffers weer op peil te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>: noodvoorrad<strong>en</strong> vlees <strong>en</strong> buffercapaciteit in stall<strong>en</strong>,<br />
slachterij<strong>en</strong> <strong>en</strong> destructiebedrijv<strong>en</strong>. Wat <strong>het</strong> meest nodig is zal <strong>van</strong> epidemie tot epidemie <strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> regio tot regio verschill<strong>en</strong>.<br />
Zijn middel <strong>en</strong> doel in proportie?<br />
Na bov<strong>en</strong>staande lange reeks <strong>van</strong> opties kan de vraag word<strong>en</strong> gesteld: is dit niet buit<strong>en</strong> proportie?<br />
Zijn al deze maatregel<strong>en</strong> nodig om calamiteit<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> of te parer<strong>en</strong>?<br />
Dat is niet <strong>het</strong> geval. T<strong>en</strong> eerste zijn niet alle g<strong>en</strong>oemde opties w<strong>en</strong>selijk, zoals bleek bij de<br />
beschrijving. T<strong>en</strong> tweede zijn de wel als gunstig beoordeelde opties lang niet allemaal nodig.<br />
Het zou zelfs onzinnig zijn ze allemaal in praktijk te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> slimme selectie kan volstaan.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn er meer reactieve maatregel<strong>en</strong> in de sfeer <strong>van</strong> responscapaciteit <strong>en</strong> respons<br />
nodig naarmate er effectievere prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> zijn g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Maar dan de vraag: moet<strong>en</strong> we zoveel maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> luxe als de hoge productie<br />
<strong>en</strong> consumptie <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel in de b<strong>en</strong><strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>? Vlees <strong>en</strong> zuivel zijn immers voor<br />
e<strong>en</strong> belangrijk deel ver<strong>van</strong>gbaar door plantaardige eiwitt<strong>en</strong>, die veel minder grond, <strong>en</strong>ergie,<br />
234 KNMvD 2007. KNMvD-standpunt: massaal dod<strong>en</strong> <strong>en</strong> destruer<strong>en</strong> <strong>van</strong> gezonde dier<strong>en</strong> in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> dierziektebestrijding?<br />
http://www.isis-veganisme.nl/bio-industrie/regels.knmvd.pdf<br />
235 Voor vleesvark<strong>en</strong>s <strong>van</strong> 85 tot 110 kg betreft <strong>het</strong> e<strong>en</strong> verruiming <strong>van</strong> 0,8 tot 1,0 m 2 . Bron:<br />
http://www.dgb<strong>en</strong>ergie.nl/cont<strong>en</strong>t/files/Files/IKB_Nederland/Reglem<strong>en</strong>t/LB77_bijlage_31_schema_welzijns<br />
eis<strong>en</strong>_vark<strong>en</strong>s_2005.pdf<br />
236 Ook in de financiële wereld bestaan er verplichte buffers. Volg<strong>en</strong>s de Basel III richtlijn<strong>en</strong> zijn bank<strong>en</strong> verplicht<br />
t<strong>en</strong>minste 7% aan kapitaalbuffer aan te houd<strong>en</strong>. En voor Nederlandse p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>fonds<strong>en</strong> geldt e<strong>en</strong> minimale<br />
dekkingsgraad voor financiële verplichting<strong>en</strong>.<br />
96
mineral<strong>en</strong> verg<strong>en</strong> <strong>en</strong> veel minder emissies veroorzak<strong>en</strong>? En is veehouderij niet e<strong>en</strong> weinig<br />
efficiënte bron <strong>van</strong> eiwitt<strong>en</strong>, die veel <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong> gebruikt, de natuur, <strong>het</strong> milieu<br />
<strong>en</strong> <strong>het</strong> klimaat belast <strong>en</strong> ook problem<strong>en</strong> kan oplever<strong>en</strong> voor de volksgezondheid? En laat ook<br />
<strong>het</strong> dier<strong>en</strong>welzijn niet vaak te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over?<br />
Daar valt <strong>het</strong> nodige teg<strong>en</strong>in te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste zijn de opties niet bedoeld voor e<strong>en</strong> structurele<br />
ondersteuning <strong>van</strong> productie <strong>en</strong> consumptie, maar voor <strong>het</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> beantwoord<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede zijn calamiteit<strong>en</strong> in de veehouderij <strong>van</strong> e<strong>en</strong> andere orde dan<br />
calamiteit<strong>en</strong> in bijvoorbeeld de auto-industrie. Ze zijn niet alle<strong>en</strong> schadelijk voor de economie<br />
<strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving, maar ook voor dier<strong>en</strong>, natuur, milieu, klimaat <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>welzijn. <strong>De</strong> emotionele<br />
<strong>en</strong> maatschappelijke impact kan <strong>en</strong>orm zijn. Zelfs de felste critici <strong>van</strong> de veehouderij<br />
zoud<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plotselinge crisis in de veehouderij niet toejuich<strong>en</strong>.<br />
Dat neemt niet weg dat er legitieme argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn voor e<strong>en</strong> structurele vermindering <strong>van</strong> de<br />
consumptie <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel (optie 7, pagina 74). Maar als zoiets al gebeurt, dan zal <strong>het</strong><br />
waarschijnlijk langzaam gebeur<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus in <strong>het</strong> kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nium nog slechts beperkt bijdrag<strong>en</strong><br />
aan e<strong>en</strong> verminderde <strong>kwetsbaarheid</strong> voor misoogst<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja.<br />
Het is dan ook e<strong>en</strong> groot maatschappelijk belang om stabilisator<strong>en</strong> in te bouw<strong>en</strong> in <strong>het</strong> productiesysteem.<br />
En daar komt nog e<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>t bij: <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
97
8. Afw<strong>en</strong>teling op ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
opties om die te beperk<strong>en</strong><br />
_________________________________________________________________________<br />
In de vorige hoofdstukk<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we gesc<strong>het</strong>st hoe de <strong>Europese</strong> markt zal reager<strong>en</strong> op<br />
schaarste aan veevoer door misoogst<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> de soja-import <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> grootschalige<br />
epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>. En wat de EU <strong>en</strong> nationale overhed<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> om<br />
ernstige schade aan hun voedselproductie <strong>en</strong> -voorzi<strong>en</strong>ing te voorkom<strong>en</strong>. Sommige <strong>van</strong> deze<br />
reacties hebb<strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong> voor de wereldmarkt <strong>en</strong> voor de voedselzekerheid <strong>van</strong> voedselimporter<strong>en</strong>de<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> situatie <strong>van</strong> die land<strong>en</strong> is nog altijd zorgwekk<strong>en</strong>d. Het aantal honger<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in de wereld is<br />
in de periode 1996-2009 sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (Figuur 8.1). Rec<strong>en</strong>t is <strong>het</strong> aantal weer gedaald als<br />
gevolg <strong>van</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> welvaart in ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> lagere voedselprijz<strong>en</strong>, maar <strong>het</strong> is<br />
onwaarschijnlijk dat die tr<strong>en</strong>d doorzet nu de graanprijz<strong>en</strong> weer tot grote hoogt<strong>en</strong> zijn gesteg<strong>en</strong>.<br />
Niet verwonderlijk is ook dat <strong>het</strong> aantal voedselrell<strong>en</strong> stijgt (<strong>en</strong> daalt) met de voedselprijz<strong>en</strong>.<br />
Zie Figuur 8.2, waarin de voedselrell<strong>en</strong> <strong>van</strong> 2010 <strong>en</strong> begin 2011 nog niet zijn verwerkt.<br />
Figuur 8.1 Aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met honger sinds 1969. Bron: Joachim von Braun.<br />
99
Figuur 8.2 Aantal voedselrell<strong>en</strong> als functie <strong>van</strong> prijsontwikkeling <strong>van</strong> tarwe, rijst <strong>en</strong> maïs.<br />
Van alle g<strong>en</strong>oemde beleidsopties voor de EU zijn vooral dieg<strong>en</strong>e nadelig voor ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
die kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot sterkere prijsschokk<strong>en</strong> op de wereldmarkt. Dat zijn met name:<br />
• remm<strong>en</strong> <strong>van</strong> de export <strong>van</strong> graan;<br />
• stimuler<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> graan, vlees <strong>en</strong> zuivel;<br />
• e<strong>en</strong> zodanig invulling <strong>van</strong> de flexibele bijm<strong>en</strong>gplicht voor biobrandstoff<strong>en</strong> dat de EU<br />
instabiliteit <strong>van</strong> prijz<strong>en</strong> exporteert (zoals zij dat eerder deed - <strong>en</strong> in mindere mate nog doet<br />
- met exportsubsidies).<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s nadelig zijn lange-termijncontract<strong>en</strong> met exporteurs. Die beperk<strong>en</strong> de ruimte op de<br />
markt voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>. Dat geldt ook vaak voor land grabbing<br />
in Afrika, Azië of Zuid Amerika, t<strong>en</strong>zij die wordt gecombineerd met investering<strong>en</strong> in voedings<strong>landbouw</strong><br />
voor de lokale markt (Box 8.1).<br />
Neutraal of zelfs gunstig voor ontwikkelingsland<strong>en</strong> zijn maatregel<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>d<br />
effect hebb<strong>en</strong> op de voedselprijz<strong>en</strong> in de EU <strong>en</strong> op de wereldmarkt. Dat zijn met name:<br />
• aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> om bij calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> prijspiek<strong>en</strong> te verkop<strong>en</strong> of te distribuer<strong>en</strong>;<br />
• braaklegg<strong>en</strong> of ext<strong>en</strong>siver<strong>en</strong> <strong>van</strong> grond om deze bij hoge prijz<strong>en</strong> te activer<strong>en</strong> c.q. te int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong>;<br />
• flexibele bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> als die zo wordt ingevuld dat bij hoge graanprijz<strong>en</strong><br />
minder biobrandstoff<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> bijgem<strong>en</strong>gd ongeacht herkomst;<br />
• noodvoorrad<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tieel schaarse productiemiddel<strong>en</strong> zoals water <strong>en</strong> zaaizaad;<br />
• fonds<strong>en</strong> voor noodkrediet<strong>en</strong> <strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan verzekering<strong>en</strong> om bij calamiteit<strong>en</strong> de productiecapaciteit<br />
overeind te houd<strong>en</strong>.<br />
Blijft staan dat de EU met haar grote koopkracht voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong> in<br />
tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste <strong>van</strong> veevoer, vlees <strong>en</strong> zuivel grote schade kan berokk<strong>en</strong><strong>en</strong> of zelfs kan<br />
100
destabiliser<strong>en</strong>. Het betreft onder meer de meeste land<strong>en</strong> in Afrika b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de Sahara. Daarom<br />
is <strong>het</strong> zaak om ook te bezi<strong>en</strong> hoe de EU <strong>en</strong> Nederland ontwikkelingsland<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong><br />
hun eig<strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> schokbest<strong>en</strong>diger te mak<strong>en</strong>. Het is niet overdrev<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong> dat<br />
daarmee ook veiligheidsbelang<strong>en</strong> zijn gedi<strong>en</strong>d: honger is e<strong>en</strong> voedingsbodem voor voedselrell<strong>en</strong>,<br />
instabiliteit, oorlog <strong>en</strong> extremisme. 237 In e<strong>en</strong> brandhaard als <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong> <strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
in kernwap<strong>en</strong>land Pakistan zijn de veiligheidsrisico’s zelfs groot. 238<br />
E<strong>en</strong> opmerking vooraf: de global governance inzake voedselzekerheid is zwak ontwikkeld. Er<br />
zijn wel programma’s <strong>en</strong> geldstrom<strong>en</strong>, maar weinig verplichting<strong>en</strong> <strong>en</strong> sancties. Dat steekt<br />
schril af bij de governance inzake voedselveiligheid, dierziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>. Die is veel<br />
minder vrijblijv<strong>en</strong>d <strong>en</strong> k<strong>en</strong>t strakke regels m.b.t. normstelling <strong>en</strong> handelsverkeer, compleet<br />
met sanctiemogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> arbitrage. <strong>De</strong> recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> plicht<strong>en</strong> <strong>van</strong> zowel de importeur als de<br />
exporteur zijn redelijk gewaarborgd. Reeds g<strong>en</strong>oemd: ook de G<strong>en</strong>eral Food Law <strong>van</strong> de EU<br />
k<strong>en</strong>t strakke regels voor voedselveiligheid, maar niet voor voedselzekerheid. Er is dus veel te<br />
zegg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> inhaalmanoeuvre, zowel in de EU als mondiaal.<br />
Om ontwikkelingsland<strong>en</strong> minder kwetsbaar te mak<strong>en</strong> voor voedselcrises zijn twee zak<strong>en</strong> nodig:<br />
• voor prev<strong>en</strong>tie: verdere ontwikkeling <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>;<br />
• voor responscapaciteit <strong>en</strong> respons: <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing meer resili<strong>en</strong>t mak<strong>en</strong><br />
voor calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Prev<strong>en</strong>tie<br />
In de sfeer <strong>van</strong> prev<strong>en</strong>tie verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de opties overweging:<br />
Optie 1. Investering<strong>en</strong> in <strong>landbouw</strong><br />
<strong>De</strong> <strong>landbouw</strong> is in de periode 1980-2005 wereldwijd sterk gedaald op de ag<strong>en</strong>da <strong>van</strong> overheidsinvestering<strong>en</strong><br />
239 <strong>en</strong> ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking. Het aandeel in <strong>het</strong> ontwikkelingsbudget<br />
daalde <strong>van</strong> 17% tot e<strong>en</strong> schamele 3,8%. 240 Sinds de laatste voedselcrisis staat de <strong>landbouw</strong><br />
weer hoog op de ontwikkelingsag<strong>en</strong>da <strong>van</strong> de Wereldbank, de EU, Nederland 241 <strong>en</strong> andere<br />
land<strong>en</strong>. Dat is hard nodig omdat de gangbare economische theorie dat ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>tievoordeel zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>van</strong>wege hun lage kost<strong>en</strong> <strong>van</strong> arbeid <strong>en</strong> grond <strong>en</strong><br />
daarom tot de winaars <strong>van</strong> liberalisering zoud<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>, gevaarlijk simplistisch is geblek<strong>en</strong>.<br />
237<br />
In Tunesië <strong>en</strong> Egypte hebb<strong>en</strong> de rec<strong>en</strong>te - mede door de hoge voedselprijz<strong>en</strong> geïnduceerde - straatrell<strong>en</strong> geholp<strong>en</strong><br />
om e<strong>en</strong> dictatuur aan te pass<strong>en</strong> in democratische richting. Maar daar kan niet uit word<strong>en</strong> afgeleid dat<br />
hoge voedselprijz<strong>en</strong> gunstig zijn voor de democratie. Het omgekeerde kan namelijk ook gebeur<strong>en</strong>.<br />
238<br />
Warner e.a. (a.w.) wijz<strong>en</strong> er op dat koppeling <strong>van</strong> e<strong>en</strong> probleem aan veiligheid al vaak e<strong>en</strong> effectieve manier<br />
is geblek<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> probleem hoger op de ag<strong>en</strong>da te krijg<strong>en</strong>.<br />
239<br />
www.eerstekamer.nl/eu/behandeling/20101126/...=/viktjmexkpg2.pdf<br />
240<br />
High Level Expert Forum – How to Feed the World in 2050. Investm<strong>en</strong>t. Paper, 2009.<br />
241<br />
Landbouw, rurale bedrijvigheid <strong>en</strong> voedselzekerheid. Nota <strong>van</strong> de ministers Verburg <strong>en</strong> Ko<strong>en</strong>ders, mei 2008.<br />
Het nieuwe kabinet heeft bij haar rec<strong>en</strong>te bezuiniging<strong>en</strong> de post private sector <strong>en</strong> voedselzekerheid geheel<br />
ontzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> er voor 2011 zelfs 40 miljo<strong>en</strong> extra voor uitgetrokk<strong>en</strong>. Zie de Beleidsbrief Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking<br />
<strong>van</strong> staatssecretaris Knap<strong>en</strong>, 26 november 2010.<br />
101
Box 8.1 Land grabbing: kans<strong>en</strong> <strong>en</strong> risico's<br />
Publieke <strong>en</strong> private investeerders uit rijke land<strong>en</strong> invester<strong>en</strong> de laatste jar<strong>en</strong> steeds vaker in aankoop of leas<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>grond in ontwikkelingsland<strong>en</strong>. Belangrijkste motief is geschokt vertrouw<strong>en</strong> in de wereldmarkt als<br />
bron <strong>van</strong> voedsel <strong>en</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>. Dat kwam door de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08, de exportbelemmering<strong>en</strong><br />
door <strong>en</strong>kele land<strong>en</strong> <strong>en</strong> mislukte poging<strong>en</strong> om daarna lange-termijncontract<strong>en</strong> af te sluit<strong>en</strong>. Ook winstverwachting<strong>en</strong><br />
spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol.<br />
In de periode 2006-2009 hadd<strong>en</strong> reeds 20 land<strong>en</strong> - waaronder China, Zuid Korea, India, Japan <strong>en</strong> Saoedi-Arabië,<br />
maar ook <strong>het</strong> VK, Zwed<strong>en</strong>, <strong>De</strong>nemark<strong>en</strong> <strong>en</strong> Duitsland - geïnvesteerd in t<strong>en</strong>minste 24 land<strong>en</strong>, vooral in Afrika,<br />
Azië <strong>en</strong> Zuid Amerika. Meest in trek zijn dunbevolkte regio’s met slecht ontwikkelde landrecht<strong>en</strong>, zoals de Guinea<br />
sa<strong>van</strong>n<strong>en</strong> in Afrika, bosgebied<strong>en</strong> in Zuidoost Azië <strong>en</strong> Congo <strong>en</strong> de cerrados <strong>van</strong> Brazilië. Meer dan 70%<br />
vindt plaats in Sub-Sahara Afrika (met name Ethiopië, Soedan, Mozambique <strong>en</strong> Congo) waar de voorwaard<strong>en</strong><br />
voor landaankoop door buit<strong>en</strong>landse investeerders <strong>het</strong> meest gunstig zijn. Het gaat soms om <strong>en</strong>orme areal<strong>en</strong>,<br />
zoals 450.000 ha voor biobrandstoff<strong>en</strong> in Madagascar, 150.000 ha voor veehouderij in Soedan <strong>en</strong> 100.000 ha<br />
voor irrigatie in Mali. China heeft <strong>het</strong> oog lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> op nog grotere areal<strong>en</strong>: 2,8 miljo<strong>en</strong> ha in Congo, 2 miljo<strong>en</strong><br />
ha in Zambia <strong>en</strong> 1,24 miljo<strong>en</strong> ha in de Filippijn<strong>en</strong>. Het laatste plan is overig<strong>en</strong>s stopgezet door de Filippijnse<br />
regering, maar in 25% <strong>van</strong> de gevall<strong>en</strong> was al sprake <strong>van</strong> daadwerkelijk grondgebruik.<br />
Critici sprek<strong>en</strong> <strong>van</strong> land grabbing. <strong>De</strong> kritiek richt zich vooral op de risico’s voor de plaatselijke bevolking <strong>en</strong> de<br />
natuur. Maar in principe zijn er ook kans<strong>en</strong> voor ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Kans<strong>en</strong> Risico’s<br />
Investering in <strong>landbouw</strong> Verlies landrecht<strong>en</strong><br />
Ontwikkeling export Corruptie<br />
Nieuwe bedrijvigheid incl. biobrandstoff<strong>en</strong> Grondspeculatie<br />
Werkgeleg<strong>en</strong>heid Sociale <strong>en</strong> milieuschade<br />
Technologie-overdracht Roofbouw <strong>landbouw</strong>grond<br />
Betere regeling <strong>van</strong> landrecht<strong>en</strong> Voedselonzekerheid<br />
Of de kans<strong>en</strong> voor de plaatselijke bevolking groter of juist kleiner zijn dan de risico’s staat of valt met de inhoud<br />
<strong>en</strong> de naleving <strong>van</strong> de contract<strong>en</strong>. Tot dusver zijn er meer negatieve dan positieve voorbeeld<strong>en</strong>. <strong>De</strong> contract<strong>en</strong><br />
zitt<strong>en</strong> vaak slecht in elkaar.<br />
Voorbeeld <strong>van</strong> e<strong>en</strong> tragische mislukking is e<strong>en</strong> project <strong>van</strong> <strong>het</strong> Nederlandse bedrijf Bioshape in Tanzania. Het<br />
betreft e<strong>en</strong> plantage <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>en</strong>ergiegewas Jatropha curcas. Wat misging: boer<strong>en</strong> zijn niet volg<strong>en</strong>s de regels<br />
uitgekocht, e<strong>en</strong> groot deel <strong>van</strong> <strong>het</strong> geld werd door de plaatselijke autoriteit<strong>en</strong> achtergehoud<strong>en</strong>, er werd illegaal<br />
bos gekapt <strong>en</strong> hout verkocht <strong>en</strong> de milieueffectrapportage was ondeugdelijk. To<strong>en</strong> de Nederlandse overheid e<strong>en</strong><br />
subsidieregeling stopzette <strong>en</strong> e<strong>en</strong> financier trok zich terugtrok was <strong>het</strong> gebeurd. <strong>De</strong> proefplantage raakte in verval<br />
<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> berooid achter.<br />
E<strong>en</strong> beter voorbeeld - ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in Tanzania - leek e<strong>en</strong> project <strong>van</strong> <strong>het</strong> Zweedse bedrijf SEKAB, één <strong>van</strong> de<br />
grootste produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> bio-ethanol <strong>van</strong> Europa. Tot 2009 bouwde <strong>het</strong> bedrijf aan e<strong>en</strong> pilot met e<strong>en</strong> suikerrietplantage<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verwerkingsfabriek. <strong>De</strong> voorwaard<strong>en</strong> daarbij - met name op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> werkgeleg<strong>en</strong>heid <strong>en</strong><br />
respect voor de eig<strong>en</strong>domsstructuur - werd<strong>en</strong> door externe waarnemers als relatief gunstig beoordeeld. Maar <strong>het</strong><br />
bedrijf stopte <strong>het</strong> project in 2009 om uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de red<strong>en</strong><strong>en</strong>, waaronder e<strong>en</strong> tekort aan nieuwe grond.<br />
Er do<strong>en</strong> zich bizarre situaties voor. Soedan <strong>en</strong> Ethiopië hebb<strong>en</strong> grote areal<strong>en</strong> land verhuurd voor exportgewass<strong>en</strong><br />
terwijl zij tegelijk voor miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voedselhulp <strong>van</strong> <strong>het</strong> World Food Program ont<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. En om investeerders<br />
leveringszekerheid te bied<strong>en</strong> heeft Pakistan naast land ook e<strong>en</strong> beveiligingsmacht <strong>van</strong> 100.000 man<br />
aangebod<strong>en</strong>.<br />
Vanwege de slechte ervaring<strong>en</strong> met land grabbing wordt vaak gepleit voor e<strong>en</strong> gedragscode. Het IFPRI bepleit<br />
de volg<strong>en</strong>de bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong>:<br />
• transparantie in onderhandeling<strong>en</strong><br />
• respecter<strong>en</strong> bestaande landrecht<strong>en</strong><br />
• redelijk aandeel locale bevolking in opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong><br />
• minimale milieuschade<br />
102
• e<strong>en</strong> positieve bijdrage aan locale voedselzekerheid.<br />
Daarnaast pleitte IFPRI voor krachtdadige overhed<strong>en</strong>, wettelijke sanctiemogelijkhed<strong>en</strong> voor overtred<strong>en</strong>de investeerders<br />
<strong>en</strong> grotere betrokk<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> lokale boer<strong>en</strong> bij <strong>het</strong> project.<br />
Wereldbank, FAO, UNCTAD <strong>en</strong> <strong>het</strong> International Fund for Agricultural Investm<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> set of recomm<strong>en</strong>ded<br />
principles opgesteld, op basis waar<strong>van</strong> e<strong>en</strong> gedragscode gemaakt moet word<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> bije<strong>en</strong>komst <strong>van</strong><br />
<strong>het</strong> FAO Committee on Food Security in oktober 2010 werd deze vooralsnog verworp<strong>en</strong> door maatschappelijke<br />
organisaties <strong>van</strong>wege gebrek aan inspraak <strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> locale partij<strong>en</strong>. Oxfam wijst er ook op dat opstelling<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> code al gauw 10 jaar kost terwijl de ontwikkeling<strong>en</strong> intuss<strong>en</strong> zeer snel gaan. Met de sterk uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de<br />
belang<strong>en</strong> <strong>van</strong> betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> <strong>en</strong> de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de internationale vraag naar grondreserves, zal <strong>het</strong> niet<br />
gemakkelijker word<strong>en</strong> om te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> breed aanvaarde gedragscode.<br />
Intuss<strong>en</strong> gaat land-grabbing verder. Het Chinese staatsbedrijf Beidahuang onderhandelt met Arg<strong>en</strong>tinië over e<strong>en</strong><br />
investering <strong>van</strong> 1,45 miljard dollar in irrigatie <strong>en</strong> teelt op e<strong>en</strong> areaal <strong>van</strong> 320.000 ha. Het bedrijf mikt op e<strong>en</strong><br />
contract voor 20 jaar t<strong>en</strong> behoeve <strong>van</strong> de voedselzekerheid voor China. Critici sprek<strong>en</strong> <strong>van</strong> uitverkoop <strong>van</strong> land<br />
voor industriële sojaproductie. Brazilië wil <strong>het</strong> opkop<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>grond door speculant<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>landse<br />
overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> staatsbedrijv<strong>en</strong> aan band<strong>en</strong> legg<strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
von Braun, J. 2010. Mansholt lezing, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit.<br />
Brown, Lester R. 2010. The Emerging Politics of Food Scarcity. Earth Policy Institute.<br />
blog.sustainablog.org/food-security-global-politics/<br />
Cotula, L. S. Vermeul<strong>en</strong>, R. Leonard & J. Keeley. 2009. Land grab or developm<strong>en</strong>t opportunity? Agricultural<br />
investm<strong>en</strong>t and international land deals in Africa. FAO, IIED & IFAD.<br />
All<strong>en</strong>, M. 2009 "Land Grabbing" by Foreign Investors in <strong>De</strong>veloping Countries. Risks and Opportunities. IFPRI<br />
www.ifpri.org/.../land-grabbing-foreign-investors-developing-countries<br />
Lindijer, K. 2010. Nieuwe kolonisatie moet Afrika juist ontwikkel<strong>en</strong>. NRC Handelsblad 14 december.<br />
Oakland Institute 2009. The great land grab: rush for the world’s farmland threat<strong>en</strong>s food security for the poor.<br />
www.oaklandinstitute.org<br />
Val<strong>en</strong>tino, S. 2010. Bioshape trekt spoor <strong>van</strong> vernieling. NRC Handelsblad 21 september.<br />
World Bank 2010. Rising global interest in farmland. Can it yield sustainable and equitable b<strong>en</strong>efits?<br />
siteresources.worldbank.org/INTARD/.../ESW_Sept7_final_final.pdf<br />
Zwart, G. & D. Pruett 2010. Comm<strong>en</strong>ts on World Bank report. Oxfam. http://ediscussion.donorplatform.org/wpcont<strong>en</strong>t/uploads/2010/09/Oxfam-comm<strong>en</strong>ts-on-WB-report.pdf<br />
Tanzania: http://www.dailynews.co.tz/feature/?n=14722&cat=feature<br />
Tanzania, SEKAB: http://www.compete-bioafrica.net/bestpractice/COMPETE-032448-GoodPractice-<br />
CaseStudy4-Bagamoyo.pdf<br />
Arg<strong>en</strong>tinië: http://www.grain.org/front/<br />
Brazilië: Brazilië legt grondaankoop aan band<strong>en</strong>. agd 8 maart 2011.<br />
Nodig zijn vooral gecoördineerde investering<strong>en</strong> in instituties, zoals markt-infrastructuur, eig<strong>en</strong>domsrecht<strong>en</strong>,<br />
kredietverl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> voorlichting. 242 Ook de Gro<strong>en</strong>e Revolutie in Azië is tot<br />
stand gekom<strong>en</strong> door zulke gecoördineerde investering<strong>en</strong>, maar die les is e<strong>en</strong> tijdlang verget<strong>en</strong>.<br />
Investering<strong>en</strong> in <strong>landbouw</strong> kunn<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> motor <strong>van</strong> de economie zijn. In de armste<br />
land<strong>en</strong> kan elke 1% groei in de <strong>landbouw</strong> 2,5% economische groei g<strong>en</strong>erer<strong>en</strong>; 1% groei in<br />
andere sector<strong>en</strong> nog niet de helft daar<strong>van</strong>. 243<br />
242 A. Kuyv<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> & H. Stolwijk. 2010. <strong>De</strong>veloping countries and EU agricultural and food policy: opportunities<br />
and threats. In: A. Oskam, H. Meester & H. Silvis. EU Policy for agriculture, food and rural areas.<br />
Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Academic Publishers.<br />
243 World <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Repport 2008. Agriculture for developm<strong>en</strong>t.<br />
103
Box 8.2 Verwaarlozing <strong>landbouw</strong> in Afrika<br />
In Afrika hebb<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia niet alle<strong>en</strong> de donor<strong>en</strong>, maar ook overhed<strong>en</strong> de <strong>landbouw</strong> verwaarloosd.<br />
Dat kond<strong>en</strong> ze zich permitter<strong>en</strong> omdat ze goedkoop voedsel kond<strong>en</strong> importer<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> <strong>het</strong> voedselhulp<br />
<strong>en</strong> voedseldumping door rijke land<strong>en</strong>. Ze ging<strong>en</strong> zich meer richt<strong>en</strong> op de stedelijke elite (die vaak de<br />
import in hand<strong>en</strong> heeft), <strong>het</strong> leger <strong>en</strong> grote produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> cash crops. Wat ook e<strong>en</strong> rol speelde is dat arme<br />
stadsbewoners eerder in opstand kom<strong>en</strong> dan arme boer<strong>en</strong>.<br />
In <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de liberalisering werd<strong>en</strong> ook belangrijke instituties afgebrok<strong>en</strong> of geprivatiseerd. Daardoor<br />
kwam<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> nauwelijks toe aan verhoging <strong>van</strong> de productie per hectare <strong>en</strong> richtt<strong>en</strong> zij zich meer op areaaluitbreiding.<br />
<strong>De</strong> productie kon de bevolkingsgroei niet bijb<strong>en</strong><strong>en</strong>. Terwijl Afrika kort na de dekolonisatie zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d<br />
was in voedsel <strong>en</strong> per hoofd e<strong>en</strong> 2x zo hoog inkom<strong>en</strong> had als Azië, is <strong>het</strong> <strong>van</strong>daag nettovoedselimporteur<br />
<strong>en</strong> is <strong>het</strong> inkom<strong>en</strong> per hoofd veel lager dan in Azië. Daar is <strong>het</strong> inkom<strong>en</strong> mede gesteg<strong>en</strong> als<br />
gevolg <strong>van</strong> de Gro<strong>en</strong>e Revolutie <strong>en</strong> de stimuler<strong>en</strong>de rol daarbij <strong>van</strong> de staat.<br />
Ook de EU <strong>landbouw</strong> heeft zich na WO II zo sterk kunn<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> dank zij overheidsinterv<strong>en</strong>ties in de<br />
