Rudolf Steiner Vruchtbare landbouw op biologisch-dynamische ...

Rudolf Steiner
Vruchtbare landbouw
op biologisch-dynamische grondslag
Vertaald door
Frans van Bussel
Met een nawoord van
Albert de Vries
Uitgeverij Vrij Geestesleven i Zeist

De tekst van dit hoek herust op verslagen van vuordrachten
die niet door Rudolf Steiner zijn gecorrigeerd.
Titel van de oorspronkelijke uitgave:
Geisteswissenschafil~che Grundlagen zum Gedeihen der Landwirtschaft.
Landwirtschaflicher Kurs, Koherwitz bei Breslau I 924
Rudolf Steiner Gesamtausgabe nr. 327
7e druk, Rudolf Steiner Verlag, Dornach 1984
Rudolf Steiner i Werken en voordrachten
O 1992 Stichting Rudolf Steiner Vertalingen, Nuth
Tweede druk 1999
Typografie Françoise Rerserik
Illustraties (vrij naar de hordschetsen van Rudolf Steiner)
door Teun Rerserik
1 ~ ~ ~ 9 ~ 6 I /NüGL61~-835
~ 3 8 5 ~ 7
ISBN vandegeheleserieqo6o385oO4

Bij deze uitgave
De reeks voordrachten in deze uitgave vormt het begin van de
zogeheten biologisch-dynamische landbouw. Zo actueel als die
landbouwmethode is in een tijd waarin naarstig wordt gezocht
naar oplossingen voor het milieuvraagstuk, zo actueel zijn ook
de gezichtspunten die aan die methode ten grondslag liggen.
Dat deze gezichtspunten al in 1924 naar voren werden ge-
bracht, is een opmerkelijk feit.
Rudolf Steiner was geen boer of landbouwwetenschapper.
Dat hij zich toch aan dit vakgebied waagde, hangt met twee om-
standigheden samen. De eerste is dat hij op het platteland was
opgegroeid en daardoor het leefmilieu van de boeren en het
werk op het land uit eigen ervaring kende. De tweede omstan-
digheid heeft te maken met het karakter van de antroposofie, die
de achtergrond vormt van de biologisch-dynamische landbouw.
Het grote thema van de antroposofie is, in twee woorden, mens
en kosmos. Over die relatie, tussen de mens aan de ene kant en
mineralen, planten en dieren, aarde en sterren aan de andere
kant, schreef en sprak Steiner vanuit telkens wisselende ge-
zichtspunten. Vandaar dat de stap van de algemene antroposo-
fie naar zoiets specifieks als de landbouw kleiner is dan men op
het eerste gezicht zou denken.
In 1924 bestond er nog geen milieuvraagstuk. Niettemin
blijkt uit deze voordrachten zonneklaar dat Steiner in dit op-
zicht een vooruitziende blik had. Scherp geeft hij aan dat de
basis van de gangbare landbouwmethode, het eenzijdig natuur-
5

wetenschappelijk denken, onherroepelijk problemen zou geven.
Fatale gevolgen verwachtte hij vooral van de invoering van
kunstmest, die net in die jaren op gang kwam. De ontwikkelin-
gen van de twintigste eeuw, met name die van na de tweede we-
reldoorlog, hebben hem gelijk gegeven.
Typerend voor Steiners ‘landhouwcursus’ -- zoals deze voor-
drachten in de wandeling worden genoemd - is de afwisseling
tussen grote, veelomvattende gezichtspunten en zeer concrete
maatregelen. Hoe dit spanningsveld door de vakman in de prak-
tijk vruchtbaar gehanteerd kan worden, beschrijft Albert de
Vries in het Nawoord.
Maar ook voor niet-vakmensen heeft deze uitgave veel te bie-
den. Ieder die geïnteresseerd is in de ‘huishouding van de na-
tuur’, in de levensprocessen in en om de aarde, van kosmische
ritmen tot en met de chemie van de plant, kan in deze cursus
belangrijke aanknopingspunten vinden.
Bij het maken van de vertaling en het samenstellen van de
aantekeningen was deskundige hulp onontbeerlijk. Met name
danken wij ir. Michiel Rietveld (Studiecentmm Kraayheeker-
hof) en ir. Pieter Tideman voor hun waardevolle adviezen.
6
De redactie

Inhoud
Vruchtbare landbouw
op biologisch-dynamische grondslag
EERSTE VOORDRACHT
Koberwitz 7 juni 1924 - 13
Woorden ter begroeting en inleiding.
Het leven op aarde is een weerspiegeling van de kosmos. De mens
heeft zich gcSmancipeerd van de kosmische krachten, de plant is erin
ingebed. Kalk en kiczel als dragers ran polaire kosmische krachten: de
binnenplaneten werken via de kalk op het reprodukticvcrmogcn van
de plant in, de buitenplaneten via het kiezel op de voedingskwaliteit
van de plant. De rol van water en warmte. Gunstige omstandigheden
voor zaaien en planten.
TWEEDE VOORDRACHT
10 juni 1924 ~ 30
Het ideaal van her bedrijf als ‘individualiteit’. Het leven onder de
grond en horen de grond: waarneming en stofwisseling. Kiezel, klei
en kalk in de wisselwerking tussen boven en beneden. Warmte en
lucht zijn meer levend undcr de grond, water en aarde erhoven. De
aarde is’s winters het meest ontvankelijk voor de kosmos. Kosmische
en aardse krachten in de plant: reproduktie resp. groei, vormkrachten
resp. vegetatieve krachten. De signatuur van de planeten in plant en
dier.
7