vorm <strong>van</strong> marktbescherming, subsidies, <strong>en</strong> investering<strong>en</strong> in instituties.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
<strong>De</strong> Schutter, O. 2011. "Voedselhandel is verword<strong>en</strong> tot casinospel". Interview in NRC Handelsblad 23 februari<br />
2011.<br />
A. Kuyv<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> 2007. Africa, agriculture, aid. Afscheidsrede Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit.<br />
E<strong>en</strong> specifiek subdoel <strong>van</strong> zulke investering<strong>en</strong> zou moet<strong>en</strong> zijn: versterking <strong>van</strong> de veerkracht<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>voedselsysteem</strong> m.b.t. calamiteit<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Wereldbank is sinds 2008 actief om ontwikkelingsland<strong>en</strong>,<br />
met name in Afrika <strong>en</strong> Azië, op voedselgebied bij te staan teg<strong>en</strong> de bedreiging<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> extreme voedselprijz<strong>en</strong>. Daarvoor heeft zij <strong>het</strong> Global Food Crisis Response Programme<br />
(GFCRP) in <strong>het</strong> lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>. Wereldwijd hebb<strong>en</strong> zo’n 5,9 miljo<strong>en</strong> agrarische huishoud<strong>en</strong>s<br />
daar profijt <strong>van</strong> gehad. <strong>De</strong> korte-termijnproductie is gestimuleerd door kunstmest, zad<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gereedschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> herstel <strong>van</strong> kleinschalige infrastructuur. Het GFRP heeft ook geholp<strong>en</strong><br />
met schoolvoeding, voedingssupplem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor moeder <strong>en</strong> kind, <strong>en</strong> geld <strong>en</strong> werkverschaffing<br />
voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong> door extreme voedselprijz<strong>en</strong>. Ook zijn <strong>en</strong>kele land<strong>en</strong> financieel gesteund<br />
om voedselbelasting <strong>en</strong> invoertariev<strong>en</strong> te verlag<strong>en</strong>. 244<br />
Ook <strong>het</strong> Nederlandse ontwikkelingsbeleid richt zich op voedselzekerheid, mede met <strong>het</strong> oog<br />
op e<strong>en</strong> minder stabiel klimaat. In dat kader heeft Nederland e<strong>en</strong> belangrijk initiatief g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
door in november 2010 e<strong>en</strong> mondiale confer<strong>en</strong>tie te houd<strong>en</strong> over <strong>landbouw</strong>, voedselzekerheid<br />
<strong>en</strong> klimaatverandering. 245 Die confer<strong>en</strong>tie krijgt e<strong>en</strong> vervolg. Ter voorbereiding <strong>van</strong> die confer<strong>en</strong>tie<br />
zijn interessante papers geschrev<strong>en</strong> door de Wereldbank <strong>en</strong> de FAO, waarin tal <strong>van</strong><br />
voorbeeld<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gesc<strong>het</strong>st hoe verhoging <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>productie kan sam<strong>en</strong>gaan met<br />
verhoging <strong>van</strong> de weerbaarheid teg<strong>en</strong> extreem weer <strong>en</strong> klimaatverandering. 246,247 Adaptatie<br />
aan klimaatverandering kan sam<strong>en</strong>gaan met mitigatie: tempering <strong>van</strong> de emissies <strong>van</strong> broeikasgass<strong>en</strong>.<br />
Dat is bijvoorbeeld <strong>het</strong> geval bij agroforestry <strong>en</strong> bij biogas. <strong>De</strong>ze koppeling <strong>van</strong><br />
<strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> klimaatag<strong>en</strong>da’s biedt perspectief.<br />
244 http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/NEWS/0,,cont<strong>en</strong>tMDK:22739612~pagePK:64257043~piPK<br />
:437376~theSitePK:4607,00.html<br />
245<br />
The Hague confer<strong>en</strong>ce on agriculture, food security and climate change 2010. Chair’s Summary.<br />
www.rijksoverheid.nl/.../2010/.../the-hague-confer<strong>en</strong>ce-on-agriculture-food- security-and-climate-changechair-s-summary.html<br />
246<br />
World Bank 2010. The Hague confer<strong>en</strong>ce on agriculture, food security and climate change. Opportunities<br />
and chall<strong>en</strong>ges for a converging ag<strong>en</strong>da: country examples.<br />
247<br />
FAO 2010. The Hague confer<strong>en</strong>ce on agriculture, food security and climate change. “Climate-Smart” Agriculture<br />
– Policies, Practices and Financing for Food Security, Adaptation and Mitigation.<br />
104
Optie 2. Recht op bescherming <strong>landbouw</strong> teg<strong>en</strong> sterke groei import<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> <strong>landbouw</strong> in veel land<strong>en</strong>, waaronder ontwikkelingsland<strong>en</strong> loopt <strong>het</strong> risico om bij volledige<br />
op<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> weggeconcurreerd. Daarom hebb<strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
onder de WTO-regels <strong>het</strong> recht om e<strong>en</strong> substantieel basisniveau <strong>van</strong> de eig<strong>en</strong> voedselproductie<br />
met tariev<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of importquota te bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> goedkopere import<strong>en</strong>. Daartoe kunn<strong>en</strong><br />
zij op basis <strong>van</strong> de zgn. Enabling Clause uit <strong>het</strong> GATT-akkoord <strong>van</strong> 1979 ontheffing krijg<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> non-discriminatiebeginsel, dat inhoudt dat elk land alle overige handelspartners gelijk<br />
di<strong>en</strong>t te behandel<strong>en</strong>. 248 Van later datum is <strong>het</strong> Special Safeguard Mechanism, dat land<strong>en</strong> <strong>het</strong><br />
recht geeft om binn<strong>en</strong>landse produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> goedkope import<strong>en</strong>. India <strong>en</strong><br />
andere land<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in de Doharonde <strong>het</strong> recht geclaimd om daar gebruik <strong>van</strong> te mak<strong>en</strong> zodra<br />
de import to<strong>en</strong>eemt met meer dan 10% of de prijz<strong>en</strong> sterk zijn gedaald. Mega-exporteur<br />
de VS wilde de lat veel hoger legg<strong>en</strong>: bij 40% importgroei. 249 Dat houdt verband met de hoge<br />
prioriteit die de VS gev<strong>en</strong> aan markttoegang tot de groei<strong>en</strong>de midd<strong>en</strong>klasse in de opkom<strong>en</strong>de<br />
economieën. <strong>De</strong> EU nam e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>positie in. Voor de voedselzekerheid <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
is <strong>het</strong> <strong>van</strong> groot belang dat de lat laag blijft ligg<strong>en</strong>. 250 Ook Nederland staat op dat standpunt.<br />
<strong>De</strong> kredietvoorwaard<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> IMF <strong>en</strong> de Wereldbank zijn overig<strong>en</strong>s veel str<strong>en</strong>ger dan de<br />
huidige WTO regels <strong>en</strong> bied<strong>en</strong> nauwelijks ruimte voor importbelemmering<strong>en</strong> ter bescherming<br />
<strong>van</strong> de binn<strong>en</strong>landse voedselproductie. Daardoor kreeg bijvoorbeeld Ghana ge<strong>en</strong> ruimte om<br />
e<strong>en</strong> reguler<strong>en</strong>de heffing te legg<strong>en</strong> op de import <strong>van</strong> goedkope kipp<strong>en</strong>vleugels uit de EU die<br />
lokale pluimveehouders uit de markt hebb<strong>en</strong> gedrukt. <strong>De</strong>ze rigide voorwaard<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voort<br />
uit de eerderg<strong>en</strong>oemde onrealistische economische theorie. Te gemakkelijk is aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat<br />
de voor agrarische ontwikkeling b<strong>en</strong>odigde instituties na liberalisering <strong>van</strong>zelf <strong>van</strong>uit de<br />
markt ontstaan, maar dat is in de meeste gevall<strong>en</strong> niet gebeurd. Er zijn zelfs belangrijke instituties<br />
afgebrok<strong>en</strong>. Vaak wordt verget<strong>en</strong> dat ook de EU haar <strong>landbouw</strong> pas concurrer<strong>en</strong>d heeft<br />
kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> door dec<strong>en</strong>nialange bescherming <strong>en</strong> actieve, ook institutionele steun. Hetzelfde<br />
geldt voor de gro<strong>en</strong>e revoluties in India, China <strong>en</strong> Indonesië: die kond<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong> dankzij<br />
marktbescherming, activistische overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> participatie <strong>van</strong> kleine boer<strong>en</strong>. <strong>De</strong> rigide regimes<br />
<strong>van</strong> IMF <strong>en</strong> Wereldbank zijn voor zulke ontwikkeling<strong>en</strong> funest (Box 7.2).<br />
Ook voedselhulp heeft de ontwikkeling <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> in veel ontwikkelingsland<strong>en</strong> meer<br />
geschaad dan geholp<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze hulp was vaak effectief tijd<strong>en</strong>s de voedselcrisis, maar werd contraproductief<br />
als zij na de crisis werd voortgezet. Daardoor werd<strong>en</strong> lokale boer<strong>en</strong> uit de markt<br />
gedrukt <strong>en</strong> werd <strong>het</strong> land steeds afhankelijker <strong>van</strong> hulp. Meest funest was de in kind voedselhulp<br />
uit de VS, die volg<strong>en</strong>s critici vaak meer <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> de Amerikaanse agribusiness <strong>en</strong><br />
248 China heeft bijvoorbeeld e<strong>en</strong> doelstelling <strong>van</strong> t<strong>en</strong>minste 95% zelfvoorzi<strong>en</strong>ing in gran<strong>en</strong>. Daartoe wordt de<br />
graanprijs ondersteund <strong>en</strong> word<strong>en</strong> inputsubsidies verle<strong>en</strong>d (OECD-FAO 2010). Nadeel <strong>van</strong> inputsubsidies is<br />
dat ze kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot inefficiënt, verspill<strong>en</strong>d <strong>en</strong> vervuil<strong>en</strong>d gebruik <strong>van</strong> de inputs. Wellicht zijn daar in<br />
FAO- of WTO-verband afsprak<strong>en</strong> over te mak<strong>en</strong>.<br />
249 Overig<strong>en</strong>s erk<strong>en</strong>t de WTO dat recht voor alle land<strong>en</strong> waar <strong>het</strong> product<strong>en</strong> betreft die op de wereldmarkt zijn<br />
gedumpt. Daarbij is dumping gedefinieerd als verkoop b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de prijs op de thuismarkt. Maar volg<strong>en</strong>s<br />
Smaller & Murphy (noot 5) ligt die prijs in de VS vaak b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de kostprijs voor de boer. Dat geldt bijvoorbeeld<br />
voor maïs, soja, rijst <strong>en</strong> kato<strong>en</strong>. Daardoor word<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong> geconfronteerd met<br />
import<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> kunstmatig lage prijz<strong>en</strong> waar zij niet teg<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn de klacht<strong>en</strong>procedures<br />
bij de WTO duur <strong>en</strong> tijdrov<strong>en</strong>d.<br />
250 <strong>De</strong> ontwikkelingsorganisaties ICCO, Cordaid <strong>en</strong> OxfamNovib hebb<strong>en</strong> bepleit dat de EU in de WTO steun<br />
geeft aan de claim <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> op flexibiliteit inzake speciale product<strong>en</strong> <strong>en</strong> speciale vrijwaringsmechanism<strong>en</strong>.<br />
Ook zoud<strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> niet gedwong<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tot snelle <strong>en</strong> diepgaande<br />
liberalisering. Zie: brief 1 september 2008 aan de vaste Kamercommissies voor Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>, LNV<br />
<strong>en</strong> Financiën.<br />
105
transportsector di<strong>en</strong>de dan <strong>het</strong> noodlijd<strong>en</strong>de land waar <strong>het</strong> voor bedoeld was. Vaak was de<br />
hulp e<strong>en</strong> manier om overschott<strong>en</strong> weg te werk<strong>en</strong>. Ze nam vaak af in period<strong>en</strong> <strong>van</strong> hoge prijz<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> toe in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> lage prijz<strong>en</strong> – precies <strong>het</strong> teg<strong>en</strong>overgestelde <strong>van</strong> waar <strong>het</strong> ontwikkelingsland<br />
behoefte aan had. <strong>De</strong> EU is in de jar<strong>en</strong> ’90 met zulke hulp gestopt. <strong>De</strong> OESO heeft er op<br />
gewez<strong>en</strong> dat <strong>het</strong> veel efficiënter is om gebond<strong>en</strong> in kind voedselhulp te ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door hulp<br />
in geld waarmee land<strong>en</strong> voedsel in hun eig<strong>en</strong> regio kunn<strong>en</strong> kop<strong>en</strong>. 251<br />
Nederland zou ontwikkelingsland<strong>en</strong> in deze context op twee manier<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong>:<br />
• b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> <strong>van</strong> de goede relatie met de VS om de VS te beweg<strong>en</strong> zich in de WTO onderhandeling<strong>en</strong><br />
flexibeler op te stell<strong>en</strong> inzake de special safeguards. Maar of dat veel indruk<br />
maakt staat gezi<strong>en</strong> de grote commerciële belang<strong>en</strong> te bezi<strong>en</strong>.<br />
• rechtstreeks <strong>en</strong> via de EU druk zett<strong>en</strong> op IMF <strong>en</strong> Wereldbank om hun kredietvoorwaard<strong>en</strong><br />
te matig<strong>en</strong>. Het is dan ess<strong>en</strong>tieel dat die druk ook komt <strong>van</strong> <strong>het</strong> ministerie <strong>van</strong> Financiën.<br />
<strong>De</strong> laatste jar<strong>en</strong> wordt in kring<strong>en</strong> <strong>van</strong> NGO's (Box 8.3), ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> de VN 252 vaak<br />
gewez<strong>en</strong> op <strong>het</strong> Right to Food. Dat wordt ook wel als toetsingskader gebruikt voor beleid. 253<br />
Optie 3. Gedragscode biobrandstoff<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> opmars <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong> is niet zonder risico’s voor de voedselzekerheid. In 2007<br />
werd al 5% <strong>van</strong> de wereldgraanproductie <strong>en</strong> 9% <strong>van</strong> de plantaardige olie voor biobrandstoff<strong>en</strong><br />
gebruikt. 254 Dat kan met name in period<strong>en</strong> <strong>van</strong> krappe graanvoorrad<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt<br />
opdrijv<strong>en</strong>, wat vooral e<strong>en</strong> probleem is voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Plaatselijk concurreert de productie rechtstreeks met de voedselproductie.<br />
Dat laatste bezwaar is te onder<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door gedragscodes. Uitgangspunt zou moet<strong>en</strong> zijn: ge<strong>en</strong><br />
<strong>landbouw</strong>grond voor <strong>en</strong>ergie gebruik<strong>en</strong> zolang de voedselbehoefte <strong>van</strong> <strong>het</strong> land niet is gedekt.<br />
Ook de EU zou daar e<strong>en</strong> harde voorwaarde <strong>van</strong> moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
Optie 4. Gedragscode land grabbing<br />
Ook land grabbing kan de voedselzekerheid ondermijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook hier is <strong>het</strong> hard nodig dat<br />
adequate gedragscodes word<strong>en</strong> toegepast (Box 8.1). Eén <strong>van</strong> de voorwaard<strong>en</strong> zou moet<strong>en</strong><br />
zijn dat de voedselzekerheid <strong>van</strong> de plaatselijke bevolking niet wordt aangetast maar juist<br />
wordt verbeterd. Er bestaat overig<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> cons<strong>en</strong>sus over de effectiviteit <strong>van</strong> gedragscodes.<br />
251<br />
Zie o.a.: Food and Nutrition Coalition 2005. Dumping Food Aid: Trade or Aid? ICCO/Wemos.<br />
www.wto.org/<strong>en</strong>glish/.../posp47 dumping_food_aid_e.pdf<br />
252<br />
O. <strong>De</strong> Schutter 2010. Countries tackling hunger with a right to food approach. Briefing note 01 by the special<br />
Rapporteur on the Right to Food,<br />
253<br />
E<strong>en</strong> helder pleidooi voor integratie <strong>van</strong> <strong>het</strong> Right to Food in <strong>het</strong> wereldhandelssysteem is te vind<strong>en</strong> in: C.<br />
Smaller & S. Murphy 2008 a.w. Andere voorstell<strong>en</strong> zijn te vind<strong>en</strong>: W. Sachs & T. Santarius 2007. Slow Trade<br />
– Sound Farming. A multilateral framework for sustainable markets in agriculture. Heinrich Böll Foundation,<br />
Misereor & Wuppertal Institute. Dit rapport is mede gebaseerd op e<strong>en</strong> Noord-Zuid dialoog.<br />
E<strong>en</strong> juridische b<strong>en</strong>adering is te vind<strong>en</strong> in: O. <strong>De</strong> Schutter 2008. A human rights approach to trade and investm<strong>en</strong>t<br />
policies. www.tradeobservatory.org/library.cfm?refID=104504<br />
254<br />
OECD-FAO 2008. World Food Outlook 2008.<br />
106
Responscapaciteit <strong>en</strong> respons 255<br />
Daar waar prev<strong>en</strong>tie tekort schiet zijn ook voorzorgsmaatregel<strong>en</strong> nodig. Opties:<br />
Optie 1. Schaarstebest<strong>en</strong>diger handelsregels<br />
<strong>De</strong> WTO-regels voor de <strong>landbouw</strong> zijn ontwikkeld in e<strong>en</strong> tijd <strong>van</strong> overproductie <strong>en</strong> zijn er<br />
vooral op gericht dat land<strong>en</strong> hun markt<strong>en</strong> op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> voor import. In tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste verliez<strong>en</strong><br />
deze regels veel <strong>van</strong> hun rele<strong>van</strong>tie <strong>en</strong> gaat <strong>het</strong> er juist om dat voedselexporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong><br />
hun export minder belemmer<strong>en</strong>. Dat laatste is in de WTO toegestaan. Weliswaar zijn land<strong>en</strong><br />
verplicht rek<strong>en</strong>ing te houd<strong>en</strong> met de voedselzekerheid <strong>van</strong> importer<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>, maar die<br />
verplichting geldt niet voor ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Dat is veel econom<strong>en</strong> e<strong>en</strong> doorn in <strong>het</strong> oog. Zij zi<strong>en</strong> exportbelemmering<strong>en</strong> als verstoring <strong>van</strong><br />
de markt, ontmoediging <strong>van</strong> binn<strong>en</strong>landse produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> aantasting <strong>van</strong> de belang<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
importer<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>. 256 Zij pleit<strong>en</strong> ervoor zulke belemmering<strong>en</strong> in de WTO te verbied<strong>en</strong>.<br />
Maar politiek gezi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zeker in e<strong>en</strong> democratie, is <strong>het</strong> niet meer dan logisch dat e<strong>en</strong> overheid<br />
in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste de eig<strong>en</strong> bevolking voorrang geeft. Anderzijds moet <strong>het</strong> ev<strong>en</strong>min<br />
zo zijn dat in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste alles geoorloofd is <strong>en</strong> handelspolitieke anarchie uitbreekt<br />
met domino-effect<strong>en</strong> die schokgolv<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong>. Daarom lijkt <strong>het</strong> beter zulke interv<strong>en</strong>ties<br />
in de WTO te reguler<strong>en</strong> dan ze te verbied<strong>en</strong>.<br />
Overig<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> veel land<strong>en</strong> in 2007/08 ook andere maatregel<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> om de eig<strong>en</strong> bevolking<br />
<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> te bevoordel<strong>en</strong>: belastingverlaging, verlaging <strong>van</strong> importheffing<strong>en</strong>, verkoop<br />
<strong>van</strong> publieke voorrad<strong>en</strong>, stimulans<strong>en</strong> voor de binn<strong>en</strong>landse productie (o.a. door subsidies op<br />
kunstmest), beheersing consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong>, subsidies voor arme consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, versoepeling<br />
<strong>van</strong> biobrandstofbeleid <strong>en</strong> directe inkom<strong>en</strong>soverdracht<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze maatregel<strong>en</strong> zijn nog niet allemaal<br />
teruggeschroefd, <strong>het</strong> minst door India 2010. 257 Ook hiervoor geldt: beter reguler<strong>en</strong> dan<br />
geheel verbied<strong>en</strong>.<br />
Optie 2. Coördinatie noodvoorrad<strong>en</strong><br />
Voorrad<strong>en</strong> aanlegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klassiek voorzorgmaatregel voor voedseltekort<strong>en</strong>. <strong>De</strong> VS stopte<br />
daarmee in 1996, de EU volgde <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong>. Daarmee hebb<strong>en</strong> beide bijgedrag<strong>en</strong> aan<br />
de <strong>en</strong>orme prijspiek<strong>en</strong> in 2008. Ook veel ontwikkelingsland<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hun voorrad<strong>en</strong> afgebouwd,<br />
vaak in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> structural adjustm<strong>en</strong>t programmes die war<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong><br />
met Wereldbank <strong>en</strong> IMF.<br />
Sinds die crisis wordt gepleit voor wereldwijd gecoördineerde aanleg <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> gran<strong>en</strong>.<br />
Die pleidooi<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong>, maar ook <strong>van</strong> Frankrijk, VN<br />
rapporteur <strong>De</strong> Schutter, <strong>het</strong> International Food Policy Research Institute (IFPRI) <strong>en</strong> zelfs de<br />
G8 258 <strong>en</strong> de Wereldbank. 259<br />
255<br />
Enkele land<strong>en</strong>, waaronder Rusland, Marokko, Vietnam <strong>en</strong> Maleisië, zijn overgegaan op ruilhandel, o.a. in<br />
palmolie, rijst <strong>en</strong> kunstmest.<br />
256<br />
Dat binn<strong>en</strong>landse boer<strong>en</strong> door exportbelemmering<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verkeerde prikkel krijg<strong>en</strong> is waar. Maar daar wordt<br />
meestal niet bij gezegd dat boer<strong>en</strong> elders juist e<strong>en</strong> positieve prikkel kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Maar die prikkel wordt<br />
vaak afgezwakt door importkartels. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> overhed<strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong> op hogere voedselprijz<strong>en</strong><br />
soms met subsidies op de voedselprijz<strong>en</strong>, die ongunstig zijn voor boer<strong>en</strong>.<br />
257<br />
OECD-FAO 2010.<br />
258<br />
G8 Experts Group on Global Food Security 2008. G8 Efforts towards Global Food Security.<br />
http://www.g8italia2009.it/static/G8_Allegato/G8_Report_Global_Food_Security,2.pdf<br />
259<br />
B. Wright 2008. International Grain Reserves And Other Instrum<strong>en</strong>ts to Address Volatility in Grain Markets.<br />
World Bank. siteresources.worldbank.org/INTARD/Resources/102609_wright.pdf<br />
107
Box 8.3 Effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> kredietvoorwaard<strong>en</strong> IMF <strong>en</strong> Wereldbank op rijstproductie <strong>en</strong><br />
voedselzekerheid in Ghana, Honduras <strong>en</strong> Indonesië<br />
Hoge <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong> zijn gunstig voor boer<strong>en</strong> die (mede) producer<strong>en</strong> voor de markt, maar ongunstig voor de<br />
stadsbevolking <strong>en</strong> voor boer<strong>en</strong> die netto-inkoper zijn <strong>van</strong> voedsel. Omgekeerd zijn lage prijz<strong>en</strong> vaak gunstig<br />
voor de stadsbevolking, maar funest voor marktgerichte boer<strong>en</strong>. Arme boer<strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong> lop<strong>en</strong><br />
vooral in de periode voor de oogst risico op voedselgebrek. Dat risico wordt groter als zij de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> hun<br />
product<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dal<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun koopkracht aangetast zi<strong>en</strong>.<br />
Liberalisering br<strong>en</strong>gt de binn<strong>en</strong>landse <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong> dichter bij de doorgaans lagere wereldmarktprijz<strong>en</strong>.<br />
Daarom werkt liberalisering doorgaans in <strong>het</strong> voordeel <strong>van</strong> de stadsbevolking maar in <strong>het</strong> nadeel <strong>van</strong> binn<strong>en</strong>landse<br />
boer<strong>en</strong>. Dat valt te illustrer<strong>en</strong> aan drie case studies over de rijstmarkt in Ghana, Honduras <strong>en</strong> Indonesië in<br />
de periode 1990-2005.<br />
Ghana <strong>en</strong> Honduras liberaliseerd<strong>en</strong> begin jar<strong>en</strong> ‘90 onder druk <strong>van</strong> <strong>het</strong> IMF hun rijstmarkt, Indonesië volgde in<br />
1997. Prompt werd<strong>en</strong> hun markt<strong>en</strong> overspoeld met goedkope rijst uit Vietnam (in Ghana <strong>en</strong> Indonesië), de VS<br />
(in Ghana <strong>en</strong> Honduras) <strong>en</strong> Thailand (in Ghana <strong>en</strong> Indonesië). Binn<strong>en</strong>landse rijstboer<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> uit de markt<br />
gedrukt <strong>en</strong> geconfronteerd met forse prijsdaling<strong>en</strong>.<br />
Dat ging de regering<strong>en</strong> te ver <strong>en</strong> zij ded<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stap terug. Ghana verhoogde de heffing <strong>van</strong> 20% naar 25% maar<br />
zag zich al na <strong>en</strong>kele dag<strong>en</strong> onder druk <strong>van</strong> <strong>het</strong> IMF g<strong>en</strong>oodzaakt om de maatregel terug te draai<strong>en</strong>. Indonesië<br />
hield voet bij stuk, maar bleef onder grote druk staan.<br />
Extra handicap voor de rijstboer<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de privatisering <strong>van</strong> voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zoals voorraadbeheer, kredietverl<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> voorlichting <strong>en</strong> de afbraak <strong>van</strong> subsidies op inputs zoals zaaizaad, meststoff<strong>en</strong>, machines <strong>en</strong> marketing<br />
faciliteit<strong>en</strong>. Ook kocht de overheid hun rijst niet meer in. Die afbraak vond plaats in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> structural<br />
adjustm<strong>en</strong>t programmes, die IMF <strong>en</strong> Wereldbank overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> als voorwaarde voor structural adjustm<strong>en</strong>t<br />
loans.<br />
<strong>De</strong> rijstboer<strong>en</strong> (veelal vrouw<strong>en</strong>) raakt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot deel <strong>van</strong> hun markt <strong>en</strong> hun inkom<strong>en</strong> kwijt, raakt<strong>en</strong> in de<br />
schuld<strong>en</strong> <strong>en</strong> hield<strong>en</strong> minder geld over voor gezondheidszorg, onderwijs <strong>en</strong> voedsel. Plaatselijk trad zelfs ondervoeding<br />
op. Ook werd<strong>en</strong> de boer<strong>en</strong> extra kwetsbaar voor misoogst<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> terug op subsist<strong>en</strong>ce<br />
farming.<br />
Opmerkelijk is dat <strong>het</strong> bij de goedkope rijst ging om dumping: Vietnam <strong>en</strong> Thailand gav<strong>en</strong> hun rijstboer<strong>en</strong> input-<br />
<strong>en</strong> exportsubsidies <strong>en</strong> de VS gav<strong>en</strong> exportsubsidies <strong>en</strong> verle<strong>en</strong>d<strong>en</strong> al te ruime voedselhulp aan Ghana <strong>en</strong> Honduras.<br />
Die dumping werd echter door <strong>het</strong> IMF ongemoeid gelat<strong>en</strong>. <strong>De</strong> liberalisering was dus asymmetrisch. <strong>De</strong>sondanks<br />
viel de prijsverlaging voor consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>, vooral als gevolg <strong>van</strong> de oligopolistische structuur <strong>van</strong> de<br />
handel. In Indonesië steg<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> zelfs. Ook die structuur werd ongemoeid gelat<strong>en</strong>.<br />
Het beleid <strong>van</strong> IMF <strong>en</strong> Wereldbank kan dus negatief uitpakk<strong>en</strong> voor de binn<strong>en</strong>landse <strong>landbouw</strong>, de voedselzekerheid<br />
<strong>en</strong> veerkracht <strong>van</strong> de boer<strong>en</strong>bevolking <strong>en</strong> soms zelfs voor de stedelijke consum<strong>en</strong>t. Dat komt deels door<br />
de liberalisering als zodanig, deels door <strong>het</strong> asymmetrische karakter er<strong>van</strong>.<br />
Honduras heeft nog verdere concessies aan de VS gedaan. In <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> de Free Trade Agreem<strong>en</strong>t betwe<strong>en</strong><br />
the US and C<strong>en</strong>tral American Countries plus the Dominican Republic (DR-CAFTA, 2006) legde <strong>het</strong> land vast op<br />
e<strong>en</strong> geleidelijke reductie <strong>van</strong> <strong>het</strong> 45% importtarief naar 0% in 2024. <strong>De</strong> VS weigerd<strong>en</strong> te prat<strong>en</strong> over hun eig<strong>en</strong><br />
exportsubsidies. In deze ongelijke strijd lijk<strong>en</strong> de Hondurese rijstboer<strong>en</strong> gedoemd <strong>het</strong> onderspit te delv<strong>en</strong>.<br />
Bron: A. Paasch, F. Garners & T. Hirsch 2007. Trade Policies and Hunger – The impact of trade liberalisation<br />
on the right to food of rice farming communities in Ghana, Honduras and Indonesia. Ecum<strong>en</strong>ical Advocacy<br />
Alliance, G<strong>en</strong>eva.<br />
Ook <strong>het</strong> gezaghebb<strong>en</strong>de liberale weekblad the Economist 260 heeft gepleit voor voorrad<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
ASEAN land<strong>en</strong> zijn in oktober 2010 overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> rijst aan te legg<strong>en</strong>.<br />
260 Don't starve thy neighbour - How to rebuild confid<strong>en</strong>ce in food markets after this summer’s spike in wheat<br />
prices. The Economist 9 september 2010 (http://www.economist.com/node/16992151?story_id=16992151)<br />
108
Frankrijk heeft mondiaal voorraadbeleid op de ag<strong>en</strong>da gezet <strong>van</strong> de kom<strong>en</strong>de eerste vergadering<br />
ooit <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>ministers <strong>van</strong> de G20 in juli 2011. 261<br />
Vaak wordt bepleit de voorrad<strong>en</strong> aan te legg<strong>en</strong> in de behoeftige regio’s. Behalve aan gran<strong>en</strong><br />
kan ook word<strong>en</strong> gedacht aan voorrad<strong>en</strong> water, kunstmest, zaaizaad <strong>en</strong> bestrijdingsmiddel<strong>en</strong><br />
voor noodhulp aan arme boer<strong>en</strong>. Om te voorkom<strong>en</strong> dat de voorrad<strong>en</strong> word<strong>en</strong> misbruikt voor<br />
speculatieve doeleind<strong>en</strong> <strong>en</strong> corruptie zou <strong>het</strong> beheer onafhankelijk moet<strong>en</strong> zijn. Het IFPRI<br />
pleit voor beheer door <strong>het</strong> World Food Programme <strong>en</strong> Oekraïne ziet e<strong>en</strong> rol voor de Wereldbank.<br />
262 OECD <strong>en</strong> FAO bepleit<strong>en</strong> onderzoek naar best practices <strong>van</strong> voorraadbeheer. 263<br />
Het IFPRI stelt voor om ook de “reguliere” voorraadvorming mondiaal te coördiner<strong>en</strong>. Na de<br />
voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 hebb<strong>en</strong> veel land<strong>en</strong> hun vertrouw<strong>en</strong> in de wereldmarkt verlor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bestaat <strong>het</strong> risico dat zij ieder voor zich zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d in graan prober<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorrad<strong>en</strong><br />
gaan aanlegg<strong>en</strong>. Dat zou leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> inefficiënt mondiaal productiesysteem, e<strong>en</strong> onnodig<br />
grote <strong>en</strong> kostbare mondiale reserve <strong>en</strong> e<strong>en</strong> wel erg dunne <strong>en</strong> grillige mondiale graanmarkt.<br />
Internationale afsprak<strong>en</strong> over aan te houd<strong>en</strong> reserves zoud<strong>en</strong> dit kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
Optie 3. Noodfinanciering<br />
<strong>De</strong> Wereldbank heeft na de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 e<strong>en</strong> noodfaciliteit ingesteld, <strong>het</strong> Global<br />
Food Crisis Response Programme, dat land<strong>en</strong> in staat stelt om ook in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> hoge prijz<strong>en</strong><br />
voedsel te blijv<strong>en</strong> importer<strong>en</strong>.<br />
Optie 4. Medeverantwoordelijkheid private sector<br />
Er is veel voor te zegg<strong>en</strong> om ook <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> medeverantwoordelijkheid te mak<strong>en</strong> voor de<br />
voedselzekerheid in de wereld. Bijvoorbeeld door <strong>het</strong> aanhoud<strong>en</strong> <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> of door leveringverplichting<strong>en</strong><br />
in geval <strong>van</strong> schaarste. Dat zou goed pass<strong>en</strong> in de ontwikkeling naar maatschappelijk<br />
verantwoord ondernem<strong>en</strong>. Ook de rec<strong>en</strong>te literatuur over risicomanagem<strong>en</strong>t (zie<br />
Warner et al. 2010 <strong>en</strong> OECD) bepleit dat de overheid haar risicobeleid voert in sam<strong>en</strong>werking<br />
met <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s de OECD is zulke managem<strong>en</strong>t-based<br />
regulation e<strong>en</strong> superieure strategie. 264<br />
261<br />
In e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> brief <strong>van</strong> 11 mei 2010 aan overhed<strong>en</strong>, VN <strong>en</strong> Internationale Financiële Instelling<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> 65<br />
NGO’s onder aanvoering <strong>van</strong> <strong>het</strong> Institute for Agriculture and Trade Policy in Minneapolis hun zorg<strong>en</strong> uit<br />
over <strong>het</strong> ontbrek<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> gecoördineerd voorrad<strong>en</strong>beleid. Zij stell<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> voor:<br />
1. Increase foreign and domestic investm<strong>en</strong>t to achieve culturally appropriate local and regional food security<br />
reserves. As donor governm<strong>en</strong>ts seek to mobilize investm<strong>en</strong>t to str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> national food security plans,<br />
food reserves should be a c<strong>en</strong>tral plank of their foreign assistance and domestic agricultural policy ag<strong>en</strong>da,<br />
taking special care that food reserve mechanisms do not undermine local food production systems.<br />
2. Lead efforts to establish an international commission on reserves, such as one coordinated by the FAO<br />
Committee on Food Security, to make recomm<strong>en</strong>dations on the establishm<strong>en</strong>t of a coordinated global food<br />
reserve system.<br />
3. Support multilateral, regional and bilateral agricultural trade rules that allow developing countries to<br />
invest in the production and infrastructure necessary to support food reserves.<br />
4. R<strong>en</strong>egotiate the Food Aid Conv<strong>en</strong>tion, <strong>en</strong>suring that contributions towards food security reserves are<br />
counted as eligible to meet commitm<strong>en</strong>ts in the Conv<strong>en</strong>tion.<br />
262<br />
agd 1 februari 2011.<br />
263<br />
OECD-FAO 2010.<br />
264<br />
OECD 2010. Risk and Regulatory Policy: Improving the Governance of Risk. OECD Reviews of Regulatory<br />
Reform.<br />
109
Box 8.4 Speculatie: vloek, zeg<strong>en</strong> of beide?<br />
Sinds de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 woedt e<strong>en</strong> debat over de rol <strong>van</strong> speculatie bij de heftige beweging <strong>van</strong> de<br />
prijz<strong>en</strong>. Was speculatie e<strong>en</strong> belangrijke factor? Daarover zijn de econom<strong>en</strong> <strong>het</strong> niet e<strong>en</strong>s.<br />
Voor e<strong>en</strong> goed begrip is <strong>het</strong> nodig onderscheid te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> twee typ<strong>en</strong> speculatie:<br />
• klassieke, commerciële speculatie: hedging - zich indekk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> onvoorzi<strong>en</strong>e prijsbeweging<strong>en</strong>, i.c. op agrarische<br />
termijnmarkt<strong>en</strong>;<br />
• louter financieel gedrev<strong>en</strong> speculatie in agrarische <strong>en</strong> andere grondstoff<strong>en</strong>. Die gaat doorgaans niet gepaard<br />
met aankoop <strong>van</strong> fysieke voorrad<strong>en</strong>. <strong>De</strong> FAO schat dat nog slechts 2% <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>transacties leidt tot<br />
fysieke transacties.<br />
Traditionele commerciële speculatie<br />
Het f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> <strong>van</strong> termijnmarkt<strong>en</strong> is <strong>van</strong>ouds bek<strong>en</strong>d in de <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> voedselsector. Produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> handelar<strong>en</strong><br />
dekk<strong>en</strong> daar hun prijsrisico’s voor e<strong>en</strong> groot deel af. Dat heeft vaak e<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>d effect op de prijz<strong>en</strong>.<br />
Zo kop<strong>en</strong> de meeste kopers in bij lage prijz<strong>en</strong>, waardoor zij e<strong>en</strong> verdere prijsval voorkom<strong>en</strong>. Omgekeerd verkop<strong>en</strong><br />
zij bij hoge prijz<strong>en</strong>, waardoor zij de prijspiek demp<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>t, in 2010, zag<strong>en</strong> we dit terug. Door teg<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de<br />
oogst<strong>en</strong> (met name in Rusland) <strong>en</strong> concurr<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> graan voor biobrandstofproductie, dreigd<strong>en</strong> er tekort<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> grep<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele overhed<strong>en</strong> in. Rusland kondigde in augustus e<strong>en</strong> exportverbod af.<br />
In zo’n situatie prober<strong>en</strong> graanhandelar<strong>en</strong> <strong>en</strong> –verwerkers hun posities veilig te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> zij actiever op<br />
de agrarische termijnmarkt<strong>en</strong>. Ook anteciper<strong>en</strong> sommige speculant<strong>en</strong> op verwachte schaarste. Daarmee stimuler<strong>en</strong><br />
zij produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om hun productie te verhog<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook dat kan de prijspiek demp<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s P<strong>en</strong>nings zijn de termijnmarkt<strong>en</strong> - althans in Europa - relatief transparant <strong>en</strong> goed gereguleerd. Toezichthouders<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> redelijk inzicht in wie er precies op die markt<strong>en</strong> operer<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zo nodig ingrijp<strong>en</strong>.<br />
Het belang <strong>van</strong> zulke private marktord<strong>en</strong>ing neemt alle<strong>en</strong> maar toe door de afbouw <strong>van</strong> de publieke marktord<strong>en</strong>ing<br />
in <strong>het</strong> EU <strong>landbouw</strong>beleid, zeker na 2013. Termijnmarkt<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> meer rust br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, ook voor boer<strong>en</strong> in<br />
Europa <strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de invloed <strong>van</strong> korte-termijnspelers - zoals financiële speculant<strong>en</strong> - beperk<strong>en</strong>.<br />
Hedging kan ook e<strong>en</strong> ander voordeel hebb<strong>en</strong>: aankondiging <strong>van</strong> kom<strong>en</strong>de schaarste <strong>en</strong> overvloed (price<br />
discovery). Produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, overhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> toezichthouders kunn<strong>en</strong> daar dan vervolg<strong>en</strong>s op anteciper<strong>en</strong>.<br />
Financiële speculatie<br />
<strong>De</strong> discussie gaat vooral over <strong>het</strong> tweede type speculatie: louter financieel gedrev<strong>en</strong> speculatie door externe, op<br />
korte-termijnwinst gerichte partij<strong>en</strong>. Die vindt op grote schaal plaats sinds 2006, hoewel ze in de geschied<strong>en</strong>is al<br />
teruggaat tot de leg<strong>en</strong>darische "tulp<strong>en</strong>manie", e<strong>en</strong> speculatieve zeepbel op de Amsterdamse beurs die uite<strong>en</strong>spatte<br />
in 1638. Het gaat hierbij voor e<strong>en</strong> belangrijk deel om zog<strong>en</strong>aamde commodity index funds: bundels <strong>van</strong> termijncontract<strong>en</strong><br />
in uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de goeder<strong>en</strong> zoals olie, mineral<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong>. Handel vindt vaak automatisch<br />
plaats door computers. <strong>De</strong>ze indexfonds<strong>en</strong> zijn geïntroduceerd door Goldman Sachs <strong>en</strong> andere zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong><br />
als aantrekkelijk beleggingsvehikel in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> stijg<strong>en</strong>de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> grondstoff<strong>en</strong>. Andere veel g<strong>en</strong>oemde<br />
grote spelers war<strong>en</strong> Bank of America, American Insurance Group, Citibank, <strong>De</strong>utsche Bank, HSBC,<br />
Morgan Stanley <strong>en</strong> J.P. Morgan Chase. Ook in Nederland bracht<strong>en</strong> bank<strong>en</strong> zoals ABN AMRO <strong>en</strong> ING - die<br />
normaliter niet zo veel ded<strong>en</strong> met <strong>landbouw</strong> - volg<strong>en</strong>s de Stichting Onderzoek Multinationale Onderneming<strong>en</strong><br />
(SOMO), plotseling financiële product<strong>en</strong> op de markt waarmee beleggers kunn<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> aan waardestijging<br />
of -daling <strong>van</strong> agrarische grondstoff<strong>en</strong>.<br />
Verschill<strong>en</strong>de instanties <strong>en</strong> auteurs zi<strong>en</strong> deze handel als e<strong>en</strong> belangrijke oorzaak <strong>van</strong> de prijsschokk<strong>en</strong> <strong>van</strong> 2007<br />
<strong>en</strong> 2008:<br />
• Amerikaanse econom<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> “market players who had no interest in the underlying physical commodities<br />
being traded”.<br />
• <strong>De</strong> Wereldbank stelt: “Apart from the hedgers (e.g., producers and consumers) with interest in the physical<br />
transaction of commodities, two other actors have be<strong>en</strong> operating in the market during the last two or so<br />
decades with purely financial inc<strong>en</strong>tives and no transactions in the physical markets. They are hedge funds<br />
and commodity trading advisors (CTAs).<br />
During the past few years, investm<strong>en</strong>t funds (mostly p<strong>en</strong>sion funds and sovereign wealth funds) also<br />
<strong>en</strong>tered the financial markets. It has be<strong>en</strong> argued that these groups (mostly the latter) may have affected<br />
commodity prices.”<br />
110
• Medewerkers <strong>van</strong> de Wereldbank <strong>en</strong> de <strong>Europese</strong> Commissie noem<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> analyse <strong>van</strong> de graanprijsstijging<br />
in 2007/08 “three key factors whose role has be<strong>en</strong> somewhat controversial: speculation, the growth of<br />
demand for food commodities by emerging economies and the role of biofuels. We conjecture that index<br />
fund activity (one type of “speculative” activity among the many that the literature refers to) played a key<br />
role during the 2008 price spike. Biofuels played some role too, but much less than initially thought. And we<br />
find no evid<strong>en</strong>ce that alleged stronger demand by emerging economies had any effect on world prices”.<br />
• VN-rapporteur Olivier de Schutter stelde in september 2010 dat “a significant portion of the increases in<br />
price and volatility of ess<strong>en</strong>tial food commodities can only be explained by the emerg<strong>en</strong>ce of a speculative<br />
bubble. In particular, there is a reason to believe that a significant role is played by the <strong>en</strong>try into markets<br />
for derivatives based on food commodities of large, powerful institutional investors such as hedge funds,<br />
p<strong>en</strong>sion funds and investm<strong>en</strong>t banks, all of which are g<strong>en</strong>erally unconcerned with agricultural market fundam<strong>en</strong>tals”.<br />
• NRC Handelsblad publiceerde in 2008 e<strong>en</strong> interview met e<strong>en</strong> Nederlandse voedselspeculant c.q. grondstoff<strong>en</strong>handelaar.<br />
Citaat: “In de statistiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> grondstoff<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong> (...) zie je al jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>de lijn met ine<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme piek naar bov<strong>en</strong> in februari 2008. Dat was precies <strong>het</strong> mom<strong>en</strong>t waarop veel hedgefonds<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> beleggers Wall Street de rug toekeerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> als bezet<strong>en</strong><strong>en</strong> grondstoff<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> te kop<strong>en</strong>.”<br />
Volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> Institute for Agriculture and Trade Policy in Minneapolis zou financiële speculatie in de VS zijn<br />
aangewakkerd door deregulering <strong>van</strong> de financiële markt<strong>en</strong>, waarvoor zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong> actief hadd<strong>en</strong> gelobbied.<br />
Daarbij werd<strong>en</strong> zij onder meer onthev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de plicht financiële reserves aan te houd<strong>en</strong>. Ook werd<strong>en</strong> de maxima<br />
aan <strong>het</strong> aantal posities op de termijnmarkt opgehev<strong>en</strong>. Regels die na de crisis <strong>van</strong> de jar<strong>en</strong> ’30 war<strong>en</strong> ingevoerd<br />
zijn in de jar<strong>en</strong> ’90 afgeschaft.<br />
<strong>De</strong>bat<br />
Teg<strong>en</strong>over deze analyses staan studies <strong>van</strong> FAO <strong>en</strong> OECD. In e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de analyse kom<strong>en</strong> zij tot de conclusie<br />
dat er maar weinig empirisch bewijs voorhand<strong>en</strong> is voor e<strong>en</strong> grote, doorslaggev<strong>en</strong>de rol <strong>van</strong> speculatie. Daarbij<br />
voer<strong>en</strong> zij - ev<strong>en</strong>als P<strong>en</strong>nings - onder meer aan dat speculant<strong>en</strong> op lange termijn weinig effect op de prijz<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. Het probleem in 2007/08 was echter vooral de prijspiek<strong>en</strong> op korte termijn. Over indexfonds<strong>en</strong> concludeert<br />
de OESO verrass<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>oeg dat zij juist e<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>d effect hebb<strong>en</strong> gehad op de prijz<strong>en</strong>: hoe meer<br />
indexfonds<strong>en</strong>, hoe minder labiel de prijz<strong>en</strong>. Rec<strong>en</strong>t pleitte de OECD voor meer op<strong>en</strong>heid over mondiale voorrad<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meer transparantie <strong>van</strong> termijnmarkt<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Amerikaanse Commodity Futures Trading Commission werd<br />
als voorbeeld gesteld: zij houdt bij welke posities handelar<strong>en</strong> innem<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat hun belang is. <strong>De</strong> beurs <strong>van</strong> Chicago<br />
stelt limiet<strong>en</strong> aan voor hoeveel e<strong>en</strong> koers op e<strong>en</strong> dag mag stijg<strong>en</strong> of dal<strong>en</strong>. Maar tegelijk waarschuwde de<br />
OECD voor te strakke regulering.<br />
Het IFPRI is in zijn analyses opgeschov<strong>en</strong>. Aan<strong>van</strong>kelijk legde m<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele rapport<strong>en</strong> de nadruk op financiële<br />
speculatie als oorzaak <strong>van</strong> de prijsontwikkeling op voedselmarkt<strong>en</strong>: “Overall, our empirical analysis mainly<br />
provides evid<strong>en</strong>ce that financial activity in futures markets and proxies for speculation can help explain the<br />
observed change in food prices; any other explanation is not well supported by our time series analysis.” Maar<br />
in e<strong>en</strong> nadere analyse is <strong>het</strong> IFPRI voorzichtiger <strong>en</strong> stelt dat de invloed <strong>van</strong> speculatie moeilijk valt aan te ton<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> belangrijker oorzaak <strong>van</strong> de prijspiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> begin 2008 war<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> IFPRI de exportbeperk<strong>en</strong>de<br />
maatregel<strong>en</strong> door Vietnam <strong>en</strong> India voor rijst, <strong>en</strong> door Oekraïne, Rusland, Kazachstan <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tinië voor tarwe.<br />
Critici hebb<strong>en</strong> daar - o.a. op de website tripelcrisis.com - <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>de teg<strong>en</strong>in gebracht:<br />
• Het is uitgeslot<strong>en</strong> dat de astronomische kapital<strong>en</strong> die financiële speculant<strong>en</strong> in de grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
geïnvesteerd ge<strong>en</strong> invloed op de prijz<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gehad.<br />
• <strong>De</strong> verhouding tuss<strong>en</strong> handel in grondstoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> die in grondstofderivat<strong>en</strong> zou de laatste 10 jaar zijn omgeslag<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> ruwweg 4:1 naar 1:4, waardoor de derivat<strong>en</strong>handel dominant is geword<strong>en</strong>. 265<br />
• Werd in 2000, to<strong>en</strong> de VS de handel in grondstoff<strong>en</strong> dereguleerde, 10% <strong>van</strong> de handel gedrev<strong>en</strong> door zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>fonds<strong>en</strong>, in 2010 was dat 80%. In de eerste helft <strong>van</strong> 2008 zou de handel in grondstofderivat<strong>en</strong><br />
zijn verdubbeld.<br />
• Slechts vijf bank<strong>en</strong> controler<strong>en</strong> 96% <strong>van</strong> de derivat<strong>en</strong>handel.<br />
265 Beurz<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> door fusies marktaandeel <strong>van</strong> de OTC handel terug te winn<strong>en</strong>. Februari 2001 is e<strong>en</strong> fusie<br />
aangekondigd tuss<strong>en</strong> de beurz<strong>en</strong> <strong>van</strong> New York / Euronext, Lond<strong>en</strong>, Toronto <strong>en</strong> Duitsland. Daarmee zou de<br />
grootste speler in derivat<strong>en</strong>handel ontstaan. <strong>De</strong> fusies moet<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot kost<strong>en</strong>besparing <strong>en</strong> lager tariev<strong>en</strong>.<br />
Voormalig Eurocommissaris Fischler pleit voor één termijnmarkt voor de EU (agd 8 februari 2011).<br />
111
• 80-90% <strong>van</strong> de handel vindt plaats in zog<strong>en</strong>aamde over the counter (OTC) handel. Dat is vaak handel op<br />
bilaterale basis, buit<strong>en</strong> de beurs om, die niet transparant is <strong>en</strong> zich onttrekt aan toezicht. Zo opereert bijvoorbeeld<br />
Gl<strong>en</strong>core (zie onder) onder Zwitsers bankgeheim <strong>en</strong> onttrekt zich zo aan de (voorg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>) EU-regels<br />
voor marktmisbruik. Zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong> meld<strong>en</strong> hun contract<strong>en</strong> vaak pas als <strong>het</strong> effect er<strong>van</strong> al achter de rug is.<br />
Daardoor is hun rol in price discovery gering of zelfs negatief. Ook sommige commerciële partij<strong>en</strong> pleit<strong>en</strong><br />
daarom voor herregulering.<br />
• Indexfonds<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> meer posities hebb<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dan in de VS was toegestaan volg<strong>en</strong>s regels die niet<br />
werd<strong>en</strong> gehandhaafd.<br />
• <strong>De</strong> belangrijkste compon<strong>en</strong>t <strong>van</strong> indexfonds<strong>en</strong> is <strong>en</strong>ergie. Daardoor trekk<strong>en</strong> hoge <strong>en</strong>ergieprijz<strong>en</strong> de voedselprijz<strong>en</strong><br />
mee omhoog, ongeacht de ontwikkeling <strong>van</strong> vraag <strong>en</strong> aanbod. Dat effect wordt versterkt doordat de<br />
fonds<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vaste waardeverhouding tuss<strong>en</strong> compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>; bij hogere <strong>en</strong>ergieprijz<strong>en</strong> kop<strong>en</strong> ze<br />
meer termijncontract<strong>en</strong> in tarwe <strong>en</strong> soja <strong>en</strong> drijv<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> verder op.<br />
• <strong>De</strong> Russische exportstop in 2010 heeft volg<strong>en</strong>s de Financial Times plaatsgevond<strong>en</strong> op aandrang <strong>van</strong> Gl<strong>en</strong>core,<br />
's werelds grootste handelaar in commodities. Gl<strong>en</strong>core probeerde aldus e<strong>en</strong> situatie te creër<strong>en</strong> waarin <strong>het</strong><br />
met e<strong>en</strong> beroep op force majeure onder leveringscontract<strong>en</strong> uit kon kom<strong>en</strong>.<br />
Volledigheidshalve: er zijn ook grote speculant<strong>en</strong> die handel in derivat<strong>en</strong> wel combiner<strong>en</strong> met aankoop <strong>van</strong> grote<br />
fysieke voorrad<strong>en</strong>. Daarmee kunn<strong>en</strong> zij de markt manipuler<strong>en</strong>. Spectaculair voorbeeld is de aankoop door <strong>het</strong><br />
Britse hedgefonds Armajero <strong>van</strong> maar liefst 7% <strong>van</strong> de wereldvoorraad cacao in 2010. Daarmee dreef <strong>het</strong> fonds<br />
de prijz<strong>en</strong> op. Dat lokte ook kritiek uit <strong>van</strong> conv<strong>en</strong>tionele handelar<strong>en</strong>.<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d: <strong>het</strong> laatste woord over de rol <strong>van</strong> speculatie is nog niet gezegd <strong>en</strong> dieper grav<strong>en</strong>de analyses lijk<strong>en</strong><br />
nodig. Duidelijk lijkt wel:<br />
• "Klassieke" speculatie door spelers die geïnteresseerd zijn in fysieke aankop<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> zeg<strong>en</strong> zijn, speculatie<br />
door financiële spelers kan destabiliser<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong>.<br />
• Financiële speculatie beïnvloedt de prijz<strong>en</strong> niet op lange termijn - de speculant verkoopt immers vroeg of<br />
laat alles wat hij heeft gekocht - maar wel op korte termijn.<br />
• Het aandeel <strong>van</strong> financiële spelers in de <strong>landbouw</strong>termijnmarkt<strong>en</strong> is <strong>en</strong>orm toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>;<br />
• Grote spelers beschikk<strong>en</strong> over zulke <strong>en</strong>orme kapital<strong>en</strong> dat zij in staat zijn de prijz<strong>en</strong> op korte termijn sterk te<br />
beïnvloed<strong>en</strong>.<br />
• Speculatie door financiële spelers is ge<strong>en</strong> primaire oorzaak <strong>van</strong> prijsstijging<strong>en</strong>, maar kan wel werk<strong>en</strong> als<br />
versterker, omdat financiële speculant<strong>en</strong> bestaande prijsbeweging<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>.<br />
• Ook doelbewuste manipulatie <strong>van</strong> de prijs is niet uitgeslot<strong>en</strong>, maar afgezi<strong>en</strong> <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>staande voorbeeld<strong>en</strong><br />
(Gl<strong>en</strong>core <strong>en</strong> Armajero) hebb<strong>en</strong> we daar ge<strong>en</strong> voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> interesse <strong>van</strong> financiële spelers zal mede afhang<strong>en</strong> <strong>van</strong> de ontwikkeling<strong>en</strong> op andere markt<strong>en</strong>, met name die<br />
<strong>van</strong> aandel<strong>en</strong>, obligaties, de dollarkoers etc. Wat dat betreft is <strong>het</strong> creër<strong>en</strong> <strong>van</strong> dollars e<strong>en</strong> risico voor de voedselzekerheid.<br />
GoldmanSachs verwacht voor 2010 e<strong>en</strong> 10% r<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>t op termijnmarkt<strong>en</strong> voor agrarische grondstoff<strong>en</strong>.<br />
Dat kan e<strong>en</strong> aantrekkelijke vluchthav<strong>en</strong> zijn als obligaties <strong>en</strong> de dollar in waarde dal<strong>en</strong>.<br />
Intuss<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zich e<strong>en</strong> nieuw object voor speculant<strong>en</strong> aan: de mondiale markt <strong>van</strong> carbon credits (emissierecht<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> CO2). En omdat ook de <strong>landbouw</strong> deel <strong>van</strong> deze handel kan uitmak<strong>en</strong>, ligt hier e<strong>en</strong> nieuwe bron <strong>van</strong><br />
instabiliteit <strong>van</strong> voedselprijz<strong>en</strong>. Zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong> in de VS hebb<strong>en</strong> ook voor deze markt al gepleit voor deregulering.<br />
Bronn<strong>en</strong>:<br />
Baffes, J. & T. Haniotis 2010. Placing the 2006/08 Commodity Price Boom into perspective. The World Bank.<br />
Cooke, B. & M. Robles 2009. Rec<strong>en</strong>t Food Prices Movem<strong>en</strong>ts, IFPRI.<br />
Bron, J.C. 2010. Somo: beperk invloed niet-agrarische beleggers. Agrarisch Dagblad 24 april.<br />
<strong>De</strong>puydt, P. 2011. Nerveuze overhed<strong>en</strong> drijv<strong>en</strong> voedselprijz<strong>en</strong> op. NRC Handelsblad 25 januari.<br />
<strong>De</strong> Schutter, O. 2010. Countries tackling hunger with a right to food approach. Briefing note 01 – May 2010.<br />
Group, Policy Research Working Paper 5371.<br />
<strong>De</strong> Schutter, O. 2011. "Voedselhandel is verword<strong>en</strong> tot casinospel". Interview in NRC Handelsblad 23 februari<br />
0011.<br />
de Gruyter, C. Frankrijk wil EU-regulering <strong>van</strong> handel in grondstoff<strong>en</strong>. NRC Handelsblad 1 september 2010.<br />
Blas, J. & I. Gorst 2010. Moscow urged tot ban grain exports. Financial Times 3 augustus 2010.<br />
112
Heady, B. & S. Fan 2010. Reflections on the Global Food Crisis. IFPRI.<br />
http://www.ifpri.org/publication/reflections-global-food-crisis.<br />
Institute for Agriculture and Trade Policy 2008. Commodities Market Speculation: The Risk to Food Security<br />
and Agriculture. www.iatp.or/climate<br />
Institute for Agriculture and Trade Policy 2009. Speculation on Carbon: The Next Toxic Asset.<br />
www.iatp.or/climate<br />
Irwin, S.H. & D.R. Sanders 2010. The impact of index and swap funds on commodity futures markets - Preliminary<br />
results. OECD Food, Agriculture and Fisheries Working Papers, No. 27, OECD Publishing.<br />
OECD-FAO 2010. Agricultural Outlook 2010-2019.<br />
P<strong>en</strong>nings, J., interview in Agrarisch Dagblad 10 september 2010.<br />
OESO: betere informatie noodzak in <strong>landbouw</strong>. agd 18 maart 2011.<br />
Prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> mais, soja <strong>en</strong> tarwe stijg<strong>en</strong> verder. agd 27 januari 2011.<br />
typo3.fao.org/fileadmin/user.../ODS_Briefing_Note_01_May_2010_EN.pdf World <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Movem<strong>en</strong>t 2010.<br />
The great hunger lottery - How banking speculation causes food crises. The Indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t, 2 juli 2010.<br />
http://www.telegraph.co.uk/finance/financetopics/davos/8261856/Unilever-chief-warns-over-global-crisis-infood-output.htmlhttp://www.indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t.co.uk/opinion/comm<strong>en</strong>tators/johann-hari/johann-hari-how-goldman-gambled-onstarvation-2016088.html<br />
http://www.guardian.co.uk/comm<strong>en</strong>tisfree/2010/jul/22/food-speculation-starve-world-poorest<br />
http://ourfinancialsecurity.org/2010/06/economists-support-regulation-of-commodities-futures-markets-in-thereconciliation-of-the-financial-reform-bill/<br />
(Brief <strong>van</strong> 18 Amerikaanse econom<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> Congres <strong>van</strong> de<br />
VS). http://www.srfood.org/images/stories/pdf/otherdocum<strong>en</strong>ts/20102309_briefing_note_02_<strong>en</strong>_ok.pdf<br />
http://triplecrisis.com (diverse bijdrag<strong>en</strong> <strong>van</strong> critici <strong>van</strong> speculatie).<br />
Maar in e<strong>en</strong> competitieve markt zijn de marges smal. Zo is <strong>het</strong> de vraag of bedrijv<strong>en</strong> bereid<br />
zijn zich fysiek voor te bereid<strong>en</strong> op calamiteit<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> kans in de orde <strong>van</strong> grootte <strong>van</strong> 1x<br />
per 100 jaar. Liever zull<strong>en</strong> zij zich daar teg<strong>en</strong> verzeker<strong>en</strong>. Maar verzekering<strong>en</strong> voeg<strong>en</strong> niets<br />
toe aan de schaarse voorrad<strong>en</strong>.<br />
Optie 5. Anti-kartelbeleid<br />
Door de wereldwijde conc<strong>en</strong>tratie in de graanmarkt<strong>en</strong> neemt <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> mondiale kartelvorming<br />
toe. Als dat inderdaad gebeurt wordt wereldwijd gecoördineerd anti-kartelbeleid nodig.<br />
E<strong>en</strong> mondiale mededingingsautoriteit lijkt e<strong>en</strong> brug te ver; wel d<strong>en</strong>kbaar is dat de WTO<br />
terzake bevoegdhed<strong>en</strong> krijgt. Kartelvorming belemmert immers vrije wereldhandel.<br />
Optie 6. Regulering speculatie<br />
Er zijn vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> speculatie met e<strong>en</strong> stabiliser<strong>en</strong>d effect <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> destabiliser<strong>en</strong>d<br />
effect op de prijz<strong>en</strong> (Box 8.4). Van verschill<strong>en</strong>de kant<strong>en</strong> - de FAO, <strong>het</strong> IFPRI, Frankrijk, Unilever,<br />
Nederlandse supermarkt<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> - is gepleit voor regulering <strong>van</strong> de tweede vorm<br />
<strong>van</strong> speculatie. Ook sommige klassieke spelers op termijnmarkt<strong>en</strong> pleit<strong>en</strong> voor regulering. 266<br />
266 Rec<strong>en</strong>t heeft bijvoorbeeld de suikerindustrie gepleit voor regulering <strong>van</strong> speculatie. agd.nl meldt op 9 februari<br />
2011: “Grote wereldwijd operer<strong>en</strong>de suikerhandelsbedrijv<strong>en</strong> will<strong>en</strong> dat speculatie aan band<strong>en</strong> wordt gelegd.<br />
In e<strong>en</strong> brief aan de ICE-beurs in New York spreekt de World Sugar Committee, waarin de concerns<br />
ver<strong>en</strong>igd zijn, <strong>van</strong> ”parasitair gedrag”. <strong>De</strong> bedrijv<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong>s de brief steeds minder zin handel te drijv<strong>en</strong><br />