DERDE VOORDRACHT
11 juni 1924 ~ 51
Aangrijpingspunten van de geest in de natuur: koolstof, waterstof,
stikstof, zuurstof en zujavel. Zwavel vormt de brug naar de stof. Koolstof
is het bouwmateriaal van het wereld-ik; zuurstof het levenselement;
stikstof het sensitieve, astrale element; waterstof breekt het
fysieke af en voert het terug in de kosmos. De mediterende boer.
Kalk, kiezel en klei. De vlinderbloemigen dienen de ‘stikstofademhaling’
van de aarde.
VIERDE VOORDRACHT
IZ juni 1924 ~ 72
Voeding via de maag activeert tot innerlijke beweeglijkheid, voeding
via ademhaling en zintuigen voert substantie aan. De plant heeft ecn
levende bodem nodig. Humus en mest. Aanwijzingen om het leven in
de mest vast te houden: opbouw van mest- en composthoop. Bereiding
en toepassing van het horenmestpreparaat, ter verbetering van de vitaliteit
van de bodem, en van het horenkiezelpreparaat, dat de evenwichtige
groei van de gewassen bevordert.
BEANTWOORDING VAN VRAGEN
1zjunirgz4 - 91
Het horenmestpreparaat: verdere aanwijzingen voor bereiding, opslag
en verwerking. Herkomst en kwaliteit van de koehorens. Experimenten
op het gebied van de zaadvorming. Het gebruik van machines.
Effecten ran mcditatie.
VIJFDE VOORDRACHT
13 juni 1924 ~ 107
De rol van bacteriën in de mest. Minerale meststoffen. Bemesting
moet inhouden: de bodem tot leven wekken. Uit een dode bedding
kan de plant geen substanties betrekken. Maatregelen ter verbetering
van mest en compost: preparaten uit duizendblad, kamille, hrandnetel,
cikeschors, paardebloem en valeriaan voegen aan de mest specifieke
kwaliteiten toe.
8

BEANTWOORDING VAN VRAGEN
13 juni 1924 ~ 127
Algemene verzorging van de mest. Bijzonderheden over de cumpostpreparaten.
Voedselopname uit de atmosfeer.
ZESDE VOORDRACHT
14juni1924 - 137
Wetmatigheden in de plantengroei. De buitenplaneten werken via kiezel
en warmte op de voedingskwaliteit. De binnenplaneten werken via
kalk en water op de voortplanting; daarbij speelt de maan een sleutelrol.
Onkruidbestrijding op basis van deze kennis: verbranding van onkruidzaden.
Bestrijding van ungedierte en parasieten. Planteziekten
zijn aniankclijk van de omgeving. Bestrijding van schimmelvorming
door middel van akkerpaardestaart.
BEANTWOORDING VAN VRAGEN
14juni 1924 ~ 158
Over de ethische kant van bestrijdingsmuatregelen en van de wijnbouw.
Sterrenconstellaties. Minerale bemesting.
ZEVENDE VOORDRACHT
15 juni 1924 ~ 167
Intieme wisselwerkingen in de natuur. Het karakter van dcboom: omhooggestulptc
aarde, waarop als eenjarige planten de twijgen groeien.
Astralc rijkdom in de atmosfeer rund de huum, etherische armoede
rond de wortels. Insekten en wormen. Symbiosen: bomen en vogels,
struiken en zougdicren, paddestoelen en bacteriën. Het belang daarvan
vuur de landbouw. Plant en dier in relatie tut de omgeving.
ACHTSTE VOORDRACHT
16 juni 1924 ~ 184
Hct raadsel van de voeding: upname van stoffen en krachten zowel uit
de kosmos als uit de aarde. Het vee voegt via de mest ik-kwaliteit toe
aan de gewassen. Vcevoer: de waarde van wortel-, blad- en zaadgewassen.
Gekookt of verwarmd voedsel tegenover rauwkost. Zout. Tomaten
en aardappelcn. Woorden ter afsluiting van de cursus.
Y

BEANTWOORDING VAN VRAGEN
16 juni 1924 ~ 207
Gier en mest. Bestrijdingsmiddelen en sterrenconstellaties. Het conserveren
van voer: elektriciteit en inkuilen. Ongedicrtebcstrijding en
ethiek. Menselij ke mest. Groenbemesting.
Toespraak hij de oprichting van de ‘onderzoekskring’
219
11 juni 1924 ~
Terugblik op de landbouwcursus
Dorndch zo juni 1924 ~ 230
Nawoord en aantekeningen
Nawoord (Alhert dc Vries) - 243
Aantekeningen hij Vrui hthure landbuuw
Aantekeningen hij het Nawoord
~ 274
Bibliografie ~ 277
Zaakregister ~ 282
Levenqoverzicht ~ 287
Rudolf Steiner i Werken en voordrachten
I0
-- 261
~ 291