op de termijnmarkt.<br />
<strong>De</strong> brief d.d. 31 januari 2011 is door de Financial Times bek<strong>en</strong>dgemaakt. <strong>De</strong> voorzitter <strong>van</strong> <strong>het</strong> comité Sean<br />
Diffley stelt dat de scherpe beweging<strong>en</strong> op de markt de ”echte suikergeme<strong>en</strong>schap” pijn doet. Het comité<br />
wijst op de to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> geautomatiseerde handel. <strong>De</strong> handel gaat hierdoor sneller <strong>en</strong> doordat vooraf aannames<br />
word<strong>en</strong> ingevoerd, verliest de handel <strong>het</strong> contact met de feitelijkheid <strong>van</strong> vraag <strong>en</strong> aanbod. Het comité<br />
113
In de VS heeft presid<strong>en</strong>t Obama in 2010 de Dodd Frank wet getek<strong>en</strong>d, waarin de financiële<br />
markt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gereguleerd. Zak<strong>en</strong>bank<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> actief blijv<strong>en</strong> op grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong>,<br />
maar hun financiële inzet wordt gelimiteerd. <strong>De</strong> U.S. Commodity Futures Trading Commission<br />
(CFTC) heeft nieuwe regels aangekondigd voor de handel in zog<strong>en</strong>aamde swaps (speculatieve<br />
contract<strong>en</strong>) die effect hebb<strong>en</strong> op de termijnhandel in tarwe. 267 Ook de EU heeft e<strong>en</strong> begin<br />
gemaakt met regulering <strong>van</strong> de financiële markt<strong>en</strong> inclusief de handel in derivat<strong>en</strong>. Ook wil<br />
de Commissie nader onderzoek naar de relaties tuss<strong>en</strong> fysiek <strong>en</strong> financiële grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong>.<br />
268 In elk geval wil de EU meer transparantie <strong>van</strong> termijnmarkt<strong>en</strong>. Maar de vraag is hoe<br />
effectief dat is zonder regulering. <strong>De</strong> EU overweegt ook beperking <strong>van</strong> <strong>het</strong> aantal posities dat<br />
e<strong>en</strong> speculant op de markt mag innem<strong>en</strong>. 269<br />
Het IFPRI heeft ook andere beleidsopties aangedrag<strong>en</strong>:<br />
• verplicht stell<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de contract<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> afgewikkeld met fysieke<br />
levering;<br />
• speculatie in futures ontmoedig<strong>en</strong> door handelar<strong>en</strong> te verplicht<strong>en</strong> meer geld op de rek<strong>en</strong>ing<br />
<strong>van</strong> de beurs te stort<strong>en</strong>.<br />
Frankrijk heeft in zijn voorzitterschap <strong>van</strong> de G20 <strong>van</strong> regulering <strong>van</strong> de handel in graan, olie,<br />
metal<strong>en</strong> <strong>en</strong> CO2-emissierecht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> prioriteit gemaakt. Als eerste stap wil <strong>het</strong> land transparantie<br />
<strong>en</strong> Europees toezicht op deze markt<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong>. Duitsland steunt dat voorstel voor wat<br />
betreft de <strong>landbouw</strong>. Vervolg<strong>en</strong>s zoud<strong>en</strong> er wereldwijde afsprak<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> over transparantie<br />
<strong>en</strong> regulering. Het ligt voor de hand dat Nederland in de EU minimaal <strong>het</strong> pleidooi<br />
voor meer transparantie steunt.<br />
Optie 7. Versterking veerkracht ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> laatste optie die kan bijdrag<strong>en</strong> aan de responscapaciteit <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> is versterking<br />
<strong>van</strong> de veerkracht <strong>van</strong> hun <strong>voedselsysteem</strong>. Voor de EU <strong>en</strong> Nederland vergt dat betere<br />
afstemming <strong>van</strong> <strong>het</strong> ontwikkelingsbeleid <strong>en</strong> <strong>het</strong> ramp<strong>en</strong>beleid. Zoals we zag<strong>en</strong> staat voedselhulp<br />
<strong>en</strong> ramp<strong>en</strong>beleid soms haaks op herstel <strong>en</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>. Het Hyogo<br />
Framework for Action, door de VN opgesteld na de tsunami <strong>van</strong> 2004, richt zich op locale<br />
maatregel<strong>en</strong> om de effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> ramp<strong>en</strong> te reducer<strong>en</strong>. Daarvoor word<strong>en</strong> platforms bepleit<br />
waar e<strong>en</strong> breed scala stakeholders aan deelneemt. Ook Westerse land<strong>en</strong>, waaronder Duitsland,<br />
hebb<strong>en</strong> al zo’n platform, Nederland nog niet. Het is e<strong>en</strong> optie voor Nederland <strong>en</strong> de EU om de<br />
oprichting <strong>van</strong> zulke platforms te ondersteun<strong>en</strong>.<br />
Interessant in dit verband is e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t beleidsdocum<strong>en</strong>t <strong>van</strong> de <strong>Europese</strong> Commissie An EU<br />
policy framework to assist developing countries in addressing food security chall<strong>en</strong>ges<br />
(2010). Daarin wordt verbetering <strong>van</strong> de veerkracht <strong>van</strong> kleine boer<strong>en</strong> als eerste prioriteit g<strong>en</strong>oemd.<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s interessant is de Voedselfaciliteit die de EU in 2008 in <strong>het</strong> lev<strong>en</strong> heeft geroep<strong>en</strong> om<br />
<strong>het</strong> gat te vull<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> voedselhulp <strong>en</strong> lange termijn ontwikkelingsdoel<strong>en</strong>. 270 Daarvoor is 1<br />
miljard euro voor drie jaar uitgetrokk<strong>en</strong>.<br />
pleit bij de ICE voor <strong>het</strong> verkort<strong>en</strong> <strong>van</strong> de op<strong>en</strong>ingstijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt <strong>en</strong> <strong>het</strong> inzett<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> computersysteem<br />
dat snelle beweging<strong>en</strong> registreert."<br />
267<br />
http://www.cftc.gov/PressRoom/PressReleases/pr5847-10.html<br />
268<br />
<strong>Europese</strong> Commissie 2011. Tackling the chall<strong>en</strong>ges in commodity markets and on raw materials. Brussel.<br />
269<br />
agd 3 februari 2011.<br />
270<br />
Bronn<strong>en</strong>: http://ec.europa.eu/europeaid/how/finance/food-facility_<strong>en</strong>.htm<br />
En: europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?...IP/...<br />
114
Concrete doel<strong>en</strong>:<br />
• voedselproduc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong> – onder meer door betere toegang tot kunstmest <strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
- om <strong>het</strong> aanbod te verhog<strong>en</strong>;<br />
• de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> prijsschokk<strong>en</strong> voor de lokale bevolking verzacht<strong>en</strong>;<br />
• de productiecapaciteit verhog<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> lange termijn beheer <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> te verbeter<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s de <strong>Europese</strong> Commissie is de faciliteit e<strong>en</strong> snel <strong>en</strong> efficiënt instrum<strong>en</strong>t in de strijd<br />
teg<strong>en</strong> de voedselonzekerheid. Het acc<strong>en</strong>t ligt sterk op wat land<strong>en</strong> zelf kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Na 1,5<br />
jaar was al meer dan 500 miljo<strong>en</strong> euro betaald <strong>en</strong> 97% <strong>van</strong> de middel<strong>en</strong> vastgelegd. Wereldwijd<br />
hebb<strong>en</strong> ca. 50 miljo<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> steun uit de faciliteit ont<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Commissie doet e<strong>en</strong><br />
beroep op andere donor<strong>en</strong> om bij te drag<strong>en</strong> aan de financiering <strong>van</strong> project<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> "geveild".<br />
Versterking <strong>van</strong> de productiviteit <strong>en</strong> de veerkracht <strong>van</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> maakt dus al deel<br />
uit <strong>van</strong> <strong>het</strong> EU-beleid. Het lijkt zaak om deze regeling goed te evaluer<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij geblek<strong>en</strong> succes<br />
te continuer<strong>en</strong> <strong>en</strong> uit te breid<strong>en</strong>. Wellicht kan ook de oprichting <strong>van</strong> Hyogo platforms met<br />
dit budget word<strong>en</strong> ondersteund. Er lijkt ook afstemming nodig met <strong>het</strong> GLB, want in de rec<strong>en</strong>te<br />
voorstell<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Commissie ligt <strong>het</strong> acc<strong>en</strong>t e<strong>en</strong>zijdig op productieverhoging in de EU<br />
zelf. 271<br />
271 E<strong>en</strong> opmerkelijk, vrijwillig <strong>en</strong> gea<strong>van</strong>ceerd initiatief op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> ramp<strong>en</strong>risicomanagem<strong>en</strong>t is Random<br />
Hacks of Kindness (RhoK): “On <strong>De</strong>cember 4 and 5, in over tw<strong>en</strong>ty locations around the world, Google,<br />
Microsoft, Yahoo!, NASA and The World Bank will host the third Random Hacks of Kindness (RHoK), their<br />
progressive initiative that brings together volunteer software developers and experts in disaster risk managem<strong>en</strong>t<br />
for a week<strong>en</strong>d-long “hackathon” to create software solutions that can help mitigate or respond to<br />
disasters around the world and help save lives.<br />
The first RHoK ev<strong>en</strong>t was held in Mountain View, California in November 2009 and resulted in applications<br />
that were later used on the ground during the devastating earthquakes in Haiti and Chile. The second RHoK<br />
hackathon was held simultaneously in six countries around the world in June 2010 and one of the winning<br />
applications from the Washington D.C. ev<strong>en</strong>t - a tool that allows <strong>en</strong>gineers to easily visualize landslide risk<br />
to help guide urban and rural developm<strong>en</strong>t and building planning - is already being piloted by the World<br />
Bank in the Caribbean”. Zie: wbws.worldbank.org/feeds/main/urlRedirector.html<br />
115
116
9. Conclusies<br />
_________________________________________________________________________<br />
C<strong>en</strong>trale vraag <strong>van</strong> dit rapport is hoe kwetsbaar de <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
zijn voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek. We hebb<strong>en</strong> ons beperkt tot calamiteit<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> voedselvolume<br />
<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong> voor de voedselveiligheid buit<strong>en</strong> beschouwing gelat<strong>en</strong>. Ook<br />
hebb<strong>en</strong> we niet gekek<strong>en</strong> naar calamiteit<strong>en</strong> die niet primair de <strong>landbouw</strong> rak<strong>en</strong>, maar veel breder<br />
doorwerk<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving, zoals oorlog of uitval <strong>van</strong> elektriciteit. <strong>De</strong> tijdshorizon is<br />
2020.<br />
Globale conclusies<br />
1. Het <strong>Europese</strong> <strong>voedselsysteem</strong> heeft twee Achilleshiel<strong>en</strong>: afhankelijkheid <strong>van</strong> de import<br />
<strong>van</strong> soja(schroot) <strong>en</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> voor besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>. Ook is <strong>het</strong><br />
systeem kwetsbaar voor misoogst<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedergewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> gras. Dat maakt de veehouderij<br />
<strong>en</strong> de vlees- <strong>en</strong> zuivelket<strong>en</strong>s tot de meest kwetsbare sector<strong>en</strong>.<br />
2. <strong>De</strong> grootste risico's voor de voedervoorzi<strong>en</strong>ing lijk<strong>en</strong> langdurige droogte <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zware<br />
vulkaanuitbarsting.<br />
3. Grootste risico voor de soja-import lijkt geopolitiek.<br />
4. Grootste risico in de sfeer <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> zeer besmettelijke ziekt<strong>en</strong> waarteg<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> vaccin bestaat <strong>en</strong> die op grote schaal word<strong>en</strong> verspreid (mogelijk door bioterrorist<strong>en</strong>).<br />
5. Het zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt is groot, maar kan ernstig tekortschiet<strong>en</strong>,<br />
vooral in de <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> bij calamiteit<strong>en</strong>. Het Geme<strong>en</strong>schappelijke Landbouwbeleid<br />
houdt daar te weinig rek<strong>en</strong>ing mee.<br />
6. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> markt zal op ev<strong>en</strong>tuele veevoerschaarste reager<strong>en</strong> door minder graan te<br />
exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer graan te importer<strong>en</strong>. Die respons kan word<strong>en</strong> versterkt door de<br />
EU. Dat kan de graanprijs op de wereldmarkt omhoog trekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat br<strong>en</strong>gt grote<br />
risico's mee voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
7. <strong>De</strong> EU <strong>en</strong> Nederland hebb<strong>en</strong> tal <strong>van</strong> beleidsopties om de kans op calamiteit<strong>en</strong> te verklein<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> buffers (schokbrekers) in te bouw<strong>en</strong>. <strong>De</strong> belangrijkste:<br />
a) opnieuw invoer<strong>en</strong> <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong><br />
b) opnieuw invoer<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vorm <strong>van</strong> braaklegging<br />
c) reguler<strong>en</strong> <strong>van</strong> speculatie op <strong>landbouw</strong>termijnmarkt<strong>en</strong><br />
d) eiwitproductie in de EU stimuler<strong>en</strong><br />
e) diermeel weer selectief toelat<strong>en</strong> in veevoer<br />
f) aanmoedig<strong>en</strong> consumptiepatron<strong>en</strong> met minder vlees.<br />
Specifieke conclusies<br />
1. Risicoverhog<strong>en</strong>de tr<strong>en</strong>ds<br />
<strong>De</strong> productiviteit <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong> kan in grote del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de wereld nog fors stijg<strong>en</strong>, maar<br />
nadert in <strong>en</strong>kele regio's zijn biofysische plafond. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn er t<strong>en</strong>minste 14 maatschappelijke<br />
tr<strong>en</strong>ds (zoals to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de welvaart) <strong>en</strong> ecologische tr<strong>en</strong>ds (zoals uitputting <strong>van</strong> zoetwatervoorrad<strong>en</strong>)<br />
die de vraag naar voedsel opstuw<strong>en</strong>, de productiviteit <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong><br />
remm<strong>en</strong> dan wel de productie <strong>en</strong>/of de prijz<strong>en</strong> destabiliser<strong>en</strong>. <strong>De</strong> effect<strong>en</strong> zijn al merkbaar <strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia doorwerk<strong>en</strong>, maar in <strong>het</strong> huidige dec<strong>en</strong>nium waarschijnlijk nog<br />
niet zeer sterk.<br />
117
2. Kwetsbaarheid EU <strong>landbouw</strong> voor externe calamiteit<strong>en</strong><br />
Doordat de EU voor de belangrijkste <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d is, is zij weinig<br />
kwetsbaar voor calamiteit<strong>en</strong> elders. Maar er zijn twee belangrijke uitzondering<strong>en</strong>: plantaardige<br />
olie (importafhankelijkheid 44%) <strong>en</strong> nog belangrijker soja <strong>en</strong> sojaschroot (importafhankelijkheid<br />
98%, beide in 2007). Het meeste sojaschroot wordt gebruikt als veevoer.<br />
<strong>De</strong> meest riskante externe calamiteit is daarom <strong>het</strong> uitvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot).<br />
Die kan optred<strong>en</strong> door misoogst<strong>en</strong> in Zuid <strong>en</strong>/of Noord Amerika, door oorlog of<br />
door powerplay <strong>van</strong> (bijvoorbeeld Chinese) (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong>.<br />
3. Kwetsbaarheid EU <strong>landbouw</strong> voor interne calamiteit<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> meest riskante interne calamiteit voor <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> zijn:<br />
• langdurige <strong>en</strong> grootschalige droogte<br />
• e<strong>en</strong> zware <strong>en</strong> langdurige vulkaanuitbarsting<br />
• e<strong>en</strong> grootschalige uitbraak <strong>van</strong> besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>.<br />
4. Kwetsbaarheid Nederlandse <strong>landbouw</strong><br />
<strong>De</strong> Nederlandse <strong>landbouw</strong> is relatief weinig kwetsbaar voor e<strong>en</strong> langdurige droogte, maar<br />
juist extra kwetsbaar voor e<strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> grootschalie<br />
uitbraak <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>.<br />
5. Kans<strong>en</strong> rele<strong>van</strong>t<br />
<strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> interne of externe calamiteit is niet te kwantificer<strong>en</strong>, hooguit is e<strong>en</strong> orde <strong>van</strong><br />
grootte aan te gev<strong>en</strong>. Die ligt bij e<strong>en</strong> ernstige <strong>en</strong> grootschalige droogte of e<strong>en</strong> zware <strong>en</strong> langdurige<br />
vulkaanuitbarsting in de orde <strong>van</strong> 1x per 100 jaar. Die kans lijkt klein, maar is aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
groter dan de kans<strong>en</strong> die in <strong>het</strong> veiligheidsbeleid doorgaans voor ernstige ramp<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gehanteerd. Zo bezi<strong>en</strong> zijn er goede red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor voorzorgsmaatregel<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> grootschalige uitbraak <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> is niet te kwantificer<strong>en</strong> maar is zeker<br />
niet kleiner geword<strong>en</strong> door de uitbreiding <strong>van</strong> de EU <strong>en</strong> <strong>het</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> mondiale verkeer <strong>en</strong><br />
vervoer. Ook de kans op e<strong>en</strong> bioterroristische aanslag is niet kleiner geword<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> de verspreiding<br />
<strong>van</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de opkomst <strong>van</strong> <strong>het</strong> internationale terrorisme <strong>en</strong> radicaal dier<strong>en</strong>activisme.<br />
<strong>De</strong> kans op "biologisch 9/11" is niet d<strong>en</strong>kbeeldig.<br />
<strong>De</strong> kans op e<strong>en</strong> plotselinge uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s groter geword<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong> de geopolitieke ontwikkeling<strong>en</strong>, met name de sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> koopkracht <strong>en</strong><br />
behoefte aan soja <strong>van</strong> China.<br />
<strong>De</strong> kans dat e<strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) gelijktijdig plaatsvindt met e<strong>en</strong> ernstige<br />
droogte of vulkaanuitbarsting is uiteraard veel kleiner, maar daar staat teg<strong>en</strong>over dat de<br />
gevolg<strong>en</strong> veel groter kunn<strong>en</strong> zijn (low probability, high impact) dan bij elk <strong>van</strong> beide calamiteit<strong>en</strong><br />
afzonderlijk.<br />
6. Gevolg<strong>en</strong> importstop soja<br />
E<strong>en</strong> importstop <strong>van</strong> soja(schroot) kan grote schade berokk<strong>en</strong><strong>en</strong> aan de vee- <strong>en</strong> vleesket<strong>en</strong>s<br />
(veel minder voor de melkveehouderij <strong>en</strong> zuivelket<strong>en</strong>s omdat koei<strong>en</strong> relatief weinig soja in<br />
hun voer krijg<strong>en</strong>). We hebb<strong>en</strong> <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario bekek<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> importstop die twee jaar aanhoudt.<br />
Om de effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> dergelijke sc<strong>en</strong>ario's op productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> te berek<strong>en</strong><strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
Jans<strong>en</strong> et al. <strong>van</strong> Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR e<strong>en</strong> indicatief model ontwikkeld.<br />
Daarmee is berek<strong>en</strong>d dat de sojaprijs in dit sc<strong>en</strong>ario verdrievoudigt. <strong>De</strong> zuivel- <strong>en</strong> de rundvleesproductie<br />
<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuivel <strong>en</strong> rundvlees verander<strong>en</strong> weinig. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> krimpt<br />
de productie <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>svlees met 25% <strong>en</strong> die <strong>van</strong> pluimveevlees met 60%. Als gevolg<br />
daar<strong>van</strong> stijg<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveevlees tot 200% in <strong>het</strong> derde resp. <strong>het</strong><br />
vierde kwartaal.<br />
118
Omdat zulke stijging<strong>en</strong> doorgaans gepaard gaan met hamster<strong>en</strong>, criminaliteit <strong>en</strong> speculatie,<br />
kunn<strong>en</strong> de prijsschokk<strong>en</strong> nog groter zijn. Ook zal de smokkel <strong>van</strong> vee <strong>en</strong> vlees to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>,<br />
wat e<strong>en</strong> verhoogd risico meebr<strong>en</strong>gt <strong>van</strong> insleep <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>.<br />
Faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de vee-, vlees <strong>en</strong> zuivelbedrijv<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> onvermijdelijk. Maar dat hoeft<br />
niet te leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> langdurige krimp <strong>van</strong> de productie, want voor de veehouders die de eerste<br />
klap hebb<strong>en</strong> overleefd zijn de prijsstijging<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> eier<strong>en</strong> e<strong>en</strong> prikkel om de productie<br />
weer uit te breid<strong>en</strong> op basis <strong>van</strong> andere eiwitt<strong>en</strong> dan die uit soja (na 2 jaar ook weer op<br />
basis <strong>van</strong> soja). Daardoor gaan de prijz<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> jaar weer sterk dal<strong>en</strong>, eerst die <strong>van</strong> pluimveevlees<br />
<strong>en</strong> vark<strong>en</strong>svlees, vervolg<strong>en</strong>s die <strong>van</strong> eier<strong>en</strong>. Via nog <strong>en</strong>kele golfbeweging<strong>en</strong> zijn<br />
productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> na 5 à 6 jaar terug op <strong>het</strong> oude niveau.<br />
Wegvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) kan in de loop der jar<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd<br />
door de productiviteitsstijging in de <strong>Europese</strong> graanteelt. Dat kan echter niet in 3 jaar, zoals<br />
wel is gesteld, maar vergt al gauw 11 of meer jaar.<br />
7. Gevolg<strong>en</strong> droogte<br />
Droogte treft vooral rundvee (pluimvee <strong>en</strong> vark<strong>en</strong>s veel minder omdat zij nauwelijks ruwvoer<br />
et<strong>en</strong>). We hebb<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong> naar <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> e<strong>en</strong> grootschalige droogte die twee jaar aanhoudt.<br />
Ruwvoer wordt in de eerste winter schaars <strong>en</strong> duur. Dat kan nauwelijks word<strong>en</strong> gecomp<strong>en</strong>seerd<br />
door import omdat transport <strong>van</strong> ruwvoer relatief duur is. Veehouders gaan daarom versneld<br />
vee afstot<strong>en</strong>. Gevolg is - volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> indicatieve model - dat de productie <strong>van</strong> rundvlees<br />
stijgt met 40%, waardoor de prijs er<strong>van</strong> daalt met 15%. Vervolg<strong>en</strong>s krimpt de<br />
productie sterk in tot -20% in <strong>het</strong> derde jaar waarna de prijs in <strong>het</strong> vierde jaar piekt op<br />
140%. <strong>De</strong> zuivelproductie krimpt in <strong>het</strong> tweede jaar met 40% <strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> piek<strong>en</strong> op<br />
160%.<br />
Faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelbedrijv<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> onvermijdelijk. Maar voor de<br />
veebedrijv<strong>en</strong> die de eerste klap hebb<strong>en</strong> overleefd zijn de gesteg<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> prikkel om de<br />
productie weer uit te breid<strong>en</strong>. In <strong>het</strong> derde jaar - als de droogte voorbij is - is er ook weer voldo<strong>en</strong>de<br />
ruwvoer. Via <strong>en</strong>kele golfbeweging<strong>en</strong> zijn productie <strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> na 10 jaar terug op<br />
<strong>het</strong> oorspronkelijk niveau. Dat dit langer duurt dan bij vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> pluimvee komt doordat<br />
runder<strong>en</strong> e<strong>en</strong> langere lev<strong>en</strong>scyclus hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder nakomeling<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
Al met al zijn de prijsschokk<strong>en</strong> minder heftig dan in <strong>het</strong> vorige sc<strong>en</strong>ario, maar werk<strong>en</strong> ze langer<br />
door. Ook in dit sc<strong>en</strong>ario zijn hamster<strong>en</strong>, criminaliteit <strong>en</strong> speculatie te verwacht<strong>en</strong>, met<br />
als gevolg dat de prijsschokk<strong>en</strong> groter kunn<strong>en</strong> zijn dan berek<strong>en</strong>d. Ook smokkel <strong>en</strong> <strong>het</strong> risico<br />
<strong>van</strong> insleep <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> zal to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />
8. Gevolg<strong>en</strong> droogte + uitval import<br />
Bij e<strong>en</strong> dubbele calamiteit <strong>van</strong> importstop + droogte wordt de veevoerschaarste extra nijp<strong>en</strong>d.<br />
Veehouders hebb<strong>en</strong> minder mogelijkhed<strong>en</strong> om ruwvoer te ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door krachtvoer, of soja(schroot)<br />
door graan, waardoor de veevoerprijz<strong>en</strong> nog sterker kunn<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer bedrijv<strong>en</strong><br />
om zull<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>.<br />
Inderdaad berek<strong>en</strong>t <strong>het</strong> indicatieve model extra verhoogde prijz<strong>en</strong> dan bij alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> droogte<br />
of e<strong>en</strong> importstop <strong>van</strong> soja. Dat geldt niet voor vark<strong>en</strong>svlees maar wel voor pluimveevlees<br />
(piekt op 210%), eier<strong>en</strong> (op 186%), zuivel (op 184%) <strong>en</strong> rundvlees (op 163%).<br />
<strong>De</strong> pijn voor de consum<strong>en</strong>t wordt <strong>en</strong>igszins verzacht door de verschill<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong>scyclus <strong>van</strong><br />
pluimvee, vark<strong>en</strong>s <strong>en</strong> koei<strong>en</strong>. Daar staat teg<strong>en</strong>over dat bij e<strong>en</strong> dubbele calamiteit valt te verwacht<strong>en</strong><br />
dat de sociaal-psychologische impact extra groot zal zijn. Daardoor kunn<strong>en</strong> bijverschijnsel<strong>en</strong><br />
als hamster<strong>en</strong>, speculatie <strong>en</strong> criminaliteit vaker optred<strong>en</strong>. Dat kan leid<strong>en</strong> tot<br />
heftiger prijsschokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ernstiger crisis in de sector.<br />
119
9. Gevolg<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting<br />
E<strong>en</strong> vulkaanuitbarsting leidt lokaal tot neerslag <strong>van</strong> toxische stoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan op zeer grote<br />
schaal leid<strong>en</strong> tot remming <strong>van</strong> zonlicht <strong>en</strong> daling <strong>van</strong> temperatur<strong>en</strong>, waardoor de <strong>landbouw</strong>productie<br />
daalt. Zelfs uitbarsting<strong>en</strong> <strong>van</strong> vulkan<strong>en</strong> in Indonesië hebb<strong>en</strong> in <strong>het</strong> verled<strong>en</strong> de<br />
<strong>landbouw</strong>productie tot in Europa, Japan <strong>en</strong> Noord Amerika verlaagd <strong>en</strong> tot honger geleid.<br />
Van dit sc<strong>en</strong>ario hebb<strong>en</strong> we effect<strong>en</strong> nog niet kunn<strong>en</strong> berek<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar ze zijn wel te bered<strong>en</strong>er<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> effect<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> sterk afhang<strong>en</strong> <strong>van</strong> de schaal <strong>en</strong> <strong>van</strong> de regio's die word<strong>en</strong> getroff<strong>en</strong>.<br />
Wordt vooral Europa getroff<strong>en</strong> (bijvoorbeeld door e<strong>en</strong> eruptie op IJsland), dan wordt ruwvoer<br />
(gras <strong>en</strong> snijmaïs) schaars, maar krachvoer veel minder, want <strong>Europese</strong> bedrijv<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
op de wereldmarkt veevoergrondstoff<strong>en</strong> bijkop<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> niet sterk verhoogde prijz<strong>en</strong>. Dat beperkt<br />
de kost<strong>en</strong>stijging voor de vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveehouderij, maar helpt de rundveehouderij<br />
weinig. Die zou dus kunn<strong>en</strong> krimp<strong>en</strong>, wat zou leid<strong>en</strong> tot hogere prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel.<br />
Wordt e<strong>en</strong> veel groter gebied getroff<strong>en</strong>, dan daalt de <strong>landbouw</strong>productie - inclusief die <strong>van</strong><br />
gras <strong>en</strong> voedergewass<strong>en</strong> - wereldwijd <strong>en</strong> zal plantaardig voedsel, veevoer <strong>en</strong> dierlijk voedsel<br />
wereldwijd duurder word<strong>en</strong>. Dat is gunstig voor de akkerbouw maar nadelig voor de veehouderij.<br />
Krimpt vervolg<strong>en</strong>s ook de dierlijke productie, dan word<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
veehouderij deels gecomp<strong>en</strong>seerd door hogere prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel. Voor de consum<strong>en</strong>t<br />
kunn<strong>en</strong> zowel plantaardige als dierlijke product<strong>en</strong> veel duurder word<strong>en</strong>.<br />
10. Gevolg<strong>en</strong> dierziekt<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> grootschalige epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm zijn, vooral als<br />
uitbrak<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong> in meerdere regio's tegelijk. Zo'n multifocale uitbraak is d<strong>en</strong>kbaar in<br />
e<strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> e<strong>en</strong> gecoördineerde bioterroristische aanslag. Dan zull<strong>en</strong> miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> dier<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geruimd, zeker als <strong>het</strong> e<strong>en</strong> ziekte betreft waarteg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> effectief vaccin bestaat.<br />
Faillissem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelsector kunn<strong>en</strong> niet uitblijv<strong>en</strong>, maar <strong>het</strong> aantal zal<br />
afhang<strong>en</strong> <strong>van</strong> voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> als verzekering<strong>en</strong>, schadefonds<strong>en</strong> e.d., die <strong>van</strong> land tot land verschill<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> financiële schade kan oplop<strong>en</strong> tot honderd<strong>en</strong> miljard<strong>en</strong> euro’s.<br />