Nawoord
Om uiteenlopende redenen kunt u, de lezer, dit boek ter hand
hebben genomen. Het kan zijn dat u boer bent en wilt omscha-
kelen naar een biologisch-dynamische bedrijfsvoering; in dit
boek hoopt u dan het wat en hoc van die landbouwmethode te
vinden. Of u studeert landbouwwctenschap en wilt zich verdie-
pen in de bestaande alternatieve werkwijzen. Of u bent als con-
sument gei’nteresseerd in de achtergronden van de ‘biologisch-
dynamische’ produkten en wilt bijvoorbeeld het verschil begrij-
pen met de ‘ecologische’.
Wellicht ook heeft u vragen over de actuele problemen in de
landbouw, zoals de mestoverschotten, de verzuring van het
landschap, de handelsoverschotten, het verstoorde handels-
evenwicht met de Derde Wereld, de vervuiling van het grond-
en drinkwater door nitraat en pcsticidcn, de tegenstelling tussen
natuurbeheer cn landbouw, enzovoort. Als u dan uw oog laat
gaan over de inhoudsopgave van dit hoek, denkt u misschien:
heeft dit boek met die actualiteit wel iets te maken?
Dat heeft het beslist. Alleen gebeurt dat op een manier die
niet direct herkenbaar is. De wijze waarnp Rudolf Steiner de
situatie van de landbouw benadert, die in de tijd van zijn ‘land-
bouwcursus’ (1924) niet wezedijk verschilde van die van nu, is
bijzonder vergaand en breekt door de grcnzen heen die de hui-
dige natuurwetenschappelijke zienswijze stelt. In fcite schetst
Steiner in deze cursus een nieuwe basis voor de landbouw.
Deze basis ligt in wat hij noemde een ‘geesteswetencchappe-
lijkc’ benadering van de verschijnselcn.
7-43

De antroposofie
Kudolf Steiner noemt de antroposofie een geesteswetenschap.
Met dat begrip duidt hij op twee wezenlijke kenmerken van de
antroposofie. Het eerste is het wetenschappelijk karakter er\-an.
De methode van onderzoek en de resultaten zijn ~ net als in de
natuurwetenschappen ~ in principe door eik mens die zich daartoe
voorbereidt, te begrijpen, te beoordelen en eventueel toe te
passen. In zijn hoeken De weg 101 inzicht in hogere werelden en De
inetenschap van de geheimen der ziel“ beschrijft Rudolf Steiner
systematisch welke scholing nodig is om de vaardigheden en
vermogens te ontwikkelen voor het geesteswetenschappelijk onderzoek.
Ook in de ‘landhouwcursus’zijn tal van voorheelden te
vinden van de antroposofisch-wetenschappelijke werkwijze,
toegespitst op de landbouw.
Het tweede kenmerk betreft het geestelijk object van de antroposofie.
Het woord ‘geest’ moet in dit verband worden opgcvat
als polair aan ‘materie’. Anders dan het filosofisch materialisme,
dat ook nu nog de heersende levensbeschouwing kan
worden genoemd, beschouwt de antroposofie het geestelijke of
spirituele niet als een hijprodukt van de materie. Aan die materie,
zo schetst Kudolf Steiner onder meer in De wetenschap van
&geheimen derzirl, liggen geestelijke werkelijkheden ten grondslag,
die door elk mens gekend en ervaren kunnen worden. Zoals
de mens met zijn fysieke zintuigen thuis is in de fysieke wereld,
zo kan hij met bepaalde te ontwikkelen zintuigen toegang krijgen
tot geestelijke werkelijkheden. Van deze mogelijkheid om
op eigen kracht aan de ontwikkeling van die zintuigen te werken
is de gehele antroposofie doortrokken. Het soort onderzoek
waar de landhouwcursus toe opwekt, is daar een voorbeeld van.
Wie het leven van Rudolf Steiner (1861-1925) overziet, merkt
dat daarin duidelijke fasen zijn te onderscheiden.“ In vogelvlucht
kan daarover het volgende worden gezegd. Tot aan het
eind van de negentiende eeuw hield Steiner zich, bij wijze van
noodzakelijke opstap naar het geesteswetenschappelijk onderzoek,
bezig met kennistheoretische vragen. Zijn boeken Waar-
244

heid en zetenschap en DeJïlusuje van de urzjheid" kunnen worden
beschouwd als de kennistheoretischc fundering van de gcestes-
wetenschap.
In de tweede fase, vanaf 1900, begint hij iri het openbaar te
spreken en te schrijven over zijn geesteswetenschappelijk onder-
zoek. Het accent ligt daarbij op de zogeheten centrale onder-
werpen in de antroposofie: het mensbeeld, het wereldbeeld, de
geschiedenis van mens en aarde, de betekenis van leven en dood,
reïncarnatie en karma, de betekenis van het christendom.
Een derde fase wordt zichtbaar vanaf 1910, waarin nieuwe
wegen worden gezocht op het gebied van de kunsten (euritmie,
theater, architectuur, spraakkunst), maar ook van het maat-
schappelijk leven. Met name tijdens en na de eerste wereldoor-
log houdt Steiner zich intensief bezig met het sociale vraagstuk
van die tijd."
In de laatstc jaren van zijn leven richt Rudolf Steiner zich in
toenemende mate op de praktische toepassing van de antroposo-
fie. Hij ontwikkelt een pedagogie, die de grondslag vormt van de
Vrije Scholen, geeft de aanzet tot een nieuwe benadering van
verstandelijk gehandicapten en brengt samen met de Neder-
landse arts Ita Wegman de antroposnfische geneeskunde tot ont-
wikkeling. Het laatste vakgcbied waaraan Steiner een nieuwe
impuls geeft is de landbouw.
Rudolf Steiner was geen boer of landbouwwetenschapper.
Dat hij toch in staat was een landbouwcursus te geven, hangt,
behalve met zijn jeugd op het platteland, samen met het karak-
ter van de antroposofie. De antroposofie is nu eenmaal een we-
tenschap van de mens in zin wereld, van dc mens in relatie tot de
natuur en de hele kosmos. Daarom liggen de primaire bronnen
van de landbouwcursus al in de zogenaamde basiswerken, de
boeken die Steiner schreef tussen 1904 en 1910, zoals Theu-
suje' en De wetenschap van degeheimen der ziel. Maar ook daar-
buiten komen we voortdurend onderwerpen tegen die in zekere
zin het voorland vormen van de landbouwcursus. In allerlei
voordrachten snijdt Rudolf Steiner, soms meer, soms minder
uitvoerig, thema's aan die in de landbouwcursus terugkeren.