Het indicatieve model is uitgegaan <strong>van</strong> e<strong>en</strong> (virtuele) ziekte die alle veesoort<strong>en</strong> gelijkelijk<br />
treft. Bij e<strong>en</strong> extreem sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> 10% mortaliteit per kwartaal dal<strong>en</strong> de producti<strong>en</strong>iveaus<br />
met 10% (pluimveevlees) tot 70% (rundveevlees). Als gevolg daar<strong>van</strong> piek<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> met<br />
50% (eier<strong>en</strong>) tot meer dan 500% (rundvlees). Ook hier wordt de pijn voor de consum<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong>igszins verzacht doordat de piek<strong>en</strong> voor de verschill<strong>en</strong>de veesoort<strong>en</strong> - als gevolg <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong><br />
in lev<strong>en</strong>scyclus - niet synchroon zijn.<br />
Vanwege de sterke prijsstijging<strong>en</strong> zijn nog meer dan in bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde sc<strong>en</strong>ario's hamster<strong>en</strong>,<br />
speculatie <strong>en</strong> criminaliteit te verwacht<strong>en</strong>, inclusief smokkel die kan leid<strong>en</strong> tot de insleep<br />
<strong>van</strong> nog meer dierziekt<strong>en</strong>. Voor de veehouders die de eerste klap hebb<strong>en</strong> overleefd zijn<br />
de hoge prijz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> prikkel om de productie weer uit te breid<strong>en</strong> zodra de overheid dat toestaat.<br />
Daardoor zull<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> weer gaan dal<strong>en</strong> om via <strong>en</strong>kele golfbeweging<strong>en</strong> na ca. 10 jaar te<br />
stabiliser<strong>en</strong>.<br />
Of de prijz<strong>en</strong> werkelijk zo sterk stijg<strong>en</strong> hangt overig<strong>en</strong>s ook af <strong>van</strong> de reactie <strong>van</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Verliest e<strong>en</strong> flink aantal consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn vertrouw<strong>en</strong> in vlees <strong>en</strong> zuivel (bijvoorbeeld als<br />
de ziekte - net als BSE - e<strong>en</strong> zoönose is), dan kan de vraag instort<strong>en</strong> <strong>en</strong> zull<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> minder<br />
stijg<strong>en</strong> of zelfs sterk dal<strong>en</strong>. Dat zou e<strong>en</strong> meevaller zijn voor de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die vlees <strong>en</strong><br />
zuivel blijv<strong>en</strong> kop<strong>en</strong>, maar zou de crisis voor de sector, de economie <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving verscherp<strong>en</strong>.<br />
Hoe <strong>het</strong> ook zij, <strong>van</strong> alle g<strong>en</strong>oemde calamiteit<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> grote epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tieel<br />
<strong>het</strong> meest dramatisch <strong>en</strong> ontwricht<strong>en</strong>d voor de sam<strong>en</strong>leving.<br />
120
11. Risico’s voor voedselzekerheid EU<br />
Hoewel de schade in de vee-, vlees- <strong>en</strong> zuivelsector in de verschill<strong>en</strong>de sc<strong>en</strong>ario's groot tot<br />
zeer groot kan zijn, zal de beschikbaarheid <strong>van</strong> voedsel niet snel in gevaar kom<strong>en</strong>. Dat<br />
komt door e<strong>en</strong> scala aan buffers.<br />
Buffers in de agrosector:<br />
• Veehouders kunn<strong>en</strong> soja(schroot) deels ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door graan.<br />
• Akkerbouwers kunn<strong>en</strong> graan in <strong>het</strong> bouwplan deels ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door eiwitrijke voedergewass<strong>en</strong><br />
• Handelar<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> minder graan exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer graan importer<strong>en</strong><br />
• Rundveehouders kunn<strong>en</strong> gras uit wegberm<strong>en</strong> b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>.<br />
Buffers bij consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />
• minder voedsel verspill<strong>en</strong><br />
• minder vlees <strong>en</strong> zuivel consumer<strong>en</strong><br />
• duur vlees ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door minder duur vlees, zuivel of eier<strong>en</strong>.<br />
Wel kan de betaalbaarheid <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel voor kwetsbare groep<strong>en</strong> in de knel kom<strong>en</strong>,<br />
met name in de sted<strong>en</strong> in de minst welvar<strong>en</strong>de lidstat<strong>en</strong>. Ondervoeding in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> ijzer <strong>en</strong><br />
vitamin<strong>en</strong> is dan e<strong>en</strong> reëel risico, met name voor kinder<strong>en</strong>.<br />
12. Afw<strong>en</strong>teling op de wereldmarkt<br />
Zodra e<strong>en</strong> calamiteit ertoe leidt dat de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> veevoer in de EU hoger word<strong>en</strong> dan op de<br />
wereldmarkt, zal de graanhandel de export terugschroev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de import opvoer<strong>en</strong>. Dat kan de<br />
prijspiek<strong>en</strong> in de EU demp<strong>en</strong>. Vindt de EU dat effect onvoldo<strong>en</strong>de, dan kan zij actief de export<br />
remm<strong>en</strong> (met e<strong>en</strong> heffing of e<strong>en</strong> quotum) dan wel de import stimuler<strong>en</strong> (door e<strong>en</strong> subsidie<br />
of e<strong>en</strong> lagere importheffing).<br />
Hetzelfde geldt als <strong>het</strong> prijsverschil <strong>van</strong> vlees <strong>en</strong> zuivel tuss<strong>en</strong> <strong>Europese</strong> markt <strong>en</strong> wereldmarkt<br />
to<strong>en</strong>eemt: dan zal de handel minder vlees <strong>en</strong> zuivel exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer importer<strong>en</strong>,<br />
ondanks de relatief hoge importheffing<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU kan ook deze marktrespons versterk<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>rgelijke reacties zoud<strong>en</strong> de voedselinflatie in de EU remm<strong>en</strong> maar de prijz<strong>en</strong> op de wereldmarkt<br />
juist kunn<strong>en</strong> opdrijv<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU zou dan instabiliteit exporter<strong>en</strong>, zoals zij in <strong>het</strong> verled<strong>en</strong><br />
heeft gedaan met exportsubsidies. Importstimulering <strong>van</strong> vlees zou bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de crisis<br />
in de sector groter kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> herstel belemmer<strong>en</strong>, temeer omdat zo'n maatregel in de<br />
handelspolitieke ar<strong>en</strong>a niet gemakkelijk valt terug te schroev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU zou dan minder afhankelijk<br />
word<strong>en</strong> <strong>van</strong> import <strong>van</strong> veevoer, maar juist meer afhankelijk <strong>van</strong> import <strong>van</strong><br />
vlees.<br />
13. Land grabbing<br />
E<strong>en</strong> andere manier waarop de <strong>Europese</strong> veevoerindustrie zich kan indekk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> veevoerschaarste<br />
is land grabbing. Steeds meer staats- <strong>en</strong> private bedrijv<strong>en</strong> - waaronder ook <strong>Europese</strong><br />
bedrijv<strong>en</strong> - do<strong>en</strong> dat al <strong>en</strong> de Nederlandse veevoerindustrie heeft plann<strong>en</strong> in die richting. In<br />
beginsel kan dat leid<strong>en</strong> tot agrarische ontwikkeling, meer voedselzekerheid voor de plaatselijke<br />
bevolking <strong>en</strong> economische ontwikkeling. Maar daar bestaan nog weinig voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong>;<br />
de meeste bericht<strong>en</strong> over land grabbing zijn negatief in sociaal <strong>en</strong> ecologisch opzicht. Soms<br />
wordt de voedselzekerheid zelfs ondermijnd, met name waar <strong>het</strong> gaat om teelt <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>.<br />
14. Risico's voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> grootste risico’s <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde reacties zijn overig<strong>en</strong>s niet voor consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de<br />
EU maar voor arme bevolkingsgroep<strong>en</strong> in netto voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Dat komt door de prijsopdrijv<strong>en</strong>de effect<strong>en</strong>. Dat kan in Afrika <strong>en</strong> <strong>het</strong> Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong> - de belangrijkste<br />
afzetmarkt voor Europees graan - leid<strong>en</strong> tot voedseltekort<strong>en</strong>, zowel op <strong>het</strong> platteland<br />
121
als in de sted<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong> die netto-verkoper zijn <strong>van</strong> voedsel kunn<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> profiter<strong>en</strong> mits de<br />
prijsverhoging<strong>en</strong> aan h<strong>en</strong> word<strong>en</strong> doorberek<strong>en</strong>d, wat handelar<strong>en</strong> lang niet altijd do<strong>en</strong>. Boer<strong>en</strong><br />
die netto-koper zijn <strong>van</strong> voedsel kunn<strong>en</strong> ondervoed rak<strong>en</strong>. In de sted<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de prijsverhoging<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> tot voedselrell<strong>en</strong>, sociale onrust, politieke instabiliteit <strong>en</strong> emigratiestrom<strong>en</strong>.<br />
In e<strong>en</strong> dictatuur kan dat leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> omslag naar meer democratie, maar in e<strong>en</strong> meer democratisch<br />
regime kan juist <strong>het</strong> omgekeerde gebeur<strong>en</strong>. Overhed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de onrust bezwer<strong>en</strong><br />
door hogere subsidies op voedsel, maar dat belast <strong>het</strong> budget <strong>en</strong> kan de economie schad<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>ze risico's zijn overig<strong>en</strong>s gering in <strong>het</strong> dierziekte-sc<strong>en</strong>ario, want daarin daalt de <strong>Europese</strong><br />
vraag naar graan <strong>en</strong> soja, waardoor de soja-import afneemt, de graanexport to<strong>en</strong>eemt <strong>en</strong> de<br />
prijz<strong>en</strong> beide op de wereldmarkt sterk kunn<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>, <strong>het</strong>ge<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s nadelig kan zijn voor<br />
de <strong>landbouw</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong>. Prijsschokk<strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong>lijk altijd nadelig voor zowel<br />
produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wereldwijd.<br />
15. Handicaps voor <strong>landbouw</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> agrarische ontwikkeling is de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia in veel ontwikkelingsland<strong>en</strong> (met<br />
name in Afrika) sterk achtergeblev<strong>en</strong>. Dat kwam onder meer doordat de <strong>landbouw</strong> te mak<strong>en</strong><br />
had met de volg<strong>en</strong>de handicaps:<br />
• dump<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedsel uit westerse land<strong>en</strong> via te lang volgehoud<strong>en</strong> voedselhulp, exportsteun<br />
<strong>en</strong> corporate dumping;<br />
• lage prioriteit voor de <strong>landbouw</strong> op de ontwikkelingsag<strong>en</strong>da <strong>van</strong> de Wereldbank, de VS<br />
<strong>en</strong> de EU;<br />
• lage prioriteit voor de <strong>landbouw</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong> zelf. Veel regering<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
zich gericht op lage voedselprijz<strong>en</strong> om hun stedelijke bevolking rustig te houd<strong>en</strong>, wat nadelig<br />
was voor de ontwikkeling <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>. Ook anderszins hebb<strong>en</strong> zij hun <strong>landbouw</strong><br />
weinig gestimuleerd;<br />
• regering<strong>en</strong> die hun eig<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> met importheffing<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> goedkope<br />
import<strong>en</strong> (waarvoor de WTO ruimte biedt), kreg<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met dreigem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> Wereldbank<br />
<strong>en</strong> IMF om hun krediet in te trekk<strong>en</strong>;<br />
• Wereldbank <strong>en</strong> IMF steld<strong>en</strong> ook andere contraproductieve eis<strong>en</strong>, waaronder privatisering<br />
(wat in de praktijk vaak neerkwam op afbraak) <strong>van</strong> voor de <strong>landbouw</strong> belangrijke instituties<br />
zoals voorlichting <strong>en</strong> veterinaire di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>.<br />
Gevolg was onder meer dat de meeste land<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de Sahara zich hebb<strong>en</strong> ontwikkeld <strong>van</strong><br />
voedselexporteur tot voedselimporteur. Daarmee zijn zij extra kwetsbaar geword<strong>en</strong> voor prijsschokk<strong>en</strong><br />
als gevolg <strong>van</strong> fysieke calamiteit<strong>en</strong>, exportbelemmering<strong>en</strong> door andere land<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
andere vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> geopolitiek.<br />
<strong>De</strong> laatste jar<strong>en</strong> krijgt de agrarische ontwikkeling nieuwe impuls<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> land grabbing,<br />
maar zoals opgemerkt is dat vaak ge<strong>en</strong> succes voor de plaatselijke bevolking.<br />
16. Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt<br />
Het zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt is groot, maar niet altijd toereik<strong>en</strong>d, zeker niet in<br />
de <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> nog minder bij calamiteit<strong>en</strong>:<br />
• Het werkt vaak traag, vooral in de <strong>landbouw</strong>, e<strong>en</strong> biobased sector waar de productie is<br />
gebond<strong>en</strong> aan seizo<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>het</strong> weer <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>scycli.<br />
• Het br<strong>en</strong>gt biorisico's mee in de vorm <strong>van</strong> onveilig voedsel <strong>en</strong> insleep <strong>van</strong> plant- <strong>en</strong> dierziekt<strong>en</strong>.<br />
• Het creëert instabiele voedselprijz<strong>en</strong>, ook door to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de verweving met de <strong>en</strong>ergiemarkt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de financiële markt<strong>en</strong>, die teveel invloed geeft aan speculant<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze speculatie<br />
wordt niet gedrev<strong>en</strong> door vraag <strong>en</strong> aanbod maar louter door prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> prijsverwachting<strong>en</strong>.<br />
Zij is ge<strong>en</strong> oorzaak <strong>van</strong> prijsstijging<strong>en</strong>, maar kan deze wel versnell<strong>en</strong>, om de prijz<strong>en</strong><br />
vervolg<strong>en</strong>s abrupt te lat<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>.<br />
122
• Het is bij calamiteit<strong>en</strong> niet in staat destabilisering <strong>van</strong> de productie te voorkom<strong>en</strong>.<br />
• Het g<strong>en</strong>ereert bij calamiteit<strong>en</strong> afw<strong>en</strong>teling op kwetsbare groep<strong>en</strong> in de EU, met in extreme<br />
sc<strong>en</strong>ario’s zelfs ondervoeding.<br />
• Het g<strong>en</strong>ereert bij calamiteit<strong>en</strong> afw<strong>en</strong>teling op voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> daarmee ondervoeding.<br />
Dat kunn<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> zovele legitieme argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn voor interv<strong>en</strong>ties door overhed<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de<br />
niveaus, zowel op perman<strong>en</strong>te als op incid<strong>en</strong>tele basis.<br />
Daar komt dat er aanwijzing<strong>en</strong> zijn de <strong>landbouw</strong>termijnmarkt<strong>en</strong> de laatste jar<strong>en</strong> ernstig zijn<br />
verstoord door speculatie door nieuwe, kapitaalkrachtige spelers <strong>van</strong> buit<strong>en</strong> de sector die de<br />
prijz<strong>en</strong> destabiliser<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze speculatie wordt niet gedrev<strong>en</strong> door vraag <strong>en</strong> aanbod maar louter<br />
door prijz<strong>en</strong>. Zij is niet de oorzaak <strong>van</strong> prijsstijging<strong>en</strong>, maar kan deze wel versterk<strong>en</strong> - om de<br />
prijz<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s abrupt te lat<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>.<br />
Dat zijn allemaal legitieme argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor overheidsinterv<strong>en</strong>ties, zowel op perman<strong>en</strong>te als<br />
op incid<strong>en</strong>tele basis<br />
17. Opkomst geopolitiek<br />
Nederland <strong>en</strong> de EU gaan er nog altijd <strong>van</strong> uit dat de vrije markt <strong>het</strong> winn<strong>en</strong>de systeem in de<br />
wereld gaat word<strong>en</strong>. Maar dat is hoe langer hoe minder zeker. Op de wereldmarkt zi<strong>en</strong> we de<br />
opkomst <strong>van</strong> (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> met <strong>en</strong>orme koopkracht, die niet zeld<strong>en</strong> operer<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> geopolitieke ag<strong>en</strong>da (met name voedselzekerheid voor <strong>het</strong> thuisland op termijn). Er tek<strong>en</strong>t<br />
zich e<strong>en</strong> tweedeling af. Enerzijds de EU <strong>en</strong> de VS die hun voorrad<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels hebb<strong>en</strong> afgebouwd<br />
<strong>en</strong> steeds meer inzett<strong>en</strong> op private bedrijv<strong>en</strong> die operer<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> vrije markt. Anderzijds<br />
China, Rusland, India <strong>en</strong> andere land<strong>en</strong> die juist grote voorrad<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> opgebouwd <strong>en</strong><br />
operer<strong>en</strong> via staatsbedrijv<strong>en</strong>.<br />
Omdat nog volstrekt onzeker is wat <strong>het</strong> winn<strong>en</strong>de systeem is, lijkt <strong>het</strong> voor Nederland <strong>en</strong> de<br />
EU naïef om alle kaart<strong>en</strong> te zett<strong>en</strong> op <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> de vrije markt. 272 Verstandiger lijkt<br />
beleid dat minder afhankelijk is <strong>van</strong> sc<strong>en</strong>ario's: no-regret beleid.<br />
18. EU onvoldo<strong>en</strong>de voorbereid<br />
<strong>De</strong> EU is onvoldo<strong>en</strong>de voorbereid op plotselinge voedselschaarste. In de ramp<strong>en</strong>cyclus prev<strong>en</strong>tie,<br />
preparedness (responscapaciteit), respons <strong>en</strong> reconstructie zijn zwakke punt<strong>en</strong> onder<br />
meer:<br />
• bij prev<strong>en</strong>tie: onvoldo<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> ter voorkoming <strong>van</strong> e<strong>en</strong> plotselinge stop <strong>van</strong> de<br />
soja-import <strong>en</strong> <strong>van</strong> bioterrorisme teg<strong>en</strong> de veestapel;<br />
• bij responscapaciteit: afbouw <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> verplichte braaklegging. Ook private<br />
bedrijv<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> minder voorrad<strong>en</strong> aan in verband met hun just-in-time delivery;<br />
• bij respons: afwezigheid <strong>van</strong> <strong>Europese</strong> ramp<strong>en</strong>plann<strong>en</strong>.<br />
19. Global governance<br />
Op mondiaal niveau bestaat er beleid voor prev<strong>en</strong>tie, responscapaciteit, respons <strong>en</strong> reconstructie,<br />
met belangrijke roll<strong>en</strong> voor o.a. FAO, World Food Programme, Food Aid Conv<strong>en</strong>tion <strong>en</strong><br />
de Wereldbank. Toch is de global governance <strong>van</strong> voedselzekerheid relatief zwak. Er zijn wel<br />
272 Zie ook: I. Bremmer 2010. The <strong>en</strong>d of the free market – Who wins the war betwe<strong>en</strong> states and corporations?<br />
Besprok<strong>en</strong> door B. Knap<strong>en</strong> in NRC Handelsblad 16 juli 2010. Van de <strong>en</strong>ergiereuz<strong>en</strong> <strong>van</strong> de wereld blijkt bijvoorbeeld<br />
driekwart in hand<strong>en</strong> te zijn <strong>van</strong> stat<strong>en</strong>. En: F. Hoogeve<strong>en</strong> & W. Perlots (eds) 2005. Tomorrow’s<br />
Mores – The International System, Geopolitical Changes and Energy. Cling<strong>en</strong>dael International Energy Programme.<br />
<strong>De</strong> Algem<strong>en</strong>e Energieraad <strong>en</strong> Adviesraad Internationale Vraagstukk<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> al in 2005 bepleit dat<br />
Nederland voor zijn <strong>en</strong>ergiezekerheid niet meer alle<strong>en</strong> wedt op <strong>het</strong> paard <strong>van</strong> de vrije wereldmarkt <strong>en</strong> de EU,<br />
maar ook op <strong>het</strong> paard <strong>van</strong> bilaterale politieke akkoord<strong>en</strong>. Zie: Energiek Buit<strong>en</strong>lands Beleid (www.aivadvies.nl/.../AdviesEnergiekBuit<strong>en</strong>landsbeleid11_januari_2006.pdf)<br />
123
om<strong>van</strong>grijke programma’s <strong>en</strong> geldstrom<strong>en</strong>, maar weinig verplichting<strong>en</strong> <strong>en</strong> sancties. Dat steekt<br />
mager af bij de veel strakke governance inzake voedselveiligheid, dierziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> plant<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>,<br />
althans voor zover die internationale handel kunn<strong>en</strong> verstor<strong>en</strong>.<br />
124
<strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong><br />
Landbouw- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geopolitiek<br />
(2010-2020)<br />
B. Advies aan de staatssecretaris <strong>van</strong><br />
Economische Zak<strong>en</strong>, Landbouw <strong>en</strong> Innovatie<br />
Platform Landbouw, Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving<br />
Dit advies moet word<strong>en</strong> gelez<strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>hang met <strong>het</strong> voorafgaande rapport:<br />
"<strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong> - <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> voor calamiteit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geopolitiek (2011-2020)".<br />
Het advies bevat meer aanbeveling<strong>en</strong> dan gangbaar is.<br />
Het kan word<strong>en</strong> gebruikt als m<strong>en</strong>ukaart voor <strong>het</strong> Nederlandse <strong>en</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong><br />
voedselbeleid.<br />
125
Advies in hoofdlijn<strong>en</strong><br />
1. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>, met name de veehouderij, is kwetsbaar voor calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geopolitiek. <strong>De</strong> EU moet aan de doelstelling<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid<br />
toevoeg<strong>en</strong>: versterking <strong>van</strong> de veerkracht <strong>van</strong> de <strong>landbouw</strong>.<br />
2. <strong>De</strong> EU <strong>en</strong> Nederland moet<strong>en</strong> zich niet alle<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> op <strong>het</strong> vrije-markt sc<strong>en</strong>ario,<br />
maar ook rek<strong>en</strong>ing houd<strong>en</strong> met andere geopolitieke sc<strong>en</strong>ario's: no-regret beleid.<br />
3. <strong>De</strong> EU moet zich minder afhankelijk mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) door<br />
zelf meer eiwitrijk veevoer te producer<strong>en</strong> <strong>en</strong> diermeel onder strikte voorwaard<strong>en</strong><br />
weer toe te lat<strong>en</strong> in veevoer.<br />
4. Intuss<strong>en</strong> moet de EU buffers inbouw<strong>en</strong> voor:<br />
a) uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) als gevolg <strong>van</strong> geopolitiek;<br />
b) misoogst<strong>en</strong> door langdurige droogte of e<strong>en</strong> ernstige vulkaanuitbarsting;<br />
c) e<strong>en</strong> grootschalige epidemie <strong>van</strong> dierziekt<strong>en</strong>, mogelijk door bioterrorisme.<br />
5. <strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de buffers teg<strong>en</strong> schaarste <strong>van</strong> veevoer moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bevorderd:<br />
a) strategische voorrad<strong>en</strong> graan <strong>en</strong> veevoer (zoals China <strong>en</strong> Rusland al do<strong>en</strong>);<br />
b) reserve-productiecapaciteit door braaklegging <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sivering;<br />
c) regulering <strong>van</strong> speculatie op termijnmarkt<strong>en</strong>.<br />
6. Wat betreft dierziekt<strong>en</strong> zijn de volg<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> nodig:<br />
a) beperking veetransport<strong>en</strong> over lange afstand;<br />
b) minder conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> int<strong>en</strong>sieve veehouderij;<br />
c) prev<strong>en</strong>tief beleid teg<strong>en</strong> bioterrorisme;<br />
d) versterking <strong>van</strong> de weerstand <strong>van</strong> de veestapel teg<strong>en</strong> infectieziekt<strong>en</strong>;<br />
7. Voer naar analogie <strong>van</strong> de bank<strong>en</strong> stresstest<strong>en</strong> uit om te zi<strong>en</strong> waar de zwakke punt<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>voedselsysteem</strong> zitt<strong>en</strong> in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> mogelijke calamiteit<strong>en</strong>.<br />
8. <strong>De</strong> reeds door de EU toegepaste buffer om zich op de wereldmarkt "uit de problem<strong>en</strong><br />
te kop<strong>en</strong>" kan schokgolv<strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong> koste gaan <strong>van</strong> voedselimporter<strong>en</strong>de<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong> <strong>en</strong> moet zeer terughoud<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> gebruikt.<br />
9. Nederland <strong>en</strong> de EU moet<strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> juist help<strong>en</strong> om hun eig<strong>en</strong> veerkracht<br />
teg<strong>en</strong>over calamiteit<strong>en</strong> te versterk<strong>en</strong>. Dat vergt investering<strong>en</strong>, regulering <strong>van</strong><br />
land grabbing <strong>en</strong> minder rigide kredietvoorwaard<strong>en</strong> <strong>van</strong> Wereldbank <strong>en</strong> IMF.<br />
10. <strong>De</strong> kom<strong>en</strong>de twee jaar zijn er in de EU, de G20 <strong>en</strong> de WTO uitgelez<strong>en</strong> kans<strong>en</strong> om<br />
bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde punt<strong>en</strong> op de ag<strong>en</strong>da te krijg<strong>en</strong>. Probeer die kans<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> om<br />
de voedselsystem<strong>en</strong> <strong>van</strong> de EU (inclusief) Nederland <strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> meer<br />
schokbest<strong>en</strong>dig te mak<strong>en</strong>.<br />
126
Aanleiding<br />
Sinds de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 staat mondiale voedselzekerheid weer hoog op de publieke<br />
<strong>en</strong> politieke ag<strong>en</strong>da's, ook in Nederland. Wat daarbij onderbelicht is geblev<strong>en</strong> is de vraag<br />
hoe kwetsbaar de <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing is. Het Platform Landbouw,<br />
Innovatie <strong>en</strong> Sam<strong>en</strong>leving heeft zich de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> verdiept in de <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> de<br />
<strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong> voor fysieke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek. We hebb<strong>en</strong> ons gericht op calamiteit<strong>en</strong><br />
(zoals e<strong>en</strong> ernstige droogte) die invloed hebb<strong>en</strong> op <strong>het</strong> volume <strong>van</strong> de voedselproductie,<br />
niet op calamiteit<strong>en</strong> die vooral effect hebb<strong>en</strong> op de voedselveiligheid (zoals e<strong>en</strong> kernramp).<br />
<strong>De</strong> tijdshorizon is 2020.<br />
Vraagstelling<br />
Het Platform heeft zich de volg<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong> gesteld:<br />
• In hoeverre blijft de EU op middellange termijn (10 jaar) zelfvoorzi<strong>en</strong><strong>en</strong>d in voedsel in<br />
e<strong>en</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> doorgaande liberalisering?<br />
• Welke rele<strong>van</strong>te fysieke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitieke tr<strong>en</strong>dbreuk<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> zich tot 2020<br />
kunn<strong>en</strong> voordo<strong>en</strong>, zowel in de EU als daarbuit<strong>en</strong>?<br />
• Wat zoud<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> de gevolg<strong>en</strong> zijn voor <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing in de EU?<br />
• In hoeverre kan de markt met zijn zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> de problem<strong>en</strong> zelf oploss<strong>en</strong>?<br />
Waar is marktfal<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn overheidsinterv<strong>en</strong>ties nodig?<br />
• Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat de EU op schaarste reageert door minder graan te exporter<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer te<br />
importer<strong>en</strong>, <strong>en</strong> die marktrespons mogelijk ook stimuleert, welke gevolg<strong>en</strong> zou dat hebb<strong>en</strong><br />
voor ontwikkelingsland<strong>en</strong>?<br />
• Welke prev<strong>en</strong>tieve <strong>en</strong> reactieve opties heeft de EU om de risico’s voor zichzelf <strong>en</strong> voor<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong>?<br />
Conclusies<br />
<strong>De</strong> vrag<strong>en</strong> zijn beantwoord door deskstudie, workshops <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele onderzoeksproject<strong>en</strong> uitgevoerd<br />
door Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, dat daartoe e<strong>en</strong> indicatief rek<strong>en</strong>model heeft ontwikkeld.<br />
Zeer globaal kom<strong>en</strong> de conclusies neer op <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>de:<br />
• Het <strong>Europese</strong> <strong>voedselsysteem</strong> heeft twee Achilleshiel<strong>en</strong>: afhankelijkheid <strong>van</strong> de import<br />
<strong>van</strong> soja(schroot) <strong>en</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> voor besmettelijke dierziekt<strong>en</strong>. Ook is <strong>het</strong> systeem<br />
kwetsbaar voor misoogst<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedergewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> gras. Dat maakt de veehouderij <strong>en</strong> de<br />
vlees- <strong>en</strong> zuivelket<strong>en</strong>s tot de meest kwetsbare sector<strong>en</strong>.<br />
• <strong>De</strong> grootste risico's voor de voedervoorzi<strong>en</strong>ing lijk<strong>en</strong> langdurige droogte <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zware<br />
vulkaanuitbarsting.<br />
• Grootste risico voor de soja-import lijkt geopolitiek.<br />
• Grootste risico qua dierziekt<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> zeer besmettelijke ziekt<strong>en</strong> waarteg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vaccin<br />
bestaat <strong>en</strong> die op grote schaal word<strong>en</strong> verspreid (mogelijk door bioterrorist<strong>en</strong>).<br />