Passages over voeding en ademhaling, maar ook plantkundige,
dierkundige, zelfs bodemkundige thema’s duiken her en der op.
Ook de direct esoterische benadering van de natuur is vertegen-
woordigd, tvanneer Steiner spreekt over de rol die natuurgees-
ten of elementaire wezens spelen in het leven van de plant,” in
landschap en klimaat‘ enzovoort.
De hetrokken onderzoeker
In de natuurwetenschappelijke benadering, die aan de huidige
landbouw ten grondslag ligt, is een heel bepaalde onderzoeks-
houding ontwikkeld, namelijk die van de toeschouwer. Essen-
tieel voor die houding is dat de waarnemende onderzoeker
afzijdig blijft van de verschijnselen die hij waarneemt. Om
wetenschappelijke objectiviteit te bereiken, zo stelt de natuur-
wetenschappelijke zienswijze, moet de onderzoeker afstand
bewaren ten opzichte van het object van onderzoek. Het on-
derzoek moet neutraal verlopen en herhaalbaar zijn, dat wil
zeggen door andere neutrale onderzoekers geverifieerd kunnen
worden. Dit beeld van de neutrale toeschouwer ligt ook ten
grondslag aan het beeld van de ‘moderne’ boer, die op basis
van wetenschappelijke inzichten van buitenaf ingrijpt in de na-
tuurlijke processen, bijvoorbeeld door bepaalde stoffen (kunst-
mest) aan de bodem toe te vocgen wanneer een bodemanalyse
daartoe aanleiding geeft.
In de benadering van Rudolf Steiner staat niet de analyseren-
de toeschouwer centraal, maar de gehele en deelnemende
mens. Steiner ziet de mens niet als een vreemdeling die buiten
de aarde en de kosmos staat, maar als een wezen dat in allerlei
opzichten, naar lichaam, ziel en geest, met de werkelijkheid ver-
bonden is. Op het eerste gezicht lijkt dat misschien een wat idea-
listische zienswijze, maar kijken we bijvoorbeeld naar de con-
crete manier waarop boeren hun werk doen, dan blijkt ze toch
niet ongegrond. Want hoe werkt menige hoer? Als iemand die
met huid en haar in zijn werk zit, die op zondag over de velden
246

loopt, die voelt, ruikt en ‘proeft’ hoe het er voorstaat met de
gewassen, het vee, de bodem. Wat hij op die manier in zich op-
neemt, wordt innerlijk verwerkt en meegenomen in het werk
van de volgende dag, van het volgende jaar. Bij die manier van
werken sluit de inhoud van deze cursus aan. De band tussen de
boer en zijn bedrijf wordt als wezenlijk herkend en verder ont-
wikkeld. Niet algemeen geldende onderzoeksresultaten staan
voorop, maar het unieke van iedere bedrijfssituatie en het eige-
ne van ieder mens.
Voor onze gebruikelijke begrippen zal veel van de inhoud van
de cursus vreemd overkomen. Om er een vruchtbare verhou-
ding toe te krijgen, is het noodzakelijk de gezichtspunten van
Rudolf Steiner op te vatten als werkhypothesen. Daarmee
wagen we een concrete poging om de beperkingen van het hc-
dendaagse denken te overwinnen. Dat die beperkingen over-
wonnen moeten worden, toont de aard van de problemcn in de
huidige landbouw aan. Wij mogen niet verwachten dat we de
crisis in de landbouw kunnen oplossen door te blijven staan bij
de begrippen en uitgangspunten die deze crisis hebben veroor-
zaakt.
Als startpunt kiest Rudolf Steincr de situatie van de hoer. Dat
drukt zich uit in het feit dat, afgezien van enkele speciale gasten,
hij de voordrachten alleen mensen aanwezig mochten zijn die
beroepshalve in de landbouw werkzaam waren. Steincr formu-
leert in de cursus een werkwijze die uitgaat van de individuele
bedrijfssituatie, om van daaruit dc landbouw verder te ontwik-
kelen. Daarmee wordt een beroep gedaan op de boer om zich
voortdurend verder te scholen; naarmate hij zich verder ontwik-
kelt, zal ook de kwaliteit van zijn bedrijftoenemen.
Een sleutelrol in de landbouwcursus speelt het ideaal van een
zoveel mogelijk gesloten ‘stofiringloop’ op het landbouwbe-
drijf. Volgens dat ideaal wordt het vee gevoerd met gewassen
die op het bedrijf zelf zijn verbouwd en wordt de mest vervol-
gens weer gebruikt om de akkers en de weiden te bemesten. In
de praktijk van de gangbare landbouw komt dit nauwelijks meer
voor: het vee wordt gevoerd met voedsel dat van buiten het he-

drijf komt en veel van de mest wordt op andere plaatsen (al dan
niet) gebruikt. Het ideaalbeeld van de gesloten stofkringloop
heeft niet alleen een landbouwkundige achtergrond (er ontstaat
een ecologisch evenwicht), maar ook een menskundige.
De relatie van de mens niet zijn omgeving wordt er een andere
door. Doordat het systeem gesloten blijft, kan hij het geheel
overzien en met dat geheel een onderzoekende relatie ondcrhou-
den. Het huidige 'open systeem' maakt dat de hoer zowel uiter-
lijk als innerlijk zijn greep op de situatie verliest, en dwingt hem
de positie van de analyserende toeschouwer te kiezen. De geslo-
ten bedrijfsvoering daarentegen geeft hem de mogelijkheid op
basis van het totale overzicht in te grijpen en te sturen. Dic on-
dcrzockendc houding kent geen einde: als er een oplnssing is
gevonden voor een bepaald probleem, ontstaat er een nieuwe
werkelijkheid die weer nieuwe ervaringen mogelijk maakt. Dit
steeds opnieuw leren is een continu cn uniek proces, dat de
mens op een andere manier in zijn werk plaatst en waar hij met
hart en ziel aan kan deelnemen."
J2andbouw is hiermee een zaak van mensen geworden. Deze
situatie mag vanzelfsprekend lijkcn, in de gangbare landbouw-
wetenschap wordt dat nauwelijks onderkend. Wetenschap,
overheid en economie hebben van de landbouw een technische
aangelegenheid gemaakt. Onder hun invloed heeft de landbouw
zich de afgelopen eeuw ontwikkeld van een zichzelf in stand
houdend organisme tot een industrie, waarbij de grondstoffen,
het kapitaal en de kennis van buiten het bedrijf komen. Het ge-
volg is dat de huidige boer bet geheel vaak niet meer kan over-
zien en een uitvoerder is geworden van wat anderen hebben
bedacht.
Zo bleek het bijvoorbeeld voordeliger te zijn om veevoer uit
de Derde Wereld te laten komen in plaats van het zelf te verbou-
wen. De Derde Wereld was ver van ons bed en de consequenties
daar van de besluiten die hier werden genomen, konden niet
door de boer worden overzien. Die consequenties zijn inmid-
dels overduidelijk aan het licht gekomen: door de voortdurende
uitvoer van voedingsstoffen (veevoer) uit de Derde Wereld naar
248

het westen wordt daar de bodem uitgeput en krijgen wij hier te
maken met mestoverschotten.
Een ander voorbeeld is de ontwikkeling van de kunstmest.
Die ontwikkeling werd mogelijk gemaakt door het werk van Justus
v-on Liebig (1803-1873), de grondlegger van de landhouwchemie.
Hij bracht de plant terug tot haar chemische hoofdbestanddelen:
stikstof, fosfor en kalium. Vervolgens reducecrdc
hij het bemesten tot het toevoegen van die elementen aan de
budem. IIet gevolg van die benadering was dat het organische
geheel van de plant ~ het Icvensproces dat begint bij het zaadje,
zich voortzet in groei en bloei en ecn afronding vindt in de hernieuwde
zaadvorming - uit het oog werd verloren. Door de eenzijdige
aandacht voor de chemische hoofdbestanddelen en het
op basis daarvan toepassen van kunstmest, heeft de landbouw
een uniform karakter gekregen. De verscheidenheid hijvoorbeeld
die samenhangt met de specifieke bodemgesteldheid van
een bepaalde streek, wordt afgevlakt. Het ideaal is overal alles
te kunnen telen.
Het is een feit dat kunstmatige bemesting over het algemeen
tot een hogere opbrengst leidt dan organische bemesting. Alleen:
het landbouwmilieu reageert wel degelijk op deze ingreep.
In toenemende mate verschijnt er onkruid; plagen en ziekten
treden steeds veelvuldiger op. De problemen die op die manier
door het gebruik van kunstmest ontstaan, moeten vervolgcns
weer bestreden worden met technische of chemische middelen.
Zo is de landbouu- in een vicieuze cirkel terechtgekomen: de
problemen die ontstaan moeten met steeds sterkere middelen
worden bestreden.
De andere weg, die van de preventie, vraagt om een andere
houding. Het bedrijf moet dan worden gezien als een organisme,
waarbinnen door middel van een zorgvuldige compostering
van de mest en een ruime vruchtwisseling ccn gezonde
situatie ontstaat. Afzien van externe maatregelen betekent dat
er vooruit moet worden gedacht, dat de specifieke mogelijkheden
en onmogelijkheden van het bedrijf als uitgangspunt moeten
dienen. In deze meer kwalitatieve benadering gaat het in
249