• Het zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt is groot, maar kan ernstig tekortschiet<strong>en</strong>,<br />
vooral in de <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> bij calamiteit<strong>en</strong>. Het Geme<strong>en</strong>schappelijke Landbouwbeleid<br />
houdt daar te weinig rek<strong>en</strong>ing mee.<br />
• <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> markt zal op ev<strong>en</strong>tuele veevoerschaarste reager<strong>en</strong> door minder graan te exporter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meer graan te importer<strong>en</strong>. Die respons kan word<strong>en</strong> versterkt door de EU. Dat<br />
kan de graanprijs op de wereldmarkt omhoog trekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat br<strong>en</strong>gt grote risico's mee<br />
voor voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
• <strong>De</strong> EU <strong>en</strong> Nederland hebb<strong>en</strong> tal <strong>van</strong> beleidsopties om de kans op calamiteit<strong>en</strong> te verklein<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> buffers (schokbrekers) in te bouw<strong>en</strong>.<br />
127
Adviez<strong>en</strong><br />
EU Landbouwbeleid<br />
Advies 1. Verbreding GLB tot GVLB<br />
Nederland moet zich bij de kom<strong>en</strong>de hervorming <strong>van</strong> <strong>het</strong> Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid<br />
(GLB) inzett<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verbreding <strong>van</strong> dat beleid tot e<strong>en</strong> Geme<strong>en</strong>schappelijk Voedsel-<br />
<strong>en</strong> Landbouwbeleid (GVLB).<br />
Advies 2. Veerkracht opnem<strong>en</strong> in doel<strong>en</strong> GVLB<br />
In <strong>het</strong> GVLB behor<strong>en</strong> de doelstelling<strong>en</strong> voorop te staan. <strong>De</strong> <strong>Europese</strong> Commissie heeft dat in<br />
haar rec<strong>en</strong>te hervormingsvoorstell<strong>en</strong> ook gedaan. Voedselzekerheid is terecht als doelstelling<br />
gehandhaafd. Daarbij word<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong>zijdig crisismaatregel<strong>en</strong> (o.a. verl<strong>en</strong>gde interv<strong>en</strong>tieperiode)<br />
voorgesteld voor zeer lage prijz<strong>en</strong>, niet voor zeer hoge prijz<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong><br />
of andere factor<strong>en</strong>. 273 Wel wil de <strong>Europese</strong> Commissie initiatiev<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> ter beperking<br />
<strong>van</strong> prijspiek<strong>en</strong> op de wereldmarkt.<br />
Zulk beleid is ook voor de EU zelf nodig voor drie doel<strong>en</strong>:<br />
• de productieket<strong>en</strong>s in de EU minder kwetsbaar mak<strong>en</strong> voor natuurramp<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> Europa, epidemieën <strong>van</strong> plant- <strong>en</strong> dierziekt<strong>en</strong>, vulkaanuitbarsting<strong>en</strong> <strong>en</strong> de grill<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de wereldmarkt <strong>en</strong> de geopolitiek;<br />
• waarborg<strong>en</strong> dat kwetsbare bevolkingsgroep<strong>en</strong>, met name stadsbewoners in de minst<br />
welvar<strong>en</strong>de EU-lidstat<strong>en</strong>, ook bij calamiteit<strong>en</strong> toegang behoud<strong>en</strong> tot betaalbaar basisvoedsel;<br />
• voorkom<strong>en</strong> dat de EU de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong> botweg afw<strong>en</strong>telt op de wereldmarkt<br />
<strong>en</strong> daarmee op voedselimporter<strong>en</strong>de ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Zet u in de EU in voor toevoeging <strong>van</strong> de volg<strong>en</strong>de subdoelstelling<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> GVLB:<br />
• waar mogelijk verkleining <strong>van</strong> de kans op calamiteit<strong>en</strong> voor <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
Dat kan uiteraard niet voor extreme weersomstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> vulkaanuitbarsting<strong>en</strong>,<br />
maar wel voor ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> plag<strong>en</strong>. Het daarvoor bestaande beleid behoeft aanscherping,<br />
onder meer met <strong>het</strong> oog op <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> bioterrorisme;<br />
• versterking <strong>van</strong> de veerkracht <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong><br />
calamiteit<strong>en</strong>. Ook daarvoor bestaat onvoldo<strong>en</strong>de beleid.<br />
Advies 3. Voorkom <strong>en</strong> corrigeer marktfal<strong>en</strong><br />
Vertrouw voor versterking <strong>van</strong> de veerkracht niet geheel op de “onzichtbare hand” <strong>en</strong> <strong>het</strong><br />
zelfreguler<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong> <strong>van</strong> de markt. Dat vermog<strong>en</strong> is groot maar kan fal<strong>en</strong>, vooral in de<br />
<strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> zeker bij calamiteit<strong>en</strong>. Ook Nederlandse food bedrijv<strong>en</strong> pleit<strong>en</strong> voor actiever<br />
beleid <strong>van</strong> de EU inzake calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Advies 4. Houd meer rek<strong>en</strong>ing met geopolitieke risico's<br />
Het is nog niet met zekerheid te voorspell<strong>en</strong> welk economisch systeem op de wereldmarkt<br />
gaat winn<strong>en</strong>: de vrije markt met private bedrijv<strong>en</strong> als bepal<strong>en</strong>de spelersof politiek gestuurde<br />
handel door (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong>. Mogelijk blijft er ook e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>gvorm <strong>van</strong> beide.<br />
Zet niet langer alle kaart<strong>en</strong> op <strong>het</strong> sc<strong>en</strong>ario <strong>van</strong> liberalisering, maar houd ook rek<strong>en</strong>ing<br />
met andere mogelijke sc<strong>en</strong>ario's. Spreid risico's door te kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> no-regret beleid.<br />
273 <strong>De</strong> doelstelling<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> GLB g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> nog brede steun onder de <strong>Europese</strong> bevolking. Zie o.a. de periodieke<br />
opiniepeiling gehoud<strong>en</strong> in 2009: Eurobarometer: What Europeans think of agriculture and the CAP.<br />
ec.europa.eu/agriculture/survey/index_<strong>en</strong>.htm. En de sam<strong>en</strong>vatting <strong>van</strong> <strong>het</strong> internetdebat georganiseerd door<br />
de <strong>Europese</strong> Commissie: The Common Agricultural Policy after 2013. Public debate.<br />
ec.europa.eu/agriculture/cap-post-2013/debate/.../executive-summary_<strong>en</strong>.pdf<br />
128
Als de EU verdere stapp<strong>en</strong> zet op <strong>het</strong> pad <strong>van</strong> de liberalisering, stel dan de voorwaarde dat<br />
die gepaard gaan met crisismechanism<strong>en</strong> voor calamiteit<strong>en</strong>. Dat is ook nodig voor Nederland<br />
zelf.<br />
Advies 5. Organiseer debat over risico's <strong>en</strong> crisismechanism<strong>en</strong><br />
Organiseer e<strong>en</strong> debat met experts <strong>van</strong> uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de disciplines, departem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> stakeholders<br />
om te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>:<br />
• Welke risico's lop<strong>en</strong> de voedselsystem<strong>en</strong> <strong>van</strong> de EU <strong>en</strong> Nederland in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geopolitiek?<br />
• Wat zijn de zwakke punt<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> Nederlandse <strong>landbouw</strong>-, handels-<br />
<strong>en</strong> ontwikkelingsbeleid in <strong>het</strong> licht <strong>van</strong> mogelijke calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek?<br />
• welke opties er zijn voor no-regret beleid.<br />
Wegvall<strong>en</strong> soja-import, droogte <strong>en</strong> vulkaanuitbarsting<br />
Advies 6. Bevorder prev<strong>en</strong>tief beleid teg<strong>en</strong> wegvall<strong>en</strong> importsoja(schroot)<br />
Het belangrijkste externe risico voor de <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> vooral ook de Nederlandse veehouderij<br />
is dat de import <strong>van</strong> soja plotseling wegvalt door fysieke <strong>en</strong>/of geopolitieke oorzak<strong>en</strong>. Voor de<br />
hand ligg<strong>en</strong>de liberale prev<strong>en</strong>tieve beleidsopties zijn:<br />
• bevorder<strong>en</strong> risicospreiding in de aanvoer <strong>van</strong> soja(schroot): meer uit de VS, minder uit<br />
Zuid Amerika;<br />
• bevorder<strong>en</strong> <strong>van</strong> lange-termijn contract<strong>en</strong>;<br />
• goede handelsrelaties met soja-exporter<strong>en</strong>d land<strong>en</strong>;<br />
• e<strong>en</strong> handelsverdrag met de Mercosur land<strong>en</strong> dat toegang tot veevoergrondstoff<strong>en</strong> op lange<br />
termijn garandeert;<br />
• bevorder<strong>en</strong> land grabbing door de <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> Nederlandse veevoerindustrie.<br />
Al deze opties kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong> maar bied<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> garanties op levering in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> calamiteit<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn veel vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> land grabbing ongunstig voor de plaatselijke bevolking<br />
in ontwikkelingsland<strong>en</strong>.<br />
Effectiever prev<strong>en</strong>tief beleid is bevorder<strong>en</strong> dat de EU structureel minder afhankelijk<br />
wordt <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot). Dat kan als volgt:<br />
• Bevorder in EU-verband de teelt <strong>van</strong> plantaardige eiwitt<strong>en</strong> door innovatiebeleid <strong>en</strong> zo<br />
nodig e<strong>en</strong> invoerheffing op soja(schroot). Voor dat laatste zal de EU handelspartners<br />
comp<strong>en</strong>satie moet<strong>en</strong> bied<strong>en</strong>, bijvoorbeeld meer markttoegang voor vlees, zuivel of<br />
sorghum.<br />
• Nederland steunt al <strong>het</strong> voornem<strong>en</strong> <strong>van</strong> de EU om diermeel <strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s onder strikte<br />
voorwaard<strong>en</strong> weer toe te lat<strong>en</strong> in pluimveevoer <strong>en</strong> diermeel <strong>van</strong> pluimvee in vark<strong>en</strong>svoer.<br />
Daarmee kan ca. 4 à 11% <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot) word<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Nederland kan daar met zijn grote vark<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> pluimveestapel relatief sterk <strong>van</strong> profiter<strong>en</strong>.<br />
Bepleit ook dat de EU verk<strong>en</strong>t of diermeel <strong>van</strong> rundvee verantwoord kan word<strong>en</strong><br />
gebruikt in vark<strong>en</strong>svoer.<br />
• Neem in Nederland <strong>en</strong> in EU-verband initiatief voor ontmoediging <strong>van</strong> vleesconsumptie<br />
of - positiever geformuleerd - bevordering <strong>van</strong> hoogwaardige vleesarme voedingspatron<strong>en</strong>.<br />
Dat kan langs verschill<strong>en</strong>de spor<strong>en</strong>:<br />
- regulering of zelfregulering <strong>van</strong> de reclame voor vlees, met name ook reclame gericht<br />
op kinder<strong>en</strong>;<br />
129
- regulering <strong>van</strong> de praktijk <strong>van</strong> supermarkt<strong>en</strong> om vlees aan te bied<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> kunstmatig<br />
lage prijz<strong>en</strong> (terwijl zij tegelijk de prijz<strong>en</strong> <strong>van</strong> gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> fruit kunstmatig hoog houd<strong>en</strong>);<br />
274<br />
- meer innovatie gericht op hoogwaardig, vleesarm voedsel.<br />
Het effect <strong>van</strong> zo'n ontmoedigingsbeleid zal bescheid<strong>en</strong> zijn, maar <strong>het</strong> kan ook bijdrag<strong>en</strong> aan<br />
gezonde voeding <strong>en</strong> duurzaamheid in bredere zin.<br />
Advies 7. Verk<strong>en</strong> perspectiev<strong>en</strong> voor teelt <strong>en</strong>ergie/eiwitgewass<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> andere prev<strong>en</strong>tieve optie is om de teelt <strong>van</strong> dubbeldoel <strong>en</strong>ergie/eiwitgewass<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>.<br />
Dat doet de EU al via de bestaande bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>, die opklimt tot<br />
10% in 2020. Die plicht kan in principe bijdrag<strong>en</strong> aan zelfvoorzi<strong>en</strong>ing in eiwit, maar dan moet<br />
wel e<strong>en</strong> substantieel deel <strong>van</strong> de brandstoff<strong>en</strong> afkomstig zijn <strong>van</strong> in de EU zelf geteelde gewass<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> de eiwitt<strong>en</strong> geschikt zijn als veevoer. Volg<strong>en</strong>s <strong>het</strong> gebruikte indicatieve<br />
model kan langs deze weg de import <strong>van</strong> soja(schroot) grot<strong>en</strong>deels overbodig word<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU<br />
eist terecht dat de scores <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> klimaat word<strong>en</strong><br />
verbeterd. Dat zou ev<strong>en</strong>zeer moet<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> voor de scores op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> milieu <strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
biodiversiteit overzee, maar daarover bestaan nog veel onzekerhed<strong>en</strong>.<br />
Aanbeveling<strong>en</strong>:<br />
• Laat e<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek do<strong>en</strong> naar de integrale duurzaamheidsscores <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
system<strong>en</strong> <strong>van</strong> gecombineerde productie <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> eiwitt<strong>en</strong>.<br />
• Voor die combiproducties die positief scor<strong>en</strong>: bepleit ter wille <strong>van</strong> de eiwitzelfvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
dat de EU aan de bijm<strong>en</strong>gplicht de eis toevoegt dat t<strong>en</strong>minste 80% 275<br />
<strong>van</strong> de biobrandstoff<strong>en</strong> afkomstig is <strong>van</strong> in de EU geteelde gewass<strong>en</strong> die ook hoogwaardig<br />
veevoereiwit als bijproduct oplever<strong>en</strong>. Stuit dat op handelspolitieke bezwar<strong>en</strong>,<br />
bepleit dan dat de EU daarover onderhandeling aangaat met handelspartners.<br />
Advies 8. Bepleit voorzorgmaatregel<strong>en</strong> voor eerste jaar veevoerschaarste<br />
Omdat prev<strong>en</strong>tie soms slechts beperkt <strong>en</strong> soms helemaal niet mogelijk is, komt <strong>het</strong> er op aan<br />
goed voorbereid te zijn op e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele crisis (responscapaciteit) <strong>en</strong> adequaat te reager<strong>en</strong><br />
(respons). <strong>De</strong> EU di<strong>en</strong>t zich voor te bereid<strong>en</strong> op zowel schaarste aan ruwvoer als aan krachtvoer,<br />
met name soja(schroot), Nederland vooral op <strong>het</strong> laatste.<br />
Bepleit bij de EU voor <strong>het</strong> eerste jaar <strong>van</strong> schaarste de volg<strong>en</strong>de voorzorgmaatregel<strong>en</strong>:<br />
• aanlegg<strong>en</strong> <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> veevoer <strong>en</strong> vlees. Niet om <strong>het</strong> achterhaalde beleid <strong>van</strong><br />
structurele inkom<strong>en</strong>sondersteuning <strong>van</strong> boer<strong>en</strong> te restaurer<strong>en</strong>, maar als noodvoorraad bij<br />
schaarste, om uitzonderlijk lage <strong>en</strong> hoge prijz<strong>en</strong> te demp<strong>en</strong>, om speculatie <strong>en</strong> illegale import<br />
te ontmoedig<strong>en</strong> <strong>en</strong> om afw<strong>en</strong>teling op ontwikkelingsland<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>. Oneig<strong>en</strong>lijk<br />
gebruik <strong>van</strong> de voorrad<strong>en</strong> voor speculatie of louter voor inkom<strong>en</strong>sondersteuning kan<br />
misschi<strong>en</strong> <strong>het</strong> best word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> door <strong>het</strong> beheer in hand<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> onafhankelijke<br />
instantie. Ook <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> kan medeverantwoordelijk word<strong>en</strong> gemaakt<br />
voor noodvoorrad<strong>en</strong>, naar analogie <strong>van</strong> de G<strong>en</strong>eral Food Law, waarin de EU <strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong><br />
in 2002 verantwoordelijk maakte voor voedselveiligheid;<br />
• bevorder<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veerkracht <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>bedrijv<strong>en</strong> in biologisch <strong>en</strong> economisch<br />
opzicht. <strong>De</strong> economische veerkracht <strong>van</strong> Nederlandse int<strong>en</strong>sieve veehouderij<strong>en</strong> is relatief<br />
zwak <strong>van</strong>wege de hoge mate <strong>van</strong> externe financiering;<br />
• noodfonds<strong>en</strong> creër<strong>en</strong> voor krediet<strong>en</strong> of bankgaranties voor <strong>het</strong> geval op grote schaal lev<strong>en</strong>svatbare<br />
bedrijv<strong>en</strong> of ket<strong>en</strong>s dreig<strong>en</strong> om te vall<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU cofinanciert al particuliere<br />
verzekering<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong>;<br />
274 Dick Veerman, foodlog.nl, mond med.<br />
275 80% is <strong>het</strong> huidige perc<strong>en</strong>tage <strong>Europese</strong> oliezad<strong>en</strong> in biodiesel.<br />
130
• e<strong>en</strong> verplichting voor lidstat<strong>en</strong> om noodplann<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> om de toegang <strong>van</strong> ieder tot<br />
voldo<strong>en</strong>de betaalbaar vlees <strong>en</strong> zuivel te garander<strong>en</strong>.<br />
Zulke maatregel<strong>en</strong> moet de EU niet top-down nem<strong>en</strong>, maar in overleg met sleutelspelers in<br />
<strong>het</strong> bedrijfslev<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar nodig NGO’s. Overweeg de oprichting <strong>van</strong> e<strong>en</strong> multistakeholder<br />
“Hyogo platforms” ter voorbereiding op onverwachte voedsel- <strong>en</strong> veevoertekort<strong>en</strong>. Zo’n<br />
platform kan onder meer gedragscodes opstell<strong>en</strong> voor tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> schaarste. Verk<strong>en</strong> ook de<br />
kans<strong>en</strong> voor zo'n platform op EU-niveau.<br />
Advies 9. Bepleit voorzorgmaatregel<strong>en</strong> voor tweede jaar veevoerschaarste<br />
Voorrad<strong>en</strong> zijn nodig om de eerste klapp<strong>en</strong> op te <strong>van</strong>g<strong>en</strong>, maar voorrad<strong>en</strong> aanlegg<strong>en</strong> voor<br />
twee jaar is erg duur. Bepleit in plaats daar<strong>van</strong> bij de EU als extra buffers voor <strong>het</strong> tweede jaar<br />
<strong>van</strong> veevoerschaarste:<br />
• E<strong>en</strong> braaklegregeling, bij voorkeur weer in e<strong>en</strong> vorm die ook winst oplevert voor milieu<br />
<strong>en</strong> biodiversiteit. Drie vorm<strong>en</strong> zijn mogelijk:<br />
- e<strong>en</strong> minimumperc<strong>en</strong>tage braak per bedrijf verplicht stell<strong>en</strong>;<br />
- vrijwillige braaklegging teg<strong>en</strong> betaling;<br />
- e<strong>en</strong> minimumperc<strong>en</strong>tage braak als voorwaarde stell<strong>en</strong> voor bedrijfstoeslag<strong>en</strong> (cross<br />
compliance).<br />
Met beide eerste vorm<strong>en</strong> heeft de EU ervaring. <strong>De</strong> tweede vorm biedt de meeste kans op<br />
maatwerk voor milieu <strong>en</strong> biodiversiteit.<br />
• Analoog: ontwikkel<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>siveringsregeling waarbij grond (ook grasland) wel<br />
mag word<strong>en</strong> gebruikt maar niet bemest. Ook zo’n regeling biedt kans<strong>en</strong> voor milieu <strong>en</strong><br />
biodiversiteit.<br />
• Europees gecoördineerde de aanleg <strong>van</strong> (publiek/private) noodvoorrad<strong>en</strong> <strong>van</strong> productiemiddel<strong>en</strong>,<br />
met name zaaizaad.<br />
Epidemieën dierziekt<strong>en</strong><br />
Advies 10. Versterk prev<strong>en</strong>tiebeleid dierziekt<strong>en</strong><br />
Wat betreft besmettelijke dierziekt<strong>en</strong> bestaat er in de EU (<strong>en</strong> deels ook wereldwijd) e<strong>en</strong> ver<br />
ontwikkeld prev<strong>en</strong>tief beleid met o.a. veterinaire inspecties in slachthuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de buit<strong>en</strong>gr<strong>en</strong>s,<br />
<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificatie <strong>en</strong> registratie (I&R); <strong>en</strong> reactief beleid met o.a. importverbod<strong>en</strong>, vervoersverbod<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ruimingsplicht.<br />
Bepleit daarnaast bij de EU de volg<strong>en</strong>de prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong>:<br />
• gecoördineerde prev<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> "biologisch 9/11" gericht op de <strong>Europese</strong> veestapel;<br />
• bevordering <strong>van</strong> prev<strong>en</strong>tieve vaccinatie teg<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele zeer besmettelijke ziekt<strong>en</strong>, met<br />
name ziekt<strong>en</strong> die zich l<strong>en</strong><strong>en</strong> voor bioterroristische aanslag<strong>en</strong>;<br />
• bevordering <strong>van</strong> de ontwikkeling <strong>van</strong> nieuwe vaccins, met name markervaccins <strong>en</strong><br />
vaccins teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong> waarteg<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong> vaccin bestaat, zoals Afrikaanse vark<strong>en</strong>spest;<br />
• terugdring<strong>en</strong> <strong>van</strong> lange-afstandstransport<strong>en</strong> <strong>van</strong> vee. Dat verkleint <strong>het</strong> risico dat e<strong>en</strong><br />
besmettelijke ziekte zich snel op grote schaal verspreidt <strong>en</strong> kan ook t<strong>en</strong> goede kom<strong>en</strong> aan<br />
<strong>het</strong> welzijn <strong>van</strong> getransporteerde dier<strong>en</strong>. Voor Nederland kan dat consequ<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong><br />
voor structuur <strong>en</strong> om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de sector: e<strong>en</strong> kleinere internationale kraamkamerfunctie<br />
<strong>van</strong> vark<strong>en</strong>s (Europees) <strong>en</strong> pluimvee (wereldwijd) <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kleinere regionale opfokfunctie<br />
<strong>van</strong> vleeskalver<strong>en</strong>. <strong>De</strong> biorisico's daar<strong>van</strong> voor de hele veehouderij <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving<br />
zijn gewoon te groot;<br />
• bevordering <strong>van</strong> de veerkracht <strong>van</strong> dierlijke productieket<strong>en</strong>s door:<br />
131
- ontwikkeling <strong>van</strong> veestapels met e<strong>en</strong> betere algem<strong>en</strong>e (natuurlijke) weerstand <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
betere specifieke weerstand (door vaccinatie) teg<strong>en</strong> infectieziekt<strong>en</strong>;<br />
- veebedrijv<strong>en</strong> die beter bestand zijn teg<strong>en</strong> prijsschokk<strong>en</strong>.<br />
Advies 11. Verbeter de responscapaciteit m.b.t. dierziekt<strong>en</strong><br />
Pleit in EU-verband ook voor beleid gericht op e<strong>en</strong> betere responscapaciteit m.b.t. dierziekt<strong>en</strong>:<br />
• bevordering buffercapaciteit in stall<strong>en</strong>, mestopslag <strong>en</strong> slachterij<strong>en</strong>. Dat kan ook t<strong>en</strong><br />
goede kom<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> dier<strong>en</strong>welzijn. Bevordering kan door e<strong>en</strong> verplichting of door semiverplichting:<br />
<strong>van</strong> buffers e<strong>en</strong> voorwaarde te mak<strong>en</strong> voor bedrijfstoeslag<strong>en</strong> (cross compliance);<br />
• Europees gecoördineerde aanleg <strong>van</strong> noodvoorrad<strong>en</strong> vaccins <strong>en</strong> antibiotica, bijbehor<strong>en</strong>de<br />
toepassingscapaciteit <strong>en</strong> ruimingscapaciteit;<br />
• voorkom<strong>en</strong> dat als na e<strong>en</strong> uitbraak wordt gevaccineerd e<strong>en</strong> afzetcrisis ontstaat doordat<br />
voedselindustrie <strong>en</strong> supermarktket<strong>en</strong>s vlees <strong>en</strong> zuivel <strong>van</strong> gevaccineerde dier<strong>en</strong> weiger<strong>en</strong><br />
of e<strong>en</strong> veel lagere prijs bied<strong>en</strong>, waardoor alsnog massaal gezonde dier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geruimd.<br />
Bevorder dat de EU daarover afsprak<strong>en</strong> maakt met grote afnemers. Bepleit<br />
ook e<strong>en</strong> Europees fonds om veehouders te comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong> voor prijsverlaging<strong>en</strong>.<br />
Ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
Advies 12. Houd EU aan toezegging te stopp<strong>en</strong> met exportsubsidies<br />
<strong>De</strong> EU heeft in de Doha Ronde <strong>van</strong> de WTO toegezegd om haar exportsubsidies uiterlijk in<br />
2013 uit te faser<strong>en</strong>. Dat biedt ontwikkelingsland<strong>en</strong> betere kans<strong>en</strong> om hun <strong>landbouw</strong> te ontwikkel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zo hun voedselzekerheid te verhog<strong>en</strong>. Houd de EU aan deze toezegging.<br />
Blijft staan dat de EU haar boer<strong>en</strong> bedrijfstoeslag<strong>en</strong> blijft betal<strong>en</strong>. Ook die toeslag<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> -<br />
zij <strong>het</strong> minder agressieve - vorm <strong>van</strong> dumping in die zin dat ze <strong>het</strong> voor de EU mogelijk hebb<strong>en</strong><br />
gemaakt om zonder massaal verzet <strong>van</strong> de boer<strong>en</strong> de <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong> te verlag<strong>en</strong> tot <strong>het</strong><br />
niveau <strong>van</strong> de wereldmarkt. Bepleit bij de EU onderzoek naar de gevolg<strong>en</strong> voor ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> naar mogelijke aanpassing<strong>en</strong> om de gevolg<strong>en</strong> te minimaliser<strong>en</strong>.<br />
Ook de VS steunt zijn <strong>landbouw</strong> financieel, maar minder dan de EU. Belangrijker is daar de<br />
praktijk waarbij bedrijv<strong>en</strong> met (te) grote marktmacht <strong>landbouw</strong>product<strong>en</strong> kop<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de<br />
kostprijs <strong>van</strong> de boer om ze teg<strong>en</strong> dumpprijz<strong>en</strong> af te zett<strong>en</strong> op de wereldmarkt. Onderzoek of<br />
deze praktijk zich ook in de EU voordoet. Zet deze “corporate dumping” op de WTOag<strong>en</strong>da<br />
met <strong>het</strong> doel afsprak<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> over wederzijdse vermindering.<br />
Advies 13. Biedt land<strong>en</strong> ruimte voor zelfvoorzi<strong>en</strong>ing<br />
Het Recht op Voldo<strong>en</strong>de Voedsel is opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de Universele Verklaring <strong>van</strong> de Recht<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de M<strong>en</strong>s. Gezi<strong>en</strong> de achterblijv<strong>en</strong>de vordering<strong>en</strong> met <strong>het</strong> Mill<strong>en</strong>niumdoel <strong>van</strong> halvering<br />
<strong>van</strong> de honger teg<strong>en</strong> 2015, verdi<strong>en</strong>t dat recht hogere prioriteit. <strong>De</strong> meeste honger wordt geled<strong>en</strong><br />
op <strong>het</strong> platteland, ook door boer<strong>en</strong>. Blijf steun gev<strong>en</strong> aan de gerechtvaardigde eis <strong>van</strong><br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong> dat ze hun eig<strong>en</strong> boer<strong>en</strong> via importbeperking<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> invasies <strong>van</strong> goedkope product<strong>en</strong> uit de wereldmarkt.<br />
Zet u daarnaast in voor kabinetsbreed beleid - dus inclusief uw ambtg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>van</strong> Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking<br />
<strong>en</strong> Financiën - om druk te zett<strong>en</strong> op IMF <strong>en</strong> Wereldbank om in hun<br />
kredietvoorwaard<strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> ruimte te bied<strong>en</strong> hun <strong>landbouw</strong> (in elk geval tijdelijk)<br />
uit de verz<strong>en</strong>g<strong>en</strong>de wind <strong>van</strong> goedkope import<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>.<br />
132
Om tegelijk tegemoet te kom<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> belang <strong>van</strong> handel (die voor elk land tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> buffer<br />
is teg<strong>en</strong> interne calamiteit<strong>en</strong>) kan dit recht wellicht word<strong>en</strong> gecombineerd met e<strong>en</strong> verplichte<br />
minimum markttoegang.<br />
Advies 14. Handhaaf verhoogd budget voor <strong>landbouw</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
Na de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007/08 staat <strong>landbouw</strong> weer hoog op de ontwikkelingsag<strong>en</strong>da, ook<br />
die <strong>van</strong> de Wereldbank, de EU <strong>en</strong> Nederland. Het nieuwe kabinet heeft die prioriteit herbevestigd.<br />
Het vorige kabinet heeft ook initiatief g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> mondiale confer<strong>en</strong>tie over<br />
voedselzekerheid <strong>en</strong> klimaatverandering in 2010. <strong>De</strong> confer<strong>en</strong>tie krijgt e<strong>en</strong> vervolg in 2012.<br />
Ag<strong>en</strong>deer in dat verband ook <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>de:<br />
• andere risico's dan klimaatverandering, zoals dierziekt<strong>en</strong>, vulkaanuitbarsting<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
heftige prijsschokk<strong>en</strong> op de wereldmarkt. Hoe kunn<strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> hun veerkracht<br />
daar teg<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong>?<br />
• naast productie ook opslag <strong>en</strong> transport <strong>van</strong> voedsel, waar nu nog veel bij verlor<strong>en</strong> gaat;<br />
• naast technische ook institutionele verbetering<strong>en</strong>, zoals toegang <strong>van</strong> boer<strong>en</strong> tot de<br />
markt, kapitaal, productiemiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis.<br />
Overig<strong>en</strong>s bestaat er op mondiaal niveau nog steeds e<strong>en</strong> klein risico <strong>van</strong> <strong>het</strong> teg<strong>en</strong>overgesteld<br />
effect: overinvestering in de <strong>landbouw</strong>. Dat kan er toe leid<strong>en</strong> dat de <strong>landbouw</strong>prijz<strong>en</strong> weer<br />
gaan dal<strong>en</strong> <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> zodanig laag niveau blijv<strong>en</strong> dat investering<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ontmoedigd,<br />
waarna de productie opnieuw achterblijft bij de vraag <strong>en</strong> nieuwe voedseltekort<strong>en</strong> ontstaan.<br />
Nederland zou initiatief kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> anticyclisch beleid.<br />
Advies 15. Bevorder verduurzaming land grabbing <strong>en</strong> biobrandstoff<strong>en</strong><br />
Na de voedselcrisis <strong>van</strong> 2007-08 zijn de buit<strong>en</strong>landse investering<strong>en</strong> in <strong>landbouw</strong>grond in ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hoewel die investering<strong>en</strong> in beginsel kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong><br />