feite om het cultiveren van een stukje van de aarde. Dat brengt
met zich mee dat de problemen niet achteraf moeten worden
opgelost, maar vooraf moeten worden onderkend. De effecten
van die kwalitatieve henadering zijn minder uiterlijk aantoon-
baar, doordat het niet om geisoleerde verschijnselen gaat. Wat
telt is de boer, die niet meer kan terugvallen op de autoritcit
van een ander. Het oordeelsvermogen van de hoer, diens vaar-
digheden en intenties, spelen in de benadering van Stciner dan
ook de hoofdrol.
De achtergrond van deze cursus bestaat, zoals geschetst, uit
de antroposofie. In de context van bovenstaande beschouwing
kan die antroposofie worden beschreven als een wetenschap die
crtoe inspireert in elke handeling de kwalitatieve dimensie te
zien. Dat kan nooit op basis van traditie, voorschriften of recep-
tuur, maar alleen vanuit eigen inzicht. Voorwaarde daartoe is dat
men het geheel waar men verantwoordelijk voor is, kan over-
zien.
Ook in de univcrsitaire wetenschap wordt tegenwoordig de
samenhang onderkend tussen de ontwikkeling van de land-
houw en de houding van de boer. Vooral in verband met onder-
zoek naar de ontwikkeling van de landbouw in de Derde Wereld
komt dat naar voren. Aanduidingen voor programma's waarbij
de boer opnieuw en nu bewust een acticvere rol krijgt toehe-
deeld, zijn bijvoorbeeld: Participatory technoloEy draelopment,
Approach development en Farmer.!',first und last research. Ook
dringt het inzicht door dat er niet één beste manier van land-
bouw bedrijven is, maar dat er vele hedrijfsstijlen zijn en dat de
overheid haar beleid op deze pluriformitcit zou moeten af-
stemmen. Ook hij de boeren zclf is een kentering waarncem-
baar. Na enkele decennia door overheid en wetenschap via
voorlichting en subsidie in een bepaalde richting te zijn ge-
stuurd en na vervolgens te zijn geconfronteerd met de pro-
blemen die daardoor zijn ontstaan, proberen de boeren het
beleid nu meer 'van onderop' vorm te geven. Gezien dergelijke
ontwikkelingen is de benadering van Rudolf Steiner hoogst ac-
tueel.

De opbouw van de landbouwcursus
Behalve als een stimulans tot het ontwikkelen van een indivi-
duele ondcrzoekshouding kan de landhouwcursus ook worden
opgevat als een verzameling meer of minder begrijpelijke maat-
regelen die als voorschriften moeten worden nageleefd. In de
praktijk van de biologisch-dynamische landbouw komt dat in-
derdaad voor. Ik heb al proberen uit te leggen dat dit Steiners
intentie niet is. De ontwikkelingen in de hiologisch-dynami-
sche landbouw laten gelukkig zien dat steeds meer het besef
doordringt dat Steiner in zijn landbouwcursus geen recefit heeft
willen introduceren dat zonder eigen individueel inzicht kan
worden toegepast, maar een richting heeft aangeduid die door
elke hoer op basis van eigen inzichten kan worden onderzocht
en gevolgd.
In de cursus kan een tweedeling worden onderscheiden. In de
eerste drie voordrachten worden algemene inzichten met be-
trekking tot de landbouw aangereikt; in de vijf daaropvolgende
voordrachten gaat het meer om concrete maatregelen.
In de eerste zoordracht wordt gesproken over het onderscheid
tussen de aarde en de kosmos. Twee wijzen van beschouwen
kunnen op basis van dat onderscheid worden onderkend: de zin-
tuiglijk-kwantitatieve en de hovenzintuiglijk-kwalitatieve. Voor
de eerste wijze van beschouwen, de ‘aardse’, staan de objecten en
verschijnselen op zichzelf en vertonen geen onderlinge samen-
hang. Elk ding kan apart worden onderscheiden naar afnieting
en gewicht. Voor de tweede wijze van beschouwen staan de din-
gen in een betekenisvolle relatie tot elkaar, die niet de optelsom
is van getal en gewicht, maar van kwalitatieve overeenkomsten.
Zo kan de sterrenhemel kwantitatief worden opgevat als een on-
willekeurige verzameling lichamen en kwalitatief als een geheel
van ‘beelden’, waarin al de te onderscheiden lichtpunten een
plaats hebben. Het herkennen van een samenhangend beeld in
de veelheid van objecten en verschijnselen is de kern van de
tweede wijze van beschouwen.
Beide benaderingen kunnen wij ons eigen maken en hanteren.
25’

Zo kunnen wij bijvoorbeeld zowel ‘aards’ als ‘kosmisch’ omgaan
met de kosmos. Het getalsmatig beschrijven van de wereld van
de sterren en de bewegingen van de planeten is een uitkomst van
de eerste benadering; het leren zien van de verbanden tussen
bijvoorbeeld planeetstanden en verschijnselen op aarde (het
herkennen van planeetkwaliteiten in bloemen en vruchten) is
een uitkomst van de tweede. Beide benaderingen worden door
Rudolf Steiner in de eerste voordracht ‘voorgedaan’, waardoor
de inhoud niet louter en alleen uit kennisoverdracht bestaat,
maar ook kan worden gezien als oefenmateriaal.
In de tmeede ooordrucht spreekt Rudolf Steiner over het on-
derscheid tussen lichaam, ziel en geest in verband met het be-
grip bedrijfsindividualiteit. In feite is dit het hoofdthema van
de cursus, de diepere achtergrond van tal van gezichtspunten
die op het eerste gezicht merkwaardig overkomen. Om die ge-
zichtspunten te begrijpen, als het ware leven in te blazen, is het
nodig steeds het verband te zien tussen aan de ene kant de he-
schrijvingen van lichaam, ziel en geest en aan de andere kant
die van de bcdrijfsindividualiteit. Een voorbeeld kan misschien
duidelijk maken wat hier is bedoeld.
In deze voordracht spreekt Rudolf Steiner over ‘warmte die
boven de grond dood is en onder de grond levend’. Wat moeten
wij met zo’n uitspraak beginnen? Door enerzijds te begrijpen
wat bedoeld is met lichaam, ziel en geest en anderzijds wat het
begrip bedrijfsindividualiteit inhoudt, krijgt zo’n uitspraak be-
tekenis. Er zijn hij de mens twee soorten warmte te onderken-
nen: de hartewarmte en de lichamelijke warmte. Hartewarmte,
of anders gezegd geestdrift, biedt de mogelijkheid in contact te
treden met de wereld en onszelf daardoor te ervaren als een in-
dividualiteit. Dat in contact treden vanuit hartewarmte doen wij
met alles wat wij zijn: met onze ervaringen, onze gevoelens, onze
idealen. Aan die ervaringen ligt het feit ten grondslag dat we een
lichaum hebben; zonder lichaam zouden we geen ervaringen
kunnen opdoen. Het is onze ziel waardoor wij gevoelens ken-
nen en onze zeesl die onze verbinding met de wereld van de
geest concreet inhoud geeft via onze idealen. De andere vorm

van warmte die wij kennen, de lichamelijke, hangt samen met
onze stofwisseling; deze warmte overkomt ons, komt als het
ware van buiten bij ons binnen en wordt niet veroorzaakt door
ons bewustzijn. De verschillen tussen deze twee kunnen be-
schreven worden met de kwalitatieve begrippen ‘levend’ en
‘dood’.
Het eigene van een landbouwbedrijf is de grond. In die grond
schuilen de specifieke mogelijkheden en kwaliteiten van het be-
drijf. Veel uiterlijker, dat wil zeggen minder gebonden aan de
specifieke eigenschappen van het bedrijf, zijn de andere facto-
ren, zoals het wel of niet schijnen van de zon, het al dan niet
regenen, enzovoort. Toch is dit, net als hij de lichamelijke
warmte, de hasis voor het al dan niet gedijen van de gewassen.
Zoals de lichamelijke warmte meer een ‘doodse’ kwaliteit heeft
en de hartewarmte meer een ‘levende’, zo behoren in de hedrijfs-
individualiteit de meer individuele factoren (die van de bodem)
tot de ‘levende’ en de meer uiterlijke factoren (die van de zon)
tot de ‘doodse’ kwaliteiten.
Een en ander moet niet in de eerste plaats worden gezien als
een verklaring van een moeilijke passage, maar als een voorbeeld
van de manier waarop we een toegang kunnen krijgen tot de
inhoud van de cursus. Uitgaande van de centrale thema’s en
begrippen kan de lezer een eigen ‘onderzoek’ beginnen naar de
richting die wordt aangeduid. Daardoor worden eigen ervarin-
gen met de begrippen verbonden.
Samenvattend: In de eerste voordracht wordt de aandacht als
het ware van buiten naar binnen geleid; de buitenwereld (de
sterrenwereld en de aarde) wordt zo waargenomen en heschre-
ven dat de lezer tot een bewuste onderzoekshouding wordt uit-
genodigd. In de tweede voordracht voltrekt zich een omge-
keerde heweging: de lezer wordt gewezen op zijn eigen mens-
zijn om van daaruit samenhangen te kunnen begrijpen in het
landbouwbedrijf.
In de derde voordracht maakt Rudolf Steiner een dubbele be-
weging. De vier ‘wezensdelen’ van de mens, het fysieke lichaam,
het etherische lichaam, het astrale lichaam en het ik, worden
253

namelijk in verband gebracht met de vier elementen koolstof,
zuurstof, stikstof en waterstof, Door te begrijpen hoe de vier
wezensdelen in elkaar grijpen, kan ook worden begrepen hoe
die vier elementen elkaar beinvloeden.
Vlak voor de derde voordracht hield Rudolf Steiner een toe-
spraak bij de oprichting van de ‘Versuchsring anthroposophi-
scher Landwirte’. Deze ‘Versuchsring’ werd gevormd door een
groep boeren die op hun bedrijven met de gezichtspunten van
de landbouwcursus aan de gang wilden gaan. Het oprichten
van dergelijke ‘onderzoekskringen’ door hoeren was in die tijd
heel gebruikelijk en werd in het kader van de introductie van
de kunstmest door de industrie en de overheid gestimuleerd.
Wel was het ongebruikelijk om het eigen initiatief van de boe-
ren zo sterk op de voorgrond te plaatsen als Rudolf Steiner
deed. Waarschijnlijk heeft Rudolf Steiner de oprichting van de
‘Versuchsring’ opgevat als een wilsuiting van een groep men-
sen; hij had vanaf dat moment niet alleen te maken met een
algcmcnc interesse in zijn landbouwkundige inzichten, maar
ook met een concrete groep hoeren die feitelijk aan de slag wil-
de. Op basis van de eerste drie voordrachten, die het verschil
duidelijk maken tussen de natuurwetenschappelijke en de gees-
teswetenschappelijke benadering, kon hij nu een volgende stap
doen.
In de vierde, vzrfil. en zesde auordruchl worden verscheidene
praktische maatregelen beschreven: de bereiding en toepassing
van wat nu bekend staat als de biologisch-dynamische prepara-
ten. De belangrijkste maatregelen zijn bedoeld om de ontwikke-
ling van de cultuurgewassen, rechtstreeks of via de compost, te
ondersteunen; andere dienen ter regulering van onkruiden en
ongedierte. Deze maatregelen zijn op te vatten als excmpla-
risch: door ze te bestuderen en vooral ook onderzoekend te be-
naderen, wordt het eigen oordeelsvermogen ontwikkeld. Vanuit
het inzicht en de ervaring die zo ontstaan, kunnen nieuwe maat-
regelen worden ontwikkeld. De door Rudolf Steiner beschreven
maatregelen hebben een dubbel karakter: aan de ene kant zijn zij
bedoeld als maatregelen die een concrete werking in de Iand-
254