aan de welvaart <strong>en</strong> de veerkracht <strong>van</strong> de plattelandsbevolking, zijn er te veel voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
negatieve ontwikkeling<strong>en</strong>.<br />
• Steun de Wereldbank bij de verdere ontwikkeling <strong>van</strong> e<strong>en</strong> breed gedrag<strong>en</strong> publiek/private<br />
gedragscode voor land grabbing <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s implem<strong>en</strong>tatie <strong>en</strong> monitoring daar<strong>van</strong>.<br />
• Bevorder toepassing <strong>van</strong> <strong>het</strong> rec<strong>en</strong>t door de Roundtable on Sustainable Biofuels vastgestelde<br />
certificeringssysteem voor duurzame biobrandstoff<strong>en</strong>.<br />
Advies 16. Bevorder prev<strong>en</strong>tie prijsschokk<strong>en</strong><br />
Prijsschokk<strong>en</strong> schad<strong>en</strong> zowel produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, vooral in voedselimporter<strong>en</strong>de<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong>. <strong>De</strong> EU kan schokk<strong>en</strong> help<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> door:<br />
• verdergaande beëindiging <strong>van</strong> overproductie <strong>en</strong> dumping;<br />
• voorraadvorming;<br />
• e<strong>en</strong> braakleg- <strong>en</strong>/of ext<strong>en</strong>siveringsregeling.<br />
Maar er is ook global governance nodig gericht op voedselzekerheid <strong>en</strong> prijsstabilisatie.<br />
Frankrijk heeft al twee onderwerp<strong>en</strong> geag<strong>en</strong>deerd in de EU <strong>en</strong> de G20:<br />
• mondiale transparantie <strong>van</strong> voorrad<strong>en</strong> met <strong>het</strong> oog op early warning;<br />
• transparantie <strong>en</strong> regulering <strong>van</strong> grondstoff<strong>en</strong>termijnmarkt<strong>en</strong> (binn<strong>en</strong> zowel als buit<strong>en</strong> de<br />
beurs) om destabiliser<strong>en</strong>de speculatie door grote financiële spelers terug te dring<strong>en</strong>.<br />
Geef steun aan dit initiatief <strong>en</strong> voeg twee aanvull<strong>en</strong>de ag<strong>en</strong>dapunt<strong>en</strong> toe:<br />
• coördinatie <strong>van</strong> mondiale reserveproductiecapaciteit in de vorm <strong>van</strong> braaklegging of<br />
e<strong>en</strong> flexibele bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong>;<br />
• coördinatie <strong>van</strong> <strong>het</strong> mondiale niveau <strong>van</strong> investering<strong>en</strong> in de <strong>landbouw</strong>, inclusief investering<strong>en</strong><br />
in <strong>en</strong>ergiegewass<strong>en</strong>, ter voorkoming <strong>van</strong> onder- <strong>en</strong> overproductie.<br />
133
Box Onderzoeksvrag<strong>en</strong> voor de k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> innovatie-ag<strong>en</strong>da<br />
Risico-analyses<br />
1. Stresstest<strong>en</strong>: in hoeverre is de <strong>Europese</strong> veehouderij bijvoorbeeld bestand teg<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong> zoals bioterroristische<br />
aanslag<strong>en</strong>? En welke andere dan de in dit advies g<strong>en</strong>oemde calamiteit<strong>en</strong> zijn rele<strong>van</strong>t voor de<br />
voedselzekerheid? En voor de voedselveiligheid? En wat kunn<strong>en</strong> daar<strong>van</strong> de gevolg<strong>en</strong> zijn? In elk geval rele<strong>van</strong>t<br />
lijk<strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> elektriciteit <strong>en</strong>/of internet, e<strong>en</strong> kernramp, voedselvergiftiging in grote ket<strong>en</strong>s <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
crash <strong>van</strong> <strong>het</strong> financiële stelsel.<br />
2. Wat zijn de interacties tuss<strong>en</strong> de markt<strong>en</strong> <strong>van</strong> voedsel, grondstoff<strong>en</strong>, <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> kapitaal? Onder meer:<br />
welke risico's br<strong>en</strong>gt <strong>het</strong> massaal creër<strong>en</strong> <strong>van</strong> dollars <strong>en</strong> euro's mee voor de drie andere markt<strong>en</strong>?<br />
3. Welke geopolitieke sc<strong>en</strong>ario’s - naast deg<strong>en</strong>e die al zijn verk<strong>en</strong>d in <strong>het</strong> kader <strong>van</strong> <strong>het</strong> interdepartem<strong>en</strong>tale<br />
programma Schaarste <strong>en</strong> Transitie <strong>en</strong> de Strategie Nationale Veiligheid - zijn d<strong>en</strong>kbaar <strong>en</strong> wat zijn daar<strong>van</strong><br />
de voordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> risico's voor <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselzekerheid <strong>van</strong> de EU <strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong>?<br />
4. Wat is de aard <strong>en</strong> om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de rester<strong>en</strong>de dumping door de EU <strong>en</strong> de VS? In hoeverre zijn de <strong>Europese</strong><br />
bedrijfstoeslag<strong>en</strong> te beschouw<strong>en</strong> als dumping? En de Amerikaanse praktijk <strong>van</strong> corporate dumping? Komt<br />
dit laatste ook voor in de EU? Wat zijn de opties voor wederzijdse vermindering?<br />
Prev<strong>en</strong>tie<br />
5. <strong>De</strong> huidige <strong>landbouw</strong>steun <strong>van</strong> de EU heeft vooral <strong>het</strong> karakter <strong>van</strong> bedrijfstoeslag<strong>en</strong> voor boer<strong>en</strong>. Die basis<br />
is mogelijk te smal omdat ge<strong>en</strong> ket<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> beschermd. Verk<strong>en</strong> of de steun kan word<strong>en</strong> verbreed met zodanige<br />
steun voor ket<strong>en</strong>s dat die beter bestand zijn teg<strong>en</strong> calamiteit<strong>en</strong>.<br />
6. Hoe kan de teelt <strong>van</strong> eiwitgewass<strong>en</strong> in de EU <strong>en</strong> Nederland word<strong>en</strong> bevorderd? Meer concreet:<br />
• innovatie <strong>van</strong> teelt<strong>en</strong> <strong>van</strong> plantaardige eiwitt<strong>en</strong>, o.a. door veredeling;<br />
• handelspolitieke uitruilopties met andere product<strong>en</strong>.<br />
7. Wat zijn de mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> beperking<strong>en</strong> <strong>van</strong> de teelt <strong>van</strong> gecombineerde <strong>en</strong>ergie/eiwitgewass<strong>en</strong>? Meer<br />
specifiek:<br />
• wat zijn de duurzaamheidsmerites <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong>de system<strong>en</strong> <strong>van</strong> gecombineerde <strong>en</strong>ergie- <strong>en</strong> eiwitproductie?<br />
• Zijn er opties voor e<strong>en</strong> flexibele bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> biobrandstoff<strong>en</strong> waarbij prijspiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> gran<strong>en</strong><br />
én plantaardige eiwitt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gedempt? En waarbij conflict<strong>en</strong> met handelspartners word<strong>en</strong> vermed<strong>en</strong>?<br />
8. Wat zijn de mogelijkhed<strong>en</strong> (ook in de sfeer <strong>van</strong> handelspolitiek) voor e<strong>en</strong> bijm<strong>en</strong>gplicht <strong>van</strong> <strong>Europese</strong><br />
plantaardige eiwitt<strong>en</strong> in veevoeders, al dan niet met comp<strong>en</strong>satie voor handelspartners?<br />
9. Welke opties zijn er om de veerkracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> teg<strong>en</strong>over calamiteit<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geopolitiek te versterk<strong>en</strong>? Naast biologische <strong>en</strong> technische opties gaat <strong>het</strong> daarbij ook om opties in<br />
de sfeer <strong>van</strong> logistiek, sectorstructuur, bedrijfseconomie, bedrijfsstijl<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale netwerk<strong>en</strong>. Welk nieuwe<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> sociale media?<br />
10. Meer speciaal: welke opties zijn er voor versterking <strong>van</strong> de veerkracht <strong>van</strong> de Nederlandse int<strong>en</strong>sieve<br />
veehouderij, die relatief kwetsbaar is voor besmettelijke dierziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot).<br />
Hoe kunn<strong>en</strong> structuur <strong>en</strong> om<strong>van</strong>g <strong>van</strong> de sector zo word<strong>en</strong> aangepast dat deze minder kwetsbaar<br />
wordt voor dierziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> uitval <strong>van</strong> de import <strong>van</strong> soja(schroot)?<br />
Responscapaciteit<br />
11. Welke lacunes in de publieke k<strong>en</strong>nisbasis <strong>van</strong> de EU <strong>en</strong> Nederland zijn er op <strong>het</strong> gebied <strong>van</strong> plant- <strong>en</strong><br />
dierziekt<strong>en</strong>, ook met <strong>het</strong> oog op new emerging diseases (zoals Rift Valley fever <strong>en</strong> de tarweschimmels<br />
zwarte <strong>en</strong> gele roest) <strong>en</strong> <strong>het</strong> risico <strong>van</strong> bioterrorisme? Hoe kan toegang tot vitale k<strong>en</strong>nis word<strong>en</strong> verzekerd in<br />
deze tijd <strong>van</strong> commercialisering?<br />
12. Hoe kan e<strong>en</strong> ext<strong>en</strong>siveringsregeling er uit zi<strong>en</strong> waarbij productievermindering wordt gecombineerd met<br />
winst voor milieu <strong>en</strong> biodiversiteit? Is zo'n regeling handhaafbaar?<br />
13. Biedt e<strong>en</strong> flexibele stikstofheffing mogelijkhed<strong>en</strong> als buffer? Wat zijn mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong><br />
uit oogpunt <strong>van</strong> duurzaamheid?<br />
14. Wat zijn de kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> bat<strong>en</strong> <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong>de opties voor prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> responscapaciteit? Onder meer:<br />
ver<strong>van</strong>ging soja-import door in Europa geproduceerde eiwitt<strong>en</strong>, voorraadvorming <strong>en</strong> e<strong>en</strong> braaklegregeling.<br />
Waar ligg<strong>en</strong> optima?<br />
134
15. Hoe kan de private sector medeverantwoordelijk word<strong>en</strong> gemaakt voor de veerkracht <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong><br />
<strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong>?<br />
Geopolitiek <strong>en</strong> global governance<br />
16. Welke no-regret opties hebb<strong>en</strong> de EU <strong>en</strong> Nederland teg<strong>en</strong>over verschill<strong>en</strong>de geopolitieke sc<strong>en</strong>ario's, met<br />
name de to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de rol <strong>van</strong> (semi)staatsbedrijv<strong>en</strong> op de wereldmarkt?<br />
17. Welke opties zijn er voor versterking <strong>van</strong> de global governance <strong>van</strong> voedselzekerheid zodat die op e<strong>en</strong><br />
zelfde verplicht<strong>en</strong>d niveau komt als voedselveiligheid?<br />
18. Welke opties zijn er voor global governance <strong>van</strong> wereldvoorrad<strong>en</strong> vitale productiemiddel<strong>en</strong>, zoals fosfaat,<br />
zink <strong>en</strong> zad<strong>en</strong>?<br />
Advies 17. Bevorder responscapaciteit ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
Ook voor responscapaciteit <strong>en</strong> respons bestaat er mondiaal beleid, onder meer de Food Aid<br />
Conv<strong>en</strong>tion <strong>en</strong> <strong>het</strong> Global Food Crisis Response Programme <strong>van</strong> de Wereldbank om ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
in staat te stell<strong>en</strong> hun voedselimport<strong>en</strong> te blijv<strong>en</strong> financier<strong>en</strong>. Daarnaast heeft<br />
de EU in 2008 e<strong>en</strong> Voedselfaciliteit met e<strong>en</strong> budget <strong>van</strong> 1 miljard euro in <strong>het</strong> lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>,<br />
onder meer om de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> prijsschokk<strong>en</strong> voor de lokale bevolking te verzacht<strong>en</strong>.<br />
Zet u daarnaast in voor:<br />
• handelsregels <strong>van</strong> de WTO die beter best<strong>en</strong>dig zijn teg<strong>en</strong> schaarste. Zulke regels<br />
moet<strong>en</strong> exporter<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gelimiteerde ruimte bied<strong>en</strong> om in tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> hoge binn<strong>en</strong>landse<br />
prijz<strong>en</strong> hun export af te remm<strong>en</strong>. Dat kan drastischer <strong>en</strong> schadelijker exportbelemmering<strong>en</strong><br />
voorkom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vermindert de kans op paniekreacties, domino-effect<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
handelspolitieke anarchie;<br />
• bevorder<strong>en</strong> dat ontwikkelingsland<strong>en</strong> hun veerkracht m.b.t. prijsschokk<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong>. Dat<br />
kan onder meer door investering<strong>en</strong> in climate-smart vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong>. Ook de oprichting<br />
<strong>van</strong> nationale Hyogo-comité's kan help<strong>en</strong>. Zulke comité's mak<strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong> over<br />
hoe in te spel<strong>en</strong> op calamiteit<strong>en</strong>, in de geest <strong>van</strong> <strong>het</strong> Hyogo Framework for Action <strong>van</strong> de<br />
VN, dat is overe<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong> na de tsunami <strong>van</strong> 2004.<br />
Onderzoek <strong>en</strong> innovatie<br />
Advies 18. Zet calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek hoger op EL&I ag<strong>en</strong>da k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> innovatie<br />
K<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> innovatie zijn <strong>van</strong> groot belang voor de crisisbest<strong>en</strong>digheid <strong>van</strong> <strong>landbouw</strong> <strong>en</strong> voedselvoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
Bijgaande Box geeft 18 onderzoeksvrag<strong>en</strong> voor de k<strong>en</strong>nis- <strong>en</strong> innovatieag<strong>en</strong>da<br />
<strong>van</strong> <strong>het</strong> ministerie <strong>van</strong> EL&I.<br />
Kans<strong>en</strong><br />
Advies 19. B<strong>en</strong>ut kansrijke jar<strong>en</strong> 2011 <strong>en</strong> 2012<br />
<strong>De</strong> kom<strong>en</strong>de twee jaar bied<strong>en</strong> uitgelez<strong>en</strong> kans<strong>en</strong> om veel <strong>van</strong> bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde punt<strong>en</strong> in te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in <strong>Europese</strong> <strong>en</strong> mondiale gremia: <strong>het</strong> GLB wordt hervormd, de G20 heeft voedselzekerheid<br />
op de ag<strong>en</strong>da gezet, 276 de grondstoff<strong>en</strong>markt<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gereguleerd <strong>en</strong> de WTOonderhandeling<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> in de eindfase. Probeer die kans<strong>en</strong> te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> om de voedselsystem<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de EU, Nederland <strong>en</strong> ontwikkelingsland<strong>en</strong> meer schokbest<strong>en</strong>dig te mak<strong>en</strong>.<br />
276 Nederland is daarvoor weliswaar niet uitg<strong>en</strong>odigd, maar is wel betrokk<strong>en</strong> bij de voorbereiding.<br />
135
136
The vulnerability of the<br />
European agriculture and food system<br />
to calamities and geopolitics<br />
(2011-2020)<br />
B. Advice to the Minister for<br />
Agriculture and Foreign Trade<br />
This advice should be read in conjunction with the previous report:<br />
<strong>De</strong> <strong>kwetsbaarheid</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>Europese</strong> <strong>landbouw</strong>- <strong>en</strong> <strong>voedselsysteem</strong> voor<br />
calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> geopolitiek (2011-2020)<br />
(The vulnerability of the European food system to calamities and geopolitics (2011-2020).<br />
The advice contains more recomm<strong>en</strong>dations than is usual.<br />
It can be used as a m<strong>en</strong>u for Dutch and European agriculture and food policies.<br />
Platform for Agriculture, Innovation and Society<br />
137
Main points of this advice<br />
1. The European agriculture and food system, especially the livestock sector, is vulnerable<br />
to calamities and geopolitics. The EU should add the following objective to the<br />
Common Agricultural Policy: str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing the resili<strong>en</strong>ce of the food system.<br />
2. The EU and the Netherlands should no longer focus exclusively on liberalisation, but<br />
should also consider other geopolitical sc<strong>en</strong>arios: a no-regret policy.<br />
3. The EU should reduce its dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy on soya imports by producing more proteinrich<br />
animal feed itself and by again permitting meat and bone meal to be used in<br />
animal feed (under strict conditions).<br />
4. In the meantime, the EU should create buffers for:<br />
a. a collapse of soya imports as a result of geopolitics;<br />
b. crop failures caused by prolonged drought or a serious volcanic eruption;<br />
c. large-scale livestock disease epidemics, possibly caused by bioterrorism.<br />
5. The following buffers against scarcity of animal feed should be promoted:<br />
a. create strategic stockpiles of grain and feed (as China and Russia already do);<br />
b. promote reserve production capacity through land set-aside schemes and ext<strong>en</strong>sification;<br />
c. regulate speculation on commodity futures markets.<br />
6. Regarding animal diseases, the following measures are required:<br />
a. limit long-distance livestock transport;<br />
b. reduce conc<strong>en</strong>tration in int<strong>en</strong>sive livestock farming;<br />
c. develop prev<strong>en</strong>tive policy against bioterrorism;<br />
d. str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> the resili<strong>en</strong>ce of livestock against infectious diseases.<br />
7. Analogous to the banking system, conduct stress tests to id<strong>en</strong>tify the weaknesses of<br />
the European food system in view of possible calamities.<br />
8. The existing EU buffer strategy of "buying itself out of the problems" on the world<br />
market should be used very cautiously since it can trigger price shock waves that can<br />
harm food-importing developing countries.<br />
9. In fact, the Netherlands and the EU should help developing countries to str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong><br />
their own resili<strong>en</strong>ce with respect to calamities. This requires investm<strong>en</strong>t, codes of<br />
conduct for land grabbing and less rigid loan conditions of the World Bank and<br />
IMF.<br />
10. During the next two years, unique opportunities will be available to address these<br />
points in the EU, the G20 and the WTO. Try to leverage these opportunities to make<br />
the food systems of the EU (including the Netherlands) and developing countries<br />
more shock resistant.<br />
138
Food security in Europe<br />
Since the food crisis of 2007/2008, global food security has once again ris<strong>en</strong> to the top of public<br />
and political ag<strong>en</strong>das, also in the Netherlands. However, the vulnerability of European<br />
agriculture and food security has remained underexposed. In rec<strong>en</strong>t years, the Dutch Platform<br />
for Agriculture, Innovation and Society has explored the vulnerability of the European agriculture<br />
and food system to physical calamities and geopolitics. We focused on calamities<br />
(such as a prolonged drought) that can affect food security, not on calamities that primarily<br />
affect food safety (such as a nuclear disaster). The time horizon of our study was 2020.<br />
Research questions<br />
The Platform addressed the following questions:<br />
• To what ext<strong>en</strong>t will the EU remain self-suffici<strong>en</strong>t in food in the mid term (10 years), assuming<br />
a sc<strong>en</strong>ario of continuing liberalisation?<br />
• Which rele<strong>van</strong>t physical calamities and geopolitical tr<strong>en</strong>d reversals could take place until<br />
2020, both in the EU and elsewhere?<br />
• What would be the consequ<strong>en</strong>ces of these calamities and reversals for agriculture and the<br />
food system in the EU?<br />
• To what ext<strong>en</strong>t can the market, with its self-regulating capacity, solve the problems itself?<br />
Where will market failures be expected and where will governm<strong>en</strong>t interv<strong>en</strong>tions be required?<br />
• Assuming that the EU market will respond to scarcity by exporting less grain and importing<br />
more, and the EU will possibly stimulate this response as well, what would be the<br />
consequ<strong>en</strong>ces for developing countries?<br />
• Which prev<strong>en</strong>tive and reactive options does the EU have to reduce the risks for itself and<br />
for developing countries?<br />
Conclusions<br />
These questions have be<strong>en</strong> partly answered by desk studies, workshops and several research<br />
projects conducted by Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> UR, which developed an indicative computational model<br />
for this purpose.<br />
In very g<strong>en</strong>eral terms, the conclusions can be summarised as follows:<br />
• The European food system has two Achilles heels: its dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cy on imports of soya and<br />
soybean meal and its vulnerability for contagious animal diseases. The system is also vulnerable<br />
to crop failures of feed crops and grass. This makes livestock farming and the meat<br />
and dairy chains the most vulnerable sectors.<br />
• The biggest risks for animal feed security appear to be prolonged drought and a serious<br />
volcanic eruption.<br />
• The biggest risk for soya imports appears to be geopolitics.<br />
• The biggest risk in terms of animal health appears to be contagious diseases for which no<br />
vaccine exists and which can be spread on a large scale (possibly through bioterrorism).<br />
• The market has a large self-regulating capacity, but can seriously fail, especially in agriculture<br />
and in case of calamities. The Common Agricultural Policy of the EU does not take<br />
suffici<strong>en</strong>t account of this situation.<br />
• The European market will respond to possible animal scarcity by exporting less grain and<br />
importing more. This response can be amplified by policy measures. However, that can<br />
drive up the grain price on the world market, which may imply major risks for foodimporting<br />
developing countries.<br />
• The EU and the Netherlands have many policy options to reduce the probability of calamities<br />
and to build buffers ("shock breakers") into the system.<br />
139
Recomm<strong>en</strong>dations<br />
EU Agricultural Policy<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 1. Broad<strong>en</strong> the CAP to become the CFAP<br />
During the forthcoming reform of the Common Agricultural Policy (CAP), the Netherlands<br />
should aim to broad<strong>en</strong> the policy to become a Common Food and Agricultural Policy<br />
(CFAP).<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 2. Include resili<strong>en</strong>ce in the aims of the CFAP<br />
Objectives should be put first in the CFAP. The European Commission has done so in its rec<strong>en</strong>t<br />
reform proposals. Food security was rightly maintained as a priority. However, the<br />
Commission proposed one-sided crisis measures (including prolonged interv<strong>en</strong>tion) to counteract<br />
very low prices, but not to counteract very high prices resulting from calamities or other<br />
factors. 277 However, the Commission has announced initiatives to reduce price peaks on the<br />
world market.<br />
Such policy is also needed in the EU itself order to attain three aims:<br />
• to make the production chains in the EU less vulnerable to natural disasters inside and<br />
outside Europe, epidemics of plant and animal diseases, volcanic eruptions, the whims of<br />
the world market and geopolitics;<br />
• to <strong>en</strong>sure that vulnerable population groups, especially urban resid<strong>en</strong>ts in the least prosperous<br />
EU Member States, also have access to affordable basic food commodities;<br />
• prev<strong>en</strong>t the EU from simply shifting the consequ<strong>en</strong>ces of calamities to the world market,<br />
and h<strong>en</strong>ce to food-importing developing countries.<br />
Commit the EU to the add following sub-objectives to the CFAP:<br />
• where possible, reduce the likelihood of calamities affecting agriculture and food security.<br />
Of course, nothing can be done about extreme weather conditions or volcanic eruptions,<br />
but measures can be tak<strong>en</strong> to reduce the likelihood of pest infestations and diseases.<br />
The existing policy in this area requires str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing, for example regarding the risks of<br />
bioterrorism;<br />
• str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> the resili<strong>en</strong>ce of agriculture and food security with respect to calamities. The<br />
policy in this area is also inadequate.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 3. Prev<strong>en</strong>t and correct market failures<br />
To improve resili<strong>en</strong>ce, do not rely <strong>en</strong>tirely on the "invisible hand" and the self-regulating capacity<br />
of the market. This capacity is large, but can fail, especially in agriculture and certainly<br />
in the face of calamities. Companies in the Dutch food sector are also promoting more active<br />
policy from the EU with respect to calamities.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 4. Take better account of geopolitical risks<br />
It cannot yet be predicted with any certainty which economic system is going to win on the<br />
world market: the free market with private companies as key players or politically driv<strong>en</strong><br />
trade with state-owned or partly state-owned companies. A mixed form including both systems<br />
is another possible outcome. No longer rely <strong>en</strong>tirely on the free market sc<strong>en</strong>ario, but<br />
also consider other pot<strong>en</strong>tial sc<strong>en</strong>arios. Spread the risks by choosing a no-regret policy.<br />
277 The aims of the CAP still have broad support among the European population. For example, refer to the<br />
periodic opinion survey held in 2009: Eurobarometer: What Europeans think of agriculture and the CAP.<br />
ec.europa.eu/agriculture/survey/index_<strong>en</strong>.htm. Also refer to a summary of the Internet debate held by the European<br />
Commission: The Common Agricultural Policy after 2013. Public debate.<br />
ec.europa.eu/agriculture/cap-post-2013/debate/.../executive-summary_<strong>en</strong>.pdf<br />
140
If the EU takes further steps towards liberalisation, th<strong>en</strong> these steps should be conditional<br />
on providing crisis mechanisms for calamities. This particularly applies to the Netherlands.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 5. Hold a debate on risks and crisis mechanisms<br />
Hold a debate with experts from diverg<strong>en</strong>t disciplines, governm<strong>en</strong>t departm<strong>en</strong>ts and<br />
stakeholders to address the following questions:<br />
• What risks are incurred by the ag and food systems of the EU and the Netherlands as a<br />
result of calamities and geopolitics?<br />
• What are the weaknesses in the EU and Dutch policies on agriculture, trade and developm<strong>en</strong>t<br />
in the light of pot<strong>en</strong>tial calamities and geopolitics?<br />
• What are the options for no-regret policy?<br />
Collapse of soya imports, drought and volcanic eruptions<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 6. Promote prev<strong>en</strong>tive policy against the collapse of soya imports<br />
The most important external risk for the livestock sector in Europe, and especially that in the<br />
Netherlands, is if soya imports sudd<strong>en</strong>ly collapsed due to physical and/or geopolitical causes.<br />
Obvious prev<strong>en</strong>tive policy options are the following:<br />
• promote the spreading of risks in soya imports: import more from the USA, less from<br />
South America;<br />
• promote long-term contracts;<br />
• maintain good trade relations with soya-exporting countries;<br />
• establish a trade agreem<strong>en</strong>t with the Mercosur States <strong>en</strong>suring long-term access to soy;<br />
• promote land grabbing by the European and Dutch animal feed industry.<br />
All these options can help, but they do not guarantee supply in times of calamity. Moreover,<br />
many forms of land grabbing are detrim<strong>en</strong>tal for local populations in developing countries.<br />
A more effective policy would be to promote structurally less dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce of the EU on<br />
soya imports. This could take place as follows:<br />
• Promote the cultivation of protein crops in the EU through innovation policy and if necessary<br />
by imposing a duty on soya imports. An import duty would compel the EU to offer<br />
concessions to its trading partners, such as more market access for meat, dairy products or<br />
sorghum.<br />
• The Netherlands already supports the proposal of the EU to again allow - under strict<br />
conditions - meat and bone meal from pigs to be used in poultry feed, and meat and<br />
bone meal from poultry to be used in pig feed. This could replace approximately 4-11%<br />
of soya imports. With its large poultry and pig farming sectors, the Netherlands could<br />
b<strong>en</strong>efit significantly from this measure. The Netherlands should also ask the EU to explore<br />
w<strong>het</strong>her meat and bone meal from cattle can be used responsibly in pig feed.<br />
• In the Netherlands and in the EU context, initiate a campaign to discourage meat consumption<br />
or – formulated more positively – to promote high-value/low-meat diets. This<br />
could take place on differ<strong>en</strong>t tracks:<br />
o regulation or self-regulation of advertising for meat, especially advertising directed at<br />
childr<strong>en</strong>;<br />
o regulate the practice by many supermarkets of selling meat and beef at artificially low<br />
prices (while simultaneously keeping the prices of fruit and vegetables artificially high);<br />
o <strong>en</strong>courage more innovation on high-value/low-meat food.<br />
141
The effect of such a discouragem<strong>en</strong>t policy will be modest, but it can also contribute to<br />
healthful nutrition and sustainability in a broader s<strong>en</strong>se.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 7. Explore perspectives for the production of <strong>en</strong>ergy/protein crops<br />
Another prev<strong>en</strong>tive option is to promote the production of dual-purpose <strong>en</strong>ergy/protein crops.<br />
The EU is already doing this through the existing biofuel bl<strong>en</strong>ding obligation, which will increase<br />
to 10% in 2020. This obligation can theoretically make an important contribution to<br />
protein self-suffici<strong>en</strong>cy, but only if the EU requires that a substantial perc<strong>en</strong>tage of the biofuel<br />
originates from Europe-grown crops and that the protein is suitable for animal feed. According<br />
to the indicative model, this approach can largely eliminate the need for soya imports. The<br />
EU is rightly demanding that the climate and <strong>en</strong>ergy scores of biofuels be improved. This<br />
demand should equally apply to the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal and biodiversity scores overseas, but there<br />
are still too many uncertainties in this regard.<br />
We recomm<strong>en</strong>d:<br />
• Commission a comparative study into the compreh<strong>en</strong>sive sustainability scores of various<br />
systems for combined biofuel/proteins production.<br />