houw hehben, en aan de andere kant vormen zij meditatiestof.
In de zevende en achtste voordrucht komen landschapsecologi-
sche aspecten aan de orde. In de zevende voordracht worden de
verhoudingen en relaties tussen de diverse landschappelijke ele-
menten van een landbouwbedrijf (bomen, struiken, weilanden)
en het dierenleven beschreven. Die relaties wnrden vervolgens
in de achtste voordracht uitgewerkt met betrekking tot de dier-
lijke en de menselijke voeding. Iiet ecologische aspect wordt
daarbij uitgebreid tot de gehele kosmos.
Koberwitz
De landhouwcursus werd tijdens de Pinksterdagen van 1924
gehouden,” niet in een congreszaal in een stad, niet in het Goe-
theanum (het centrum van de antroposofische beweging in het
Zwitserse plaatsje Dornach), maar op een groot boerenbedrijf.
Dit bedrijf, dat werd geleid door graaf Carl von Kcyserlingk,”
was gevestigd np het landgoed Koherwitz, aan de oostelijke
rand van het toenmalige Duitsland, hij Breslau, Silezië. Thans
hoort dit gebied bij Polen. In de jaren twintig gaf Rudolf Steiner
meer cursussen voor beroepsgroepen, zoals voor pedagogen,
medici en acteurs. De antroposofe was in een fase gekomen
waarin werd gewerkt aan praktische toepassingen op verscheide-
ne arbeidsterreinen. In alle gevallen ging het om vragen die door
mensen uit de heroepsgehieden aan Rudolf Steiner waren ge-
steld.
Ook boeren stelden een dergelijke vraag aan Rudolf Cteiner.
Echter al voordat de landhouwcursus tot stand kwam, had Ru-
dolf Steiner aan deze of gene landbouwkundige adviezen gege-
ven en had hij op kleine schaal experimenten laten doen. Een
van degenen die hij van advies had gediend was Ernst Stege-
mam, pachter van een landgoed in Marienstein. In 1922 was
Stegemann gestopt met het gebruiken van kunstmest. Vanaf
1922 deed Ehrenfried Pfeiffer” op aanwijzing van Rudolf Ctei-
ner experimenten in een laboratorium in het Zwitserse Dor-
255

nach. Het ging daarbij om onderzoek naar de werking van de in
de landhouwcursus besproken preparaten.
De deelnemers aan de cursus' waren niet alleen feitelijk in de
landbouw werkzaam, maar zij waren ook vertrouwd met de alge-
mene antroposofische inzichten over de mens en de kosmos en
over de innerlijke scholing. Het lidmaatschap van de Antropo-
sofische Vereniging was een voorwaarde tot deelname aan de
cursus.
Tegelijk met de cursus vond er een congres plaats voor leden
van de Antroposofische Vereniging, dat in het nabij gelegen
Breslau werd gehouden. Tussen 11.00 en 15.00 uur werd op
Koherwitz de landbouwcursus gegeven in de vorm van voor-
drachten en gesprekken. 's Avonds hield RudolfSteiner in Bres-
lau een reeks voordrachten over het karma of bet levenslot."
Tevens werd er door Maric Steiner een cursus spraakvorming
gegeven en vonden er kunstzinnige opvoeringen plaats. Overi-
gens mochten de euritmisten die waren meegereisd om de op-
voeringen te verzorgen, wel bij de landhouwcursus aanwezig
zijn.
In de ontwikkeling van de biologisch-dynamische landbouw
is de vraag wanncer en hoe de landbouwkundige mededelingen
van Rudolf Steiner openbaar konden worden gemaakt, lange
tijd een punt van discussie geweest. Tijdens de cursus al, op de
eerste aparte bijeenkomst van de deelnemende boeren, ontstond
er een conflict tussen Keyserlingk en Stegemann:" de eerste wil-
de van de laatste weten welke aanwijzingen deze in het verleden
van Rudolf Steiner bad gekregen. Stegemann wilde die niet
meedelen, omdat hij ze had opgevat als aanwijzingen bij zijn
persoonlijke ontwikkelingsweg. Na overleg met Stcincr willig-
de hij Keyserlingks verzoek toch in.
Over het openbaar maken van de cursus blijken de meningen
van deze twee vervolgens omgekeerd. Keyserlingk vond dat er
eerst geëxperimenteerd moest worden om de effectiviteit van
Steiners aanwijzingen te kunnen aantonen; Stegemann daaren-
tegen wilde de inhoud direct openbaar maken. Bij de oprichting
van de 'Versuchsring' werd besloten de inhoud van de mrsns
256

nog voor enkele jaren in beperkte kring te houden. Steiner
steunde dit beleid.’
Twee jaar later kwam de kwestie van de openbaarmaking op
nog geheel andere wijze naar voren. Keyserlingk wilde voor de
in de cursus beschreven preparaten patent aanvragen. De gelden
die uit het patent zouden voortvloeien, zouden ter beschikking
worden gesteld aan het Goetheanum. Uiteindelijk werd Keyser-
lingk, die tot dan toe voorzitter van de ‘Versuchsring’ was, niet
door voldoende leden gesteund en moest hij in augustus 1926,
bijna anderhalf jaar na de dood van Rudolf Steiner, het voorzit-
terschap afstaan aan Stegemann.
Gedurende de jarcn die volgden, groeide er niettemin rond de
bereiding en de Verstrekking van de preparaten een situatie die
hetzelfde effect had als een patent. In Nederland bijvoorbeeld
werden de preparaten op een of twee boerderijen gemaakt; deze
centraal aangemaakte preparaten werden vervolgens aan