• For combined production systems with positive scores: to b<strong>en</strong>efit protein self-suffici<strong>en</strong>cy,<br />
as part of the biofuel bl<strong>en</strong>ding obligation the EU should also require that at least 80% 278 of<br />
the biofuel originates from Europe-grown crops; these crops must also produce highquality<br />
animal feed protein as a by-product. If this proposal <strong>en</strong>counters trade policy objections,<br />
th<strong>en</strong> the EU should <strong>en</strong>ter negotiations on this topic with its trading partners.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 8. Take precautionary measures for the first year of feed scarcity<br />
Because prev<strong>en</strong>tion may sometimes be limited or ev<strong>en</strong> impossible, it is important to be well<br />
prepared for a possible crisis (preparedness) and to react adequately (response). The EU<br />
should prepare for scarcity of both roughage and conc<strong>en</strong>trates, primarily with respect to soya;<br />
the Netherlands in particular should be prepared for soya scarcity.<br />
For the first year of scarcity, the EU should take the following precautionary measures:<br />
• establish emerg<strong>en</strong>cy stockpiles of animal feed and meat. This measure is not int<strong>en</strong>ded to<br />
restore obsolete policies of income support for farmers. During scarcity, the emerg<strong>en</strong>cy<br />
stockpiles will moderate shocks betwe<strong>en</strong> exceptionally low and very high prices, discourage<br />
speculation and illegal imports and prev<strong>en</strong>t the consequ<strong>en</strong>ces of scarcity from being<br />
passed on to developing countries. Improper use of stockpiles for speculation or purely for<br />
income support can perhaps best be prev<strong>en</strong>ted by placing the administration in the hands of<br />
an indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t body. The private sector can also be made co-responsible for emerg<strong>en</strong>cy<br />
stockpiles, analogous to the G<strong>en</strong>eral Food Law in which the EU had made food business<br />
responsible for food safety;<br />
• promote the resili<strong>en</strong>ce of farms in biological and financial terms. The financial resili<strong>en</strong>ce<br />
of Dutch int<strong>en</strong>sive animal husbandry is relatively weak due to the high level of borrowing;<br />
• create emerg<strong>en</strong>cy funds for credit or bank guarantees in case viable farms or chains are<br />
threat<strong>en</strong>ed with failure. The EU already co-finances private insurance against calamities;<br />
• an obligation for Member States to establish emerg<strong>en</strong>cy plans that guarantee access for<br />
everybody to affordable meat and dairy products.<br />
The EU should not take such measures in a top-down fashion, but in consultation with key<br />
players in the business community and with NGOs where necessary. Consider establishing a<br />
national multi-stakeholder “Hyogo platform” to prepare for unexpected shortages of food,<br />
feed and meat. Such a platform could, among other things, prepare codes of conduct for<br />
times of scarcity. Also explore the opportunities for such a platform at the EU level.<br />
278 80% is the curr<strong>en</strong>t perc<strong>en</strong>tage of European oil seeds in biodiesel.<br />
142
Recomm<strong>en</strong>dation 9. Take precautionary measures for the second year of feed scarcity<br />
Reserves are necessary to absorb the initial shocks, but establishing stockpiles for two years is<br />
very costly. Instead, the EU should establish additional buffers for the second year of animal<br />
feed scarcity:<br />
• A land set-aside scheme, preferably in a form that also provides <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal and biodiversity<br />
b<strong>en</strong>efits. Three types of such schemes are possible:<br />
o a mandatory minimum perc<strong>en</strong>tage of set-aside land for each farm;<br />
o voluntary land set-aside in exchange for paym<strong>en</strong>t;<br />
o a minimum perc<strong>en</strong>tage of set-aside land as a condition for farm allowances (cross compliance).<br />
The EU has experi<strong>en</strong>ce with the first and second types. The second type offers the most<br />
possibilities for customised solutions to b<strong>en</strong>efit the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t and biodiversity.<br />
• Analogous to the above measures, develop an ext<strong>en</strong>sification scheme where arable land or<br />
grassland is used, but not fertilised. Here again, there are opportunities for <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal<br />
and biodiversity b<strong>en</strong>efits.<br />
• Provide coordination at the European level to establish public/private emerg<strong>en</strong>cy stockpiles<br />
of production inputs, in particular seed.<br />
Animal disease epidemics<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 10. Str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tive policy against livestock diseases<br />
Regarding contagious animal diseases, an ad<strong>van</strong>ced prev<strong>en</strong>tive policy is in place in the EU<br />
(and worldwide to some ext<strong>en</strong>t) which includes veterinary inspections in slaughterhouses and<br />
on the outer border, and id<strong>en</strong>tification and registration (I&R), along with a reactive policy<br />
including import bans, transport bans and compulsory culling.<br />
In addition, propose the following prev<strong>en</strong>tive measures to the EU:<br />
• coordinated prev<strong>en</strong>tion of a "biological 9/11" for the European livestock sector;<br />
• promote prev<strong>en</strong>tive vaccination against several highly contagious diseases, especially<br />
diseases that l<strong>en</strong>d themselves to bioterrorism attacks;<br />
• promote the developm<strong>en</strong>t of new vaccines, especially marker vaccines and vaccines<br />
against diseases for which a vaccine is still lacking, such as African swine fever;<br />
• reduce long-distance transport of livestock. This reduces the risk of a contagious disease<br />
spreading on a large scale, and can also b<strong>en</strong>efit the welfare of transported animals. For the<br />
Netherlands, this policy can have consequ<strong>en</strong>ces for the structure and size of the sector, resulting<br />
in a smaller international "nursery function" for pigs (Europe) and poultry (worldwide)<br />
and a smaller regional rearing function for veal calves. The biorisks of these sectors<br />
for the <strong>en</strong>tire livestock industry and society are simply too great;<br />
• promote the resili<strong>en</strong>ce of animal production chains by:<br />
o developing livestock with improved g<strong>en</strong>eral resistance (natural) and improved specific<br />
resistance (through vaccination) against infectious diseases;<br />
o livestock farms that are more resili<strong>en</strong>t to price volatility.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 11. Improve preparedness with respect to livestock diseases<br />
The EU should also have a policy focusing on improved preparedness with respect to animal<br />
diseases:<br />
• promoting buffer capacity for livestock farms, manure storage and slaughterhouses. This<br />
can also b<strong>en</strong>efit animal welfare. Buffer capacity could be promoted by making it compulsory<br />
or semi-compulsory, i.e. making it a condition for farm paym<strong>en</strong>ts (cross compliance);<br />
143
• at the European level, promote coordinated creation of emerg<strong>en</strong>cy stockpiles of vaccines<br />
and antibiotics, and coordination of the corresponding application capacity and culling<br />
capacity;<br />
• prev<strong>en</strong>t a livestock crisis if vaccination takes place after an outbreak because the food industry<br />
and supermarket chains boycott meat and dairy products from vaccinated animals,<br />
or offer a much lower price, resulting in healthy animals being culled because their products<br />
are unmarketable. The EU should make agreem<strong>en</strong>ts about this with large buyers.<br />
In addition, promote a European fund to comp<strong>en</strong>sate livestock farmers for vaccinationrelated<br />
price cuts.<br />
<strong>De</strong>veloping countries<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 12. Hold the EU to its commitm<strong>en</strong>t to phase out export subsidies<br />
During the Doha Round of the WTO, the EU agreed to phase out its export subsidies by<br />
2013. This offers developing countries better opportunities to develop their agriculture and in<br />
this way to improve their food security. The EU must be held to this commitm<strong>en</strong>t.<br />
Ev<strong>en</strong> so, the EU continues farm paym<strong>en</strong>ts. These are also a form of dumping – although a less<br />
aggressive one – in the s<strong>en</strong>se that they have made it possible for the EU to lower agricultural<br />
prices to the level of the world market without <strong>en</strong>countering massive resistance from its farmers.<br />
Ask the EU to conduct research into the consequ<strong>en</strong>ces of this policy for developing<br />
countries and into possible modifications to minimise the consequ<strong>en</strong>ces.<br />
The USA also provides financial support for its agriculture, though less than the EU. More<br />
important is the practice in the USA where large companies with strong market power purchase<br />
agricultural commodities from farmers at below the price of production th<strong>en</strong> dump them<br />
on the world market at low prices. <strong>De</strong>termine w<strong>het</strong>her this practice is also preval<strong>en</strong>t in the<br />
EU. Put this “corporate dumping” on the WTO ag<strong>en</strong>da with the aim of making agreem<strong>en</strong>ts<br />
on mutual reduction.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 13. Allow countries room for self-suffici<strong>en</strong>cy<br />
The right to suffici<strong>en</strong>t food is <strong>en</strong>shrined in the Universal <strong>De</strong>claration of Human Rights. Giv<strong>en</strong><br />
the lagging progress on the Mill<strong>en</strong>nium <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Goal of halving hunger by 2015, that<br />
right deserves higher priority. Most hunger is suffered in the countryside, not least by farmers.<br />
Continue to support the rightful demands of developing countries that they should be<br />
allowed to protect their own farmers with import levies or quotas against invasions of<br />
cheap products from the world market.<br />
In addition, support governm<strong>en</strong>t-wide policy – therefore including your colleague ministers<br />
for <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Cooperation and Finance – to put pressure on the IMF and World Bank to<br />
allow room in their loan conditions for developing countries to protect their agricultural sectors<br />
(at least temporarily) from destructive floods of cheap imports.<br />
In order to simultaneously respond to the interests of trade (which for each country is also an<br />
internal buffer against calamities), this law can possibly be combined with a compulsory<br />
minimum market access.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 14. Maintain increased funding for agriculture in developing countries<br />
After the food crisis of 2007/08, agriculture is once again high on developm<strong>en</strong>t ag<strong>en</strong>das, also<br />
that of the World Bank, the EU and the Netherlands. The new Dutch governm<strong>en</strong>t has confirmed<br />
this priority. The previous governm<strong>en</strong>t also initiated a global confer<strong>en</strong>ce about food<br />
security and climate change held in 2010. There will be a sequel to this confer<strong>en</strong>ce in 2012.<br />
In that context, also prioritise the following:<br />
144
• Risks other than climate change, such as animal diseases, volcanic eruptions and extreme<br />
price fluctuations on the world market. How can developing countries str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> their resili<strong>en</strong>ce<br />
to these risks?<br />
• Besides food production, also prioritise the storage and transport of food, where there are<br />
still many losses.<br />
• Besides technical improvem<strong>en</strong>ts, also prioritise institutional improvem<strong>en</strong>ts, such as providing<br />
farmers with access to markets, capital, means of production and expertise.<br />
For that matter, at the global level there is still a small risk of the opposite effect: overinvestm<strong>en</strong>t<br />
in agriculture. This can result in surplus production and falling agricultural prices,<br />
which discourage investm<strong>en</strong>ts, after which production again lags behind demand, and a new<br />
food crisis results. Consider for The Netherlands would take the initiative to anti-cyclical investm<strong>en</strong>ts.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 15. Promote more sustainability in land grabbing and biofuels<br />
After the food crisis of 2007-08, foreign investm<strong>en</strong>ts in farmland in developing countries increased<br />
sharply. While these investm<strong>en</strong>ts can theoretically contribute to the welfare and resili<strong>en</strong>ce<br />
of the rural population, there are too many examples of negative developm<strong>en</strong>ts.<br />
• Support the World Bank in the further developm<strong>en</strong>t of a broadly supported public/private<br />
code of conduct for land grabbing, followed by implem<strong>en</strong>tation and monitoring.<br />
• Promote the application of the certification system for sustainable biofuels, rec<strong>en</strong>tly established<br />
by the Roundtable on Sustainable Biofuels.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 16. Encourage prev<strong>en</strong>tion of severe price volatility<br />
Severe price volatility can be harmful to producers as well as consumers, especially in foodimporting<br />
developing countries. The EU can help prev<strong>en</strong>t severe volatility by:<br />
• continuing to stop overproduction and dumping<br />
• creating stockpiles<br />
• establishing a scheme for land set-aside and/or ext<strong>en</strong>sification.<br />
However, global governance it is also required, focusing on food security and price stabilisation.<br />
France has already placed two related topics on the ag<strong>en</strong>da in the EU and the G20:<br />
• global transpar<strong>en</strong>cy about stockpiles facilitating early warning;<br />
• transpar<strong>en</strong>cy and regulation of commodity futures markets (both inside and outside the<br />
commodity exchanges) to limit speculation by large financial players.<br />
Support this initiative and add two supplem<strong>en</strong>tary ag<strong>en</strong>da points:<br />
• coordinate the global reserve production capacity in the form of land set-aside schemes<br />
or a flexible biofuel bl<strong>en</strong>ding obligation;<br />
• coordinate the global level of investm<strong>en</strong>ts in agriculture, including investm<strong>en</strong>ts in <strong>en</strong>ergy<br />
crops, to prev<strong>en</strong>t underproduction as wells as overproduction.<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 17. Encourage preparedness in developing countries<br />
For preparedness and response there is also global governance in place, including the Food<br />
Aid Conv<strong>en</strong>tion and the Global Food Crisis Response Programme of the World Bank, which<br />
<strong>en</strong>ables developing countries to continue to finance their food imports. In addition, in 2000<br />
the EU created a Food Facility with a budget of �1 billion. The aims of this Facility include<br />
alleviating the consequ<strong>en</strong>ces of severe price fluctuations for the local population.<br />
In addition, commit to:<br />
• trade regulations of the WTO that are more resili<strong>en</strong>t to scarcity. Such regulations<br />
should offer exporting countries limited room to reduce their exports during times of high<br />
domestic prices. This could prev<strong>en</strong>t more drastic and more harmful export obstacles and<br />
reduce the probability of panic reactions, domino effects and trade policy anarchy;<br />
145
Box Research questions for the knowledge and innovation ag<strong>en</strong>da<br />
Risk analysis<br />
1. Stress tests: to what ext<strong>en</strong>t is the European livestock sector resistant to calamities such as bioterrorism attacks?<br />
And which calamities, other than those referred to in this report, are rele<strong>van</strong>t to food security?<br />
And which are rele<strong>van</strong>t to food safety? What could be the consequ<strong>en</strong>ces of these calamities? In any case,<br />
these other calamities include power and/or Internet outages, food contamination in large chains and a crash<br />
of the financial system.<br />
2. What are the interactions betwe<strong>en</strong> the markets for food, raw materials, <strong>en</strong>ergy and capital? For example:<br />
to what risks are the other three markets subjected as a result of the massive creation of dollars and euros<br />
on the capital market?<br />
3. Which geopolitical sc<strong>en</strong>arios – besides those already explored as part of the interdepartm<strong>en</strong>tal programme<br />
Schaarste <strong>en</strong> Transitie (Scarcity and Transition) and the Strategie Nationale Veiligheid (the National Security<br />
Strategy) – are conceivable and what are the ad<strong>van</strong>tages and risks of these sc<strong>en</strong>arios for agriculture and<br />
food security in the EU and developing countries? And how can these risks be reduced?<br />
4. What is the nature and impact of the remaining levels of dumping in the US and EU? In how far can the<br />
European farm paym<strong>en</strong>ts be regarded as dumping? And the US practice of corporate dumping? Does the<br />
latter also occur in the EU? Which options are available for mutual reduction?<br />
Prev<strong>en</strong>tion<br />
5. The curr<strong>en</strong>t agricultural support of the EU primarily relies on farm paym<strong>en</strong>ts. The basis of this support is<br />
possibly too narrow since it does much less to protect food chains. Explore w<strong>het</strong>her the support can be expanded<br />
with support for chains that would <strong>en</strong>able them to be more resili<strong>en</strong>t to calamities.<br />
6. How can the production of protein crops in the EU and the Netherlands be promoted? In more concrete<br />
terms:<br />
• innovation of protein crops and production systems, for example through breeding and selection;<br />
• options for trade policy exchange with other products.<br />
7. What are the possibilities and limitations of the production of combined <strong>en</strong>ergy/protein crops? More<br />
specifically:<br />
• What are the sustainability pros and cons of various systems of combined <strong>en</strong>ergy/protein production?<br />
• Are there options for a flexible biofuel bl<strong>en</strong>ding obligation that can reduce severe price fluctuations for<br />
both grain and proteins, while also avoiding conflicts with trading partners?<br />
8. What are the possibilities (also in the area of trade policy) for a bl<strong>en</strong>ding obligation for European-grown<br />
vegetable proteins in animal feeds, with or without comp<strong>en</strong>sation for trading partners?<br />
9. What options are available to str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> the resili<strong>en</strong>ce of the European agriculture and food system<br />
with respect to calamities and geopolitics? Besides biological and technical options, this also concerns options<br />
in logistics, sector structure, farming styles and social networks. What new opportunities are offered by<br />
social media?<br />
10. More specifically: what are the options for str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing the resili<strong>en</strong>ce of the int<strong>en</strong>sive int<strong>en</strong>sive livestock<br />
farming in the Netherlands, which is relatively vulnerable to contagious animal diseases and a collapse of<br />
soya imports. How can the structure and magnitude of the sector be adapted in such a way that it becomes<br />
less vulnerable to animal diseases and a collapse of soya imports?<br />
Preparedness<br />
11. Where are the gaps in the public knowledge base of the EU and the Netherlands in the area of plant and<br />
animal diseases, also regarding new emerging diseases (such as Rift Valley fever and the wheat diseases<br />
stripe rust and yellow rust) and the risk of bioterrorism? How can access to vital knowledge be secured in an<br />
era of commercialisation?<br />
12. How can an ext<strong>en</strong>sification scheme combine reduced production with <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal and biodiversity b<strong>en</strong>efits?<br />
Can such a scheme be monitored for compliance?<br />
13. Does a flexible nitrog<strong>en</strong> levy have possibilities as a buffer? What are the possibilities and ad<strong>van</strong>tages/disad<strong>van</strong>tages<br />
from the perspective of sustainability?<br />
14. What are the costs and b<strong>en</strong>efits of various options for prev<strong>en</strong>tion and preparedness? These options include<br />
replacing soya imports with Europe-grown proteins, stockpiling and a set-aside scheme. Where are the optimalities?<br />
146
15. How can the private sector be made co-responsible for the resili<strong>en</strong>ce of the European agriculture and food<br />
system?<br />
Geopolitics and global governance<br />
16. Which no-regret options are conceivable for the EU and the Netherlands with respect to various geopolitical<br />
sc<strong>en</strong>arios, particularly regarding the increasing role of state-owned or partly state-owned companies on<br />
the world market?<br />
17. What are the options for str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong>ing the global governance of food security so that it becomes more<br />
binding, analogous to national and international policies for food safety;<br />
18. What are the options for global governance of world stockpiles of vital inputs such as phosphate, zinc<br />
and seeds?<br />
• <strong>en</strong>courage developing countries to str<strong>en</strong>gth<strong>en</strong> their resili<strong>en</strong>ce with respect to severe price<br />
fluctuations. This can be done for example by investing in climate-smart types of agriculture.<br />
Establishing national Hyogo committees can also help. Such committees make<br />
agreem<strong>en</strong>ts about how to deal with calamities, in the spirit of the Hyogo Framework for<br />
Action of the UN, which was signed after the tsunami of 2004.<br />
Research and innovation<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 18. Give calamities and geopolitics a higher priority on the knowledge<br />
and innovation ag<strong>en</strong>da<br />
Knowledge and innovation are key for the crisis-resili<strong>en</strong>ce of agriculture and food security.<br />
Put the 18 research questions listed in the Box on the knowledge and innovation ag<strong>en</strong>da of<br />
the Ministry of Economic Affairs, Agriculture and Innovation.<br />
Opportunities<br />
Recomm<strong>en</strong>dation 19. Leverage the promising years 2011 and 2012<br />
The next two years offer excell<strong>en</strong>t opportunities to address some of the abovem<strong>en</strong>tioned issues<br />
on European and global ag<strong>en</strong>das: the CAP will be reformed, the G20 has put food security<br />
on the ag<strong>en</strong>da, 279 commodity markets will be regulated and the WTO negotiations are <strong>en</strong>tering<br />
a decisive phase. Try to leverage these opportunities to make the agriculture and food<br />
systems of the EU (including the Netherlands) and developing countries more shock resistant.<br />
279 Although the Netherlands has not be<strong>en</strong> invited to participate, it is involved in the preparations.<br />
147
148
Bijlage 1: Gebruikte afkorting<strong>en</strong><br />
_________________________________________________________________________<br />
CVI C<strong>en</strong>traal Veterinair Instituut<br />
EL&I Economische Zak<strong>en</strong>, Landbouw <strong>en</strong> Innovatie<br />
EU <strong>Europese</strong> Unie<br />
FAO Food and Agriculture Organisation<br />
FAOSTAT Statistics of the FAO<br />
G20 Groep <strong>van</strong> 20 (19 grootste economieën + de EU)<br />
GATT G<strong>en</strong>eral Agreem<strong>en</strong>t on Tarrifs and Trade<br />
GFCRP Global Food Crisis Response Programme<br />
GLB (CAP) Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouwbeleid (Common Agricultural Policy)<br />
GMO G<strong>en</strong>etically Modified Organism<br />
GPS Global Positioning System<br />
IATA International Air Transport Organisation<br />
IFPRI International Food Policy Research Institute<br />
IMF Internationaal Monetair Fonds<br />
ISO International Organisation for Standardization<br />
KNMI Koninklijk Nederlands Metereologisch Instituut<br />
KNMvD Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Dierg<strong>en</strong>eeskunde<br />
LEI Landbouw Economisch Instituut<br />
LNV Landbouw, Natuur <strong>en</strong> Voedselkwaliteit<br />
LOG Landbouw OntwikkelingsGebied<br />
MKZ Mond- <strong>en</strong> Klauwzeer<br />
NAFTA North American Free Trade Agreem<strong>en</strong>t<br />
NATO (NAVO) North Atlantic Treaty Organisation (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie)<br />
NGO Niet-gouvernem<strong>en</strong>tele organisatie<br />
OECD Organisation for Economic Co-operation and <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t<br />
PBL Planbureau voor de Leefomgeving<br />
PD Plant<strong>en</strong>ziektekundige Di<strong>en</strong>st<br />
RDA Raad voor Dier<strong>en</strong>aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong><br />
RhoK Random Hacks of Kindness<br />
RLG Raad voor <strong>het</strong> Landelijk Gebied<br />
SADC Southern African <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Community<br />
SOER State of the Environm<strong>en</strong>t Report<br />
UvA Universiteit <strong>van</strong> Amsterdam<br />
VEI Vulkanische Explosiviteitsindex<br />
VK Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
VN Ver<strong>en</strong>igde Naties<br />
VS Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
WO I Eerste Wereldoorlog<br />
WO II Tweede Wereldoorlog<br />
WTO World Trade Organisation<br />
WUR Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> University and Research<br />
149
150
Bijlage 2: <strong>De</strong>elnemers voorbereid<strong>en</strong>de sessies<br />
_________________________________________________________________________<br />
<strong>De</strong>elnemers Workshop 20 april 2009 over Calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> voedselzekerheid<br />
Prem Bindraban WUR, PRI<br />
Kees Burger WUR, Ontwikkelingseconomie<br />
Don Jans<strong>en</strong> WUR, PRI<br />
Foluke Quist WUR, PRI<br />
Jero<strong>en</strong> Warner WUR, Ramp<strong>en</strong>studies<br />
Aline de Koeijer CVI<br />
Jan Schans PD<br />
Anne Gerdi<strong>en</strong> Prins PBL<br />
Hannah Koutstaal LNV<br />
Marije Breedveld Ministerie <strong>van</strong> Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong><br />
Evert-Jan Aalpoel Platform Landbouw, Innovatie & Sam<strong>en</strong>leving (LIS)<br />
Carin Rougoor Secretaris Platform LIS<br />
prof. Helias Udo de Haes Platform LIS<br />
Wouter <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong> Voorzitter Platform LIS<br />
<strong>De</strong>elnemers Workshop 4 september 2009 over Geopolitiek <strong>en</strong> global governance<br />
Kees Burger WUR, Ontwikkelingseconomie<br />
Eefje <strong>De</strong>rix WUR, Ramp<strong>en</strong>studies<br />
Nico Heerink WUR, Ontwikkelingseconomie<br />
Jero<strong>en</strong> Warner WUR, Ramp<strong>en</strong>studies<br />
prof. Michiel Keyzer Stichting Onderzoek Wereldvoedselvoorzi<strong>en</strong>ing (SOW-VU)<br />
Gerd Junne Hoogleraar Internationale Betrekking<strong>en</strong>, UvA<br />
prof. Rob de Wijk HCSS<br />
prof. Coby <strong>van</strong> der Linde Nederlands Instituut voor Internationale Betrekking<strong>en</strong><br />
Cling<strong>en</strong>dael<br />
Bertram Zagema Oxfam Novib<br />
Marije Breedveld Ministerie <strong>van</strong> Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong><br />
Peter Besseling Ministerie <strong>van</strong> LNV<br />
Peter Keet Ministerie <strong>van</strong> LNV<br />
Hannah Koutstaal Ministerie <strong>van</strong> LNV<br />
Sicco Stortelder Ministerie <strong>van</strong> LNV<br />
Evert-Jan Aalpoel Platform LIS<br />
Carin Rougoor Secretaris Platform LIS<br />
prof. Helias Udo de Haes Platform LIS<br />
Wouter <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong> Voorzitter Platform LIS<br />
<strong>De</strong>elnemers Rondetafelgesprek 7 oktober 2010 over Geopolitiek <strong>en</strong> voedselzekerheid<br />
Michel Rademaker HCSS<br />
Hugo Stam CEO, Cefetra<br />
prof. Rudy Rabbinge Universiteitshoogleraar, WUR<br />
Joost de Jong Ministerie <strong>van</strong> EL&I<br />
Hans Sprangers Ministerie <strong>van</strong> EL&I<br />
Evert-Jan Aalpoel Platform LIS<br />
Anne Loeber Platform LIS<br />
151
Ger Roebeling Platform LIS<br />
Carin Rougoor Secretaris Platform LIS<br />
Wouter <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong> Voorzitter Platform LIS<br />
152
Bijlage 3: Taak <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling Platform<br />
Landbouw, Innovatie & Sam<strong>en</strong>leving<br />
_________________________________________________________________________<br />
Het werk <strong>van</strong> <strong>het</strong> Platform Landbouw, Innovatie & Sam<strong>en</strong>leving draagt bij aan <strong>het</strong> k<strong>en</strong>nisbeleid <strong>van</strong> <strong>het</strong> Ministerie<br />
<strong>van</strong> EL&I door:<br />
1. Het verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>van</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> mogelijke technologische ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> afweging<strong>en</strong> <strong>van</strong> alternatiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>/of:<br />
2. Het verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>van</strong> mogelijke technologische bijdrag<strong>en</strong> aan de oplossing <strong>van</strong> maatschappelijke problem<strong>en</strong><br />
rele<strong>van</strong>t voor <strong>het</strong> (voormalige) LNV-beleidsterrein <strong>en</strong>/of:<br />
3. Het onderk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> expliciter<strong>en</strong> <strong>van</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> die in <strong>het</strong> geding kunn<strong>en</strong> zijn bij bepaalde ontwikkeling<strong>en</strong><br />
alsook verschill<strong>en</strong> daarin tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de groepering<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving.<br />
<strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de person<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, all<strong>en</strong> op persoonlijke titel, deel uit <strong>van</strong> de stuurgroep:<br />
• <strong>De</strong> heer drs. W.J. (Wouter) <strong>van</strong> der Weijd<strong>en</strong>, voorzitter (Stichting C<strong>en</strong>trum voor Landbouw <strong>en</strong> Milieu)*<br />
• <strong>De</strong> heer E.J. (Evert-Jan) Aalpoel (melkveehouder)*<br />
• <strong>De</strong> heer dr. ir. G.J. (Bart) Knols (MBA)<br />
• Mevrouw dr. A.M.C. (Anne) Loeber (onderzoeker <strong>en</strong> universitair doc<strong>en</strong>t UvA)*<br />
• Mevrouw ir. G. (Ger) Roebeling (Managem<strong>en</strong>t <strong>De</strong>velopm<strong>en</strong>t Foundation)*<br />
• <strong>De</strong> heer prof. dr. G. (Guido) Ruiv<strong>en</strong>kamp (hoogleraar Critical Technology Construction, Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> Universiteit)<br />
• <strong>De</strong> heer prof. dr. H.A. (Helias) Udo de Haes (emeritus hoogleraar Milieukunde, CML, Universiteit Leid<strong>en</strong>)*<br />
• <strong>De</strong> heer drs. J.A.C. (Hans) Vink (G<strong>en</strong>eral Manager Nutreco Aquaculture [Skretting] NW-Europe)<br />
Adresgegev<strong>en</strong>s<br />
Platform Landbouw, Innovatie & Sam<strong>en</strong>leving<br />
Secretaris: dr. ir. Carin Rougoor<br />
p/a CLM<br />
Postbus 62<br />
4100 AB Culemborg<br />
T: 0345 47 07 69<br />
E: crougoor@clm.nl<br />
I: www.platformlis.nl<br />
* Lid projectgroep ‘Calamiteit<strong>en</strong>’, die dit rapport <strong>en</strong> advies heeft voorbereid.<br />
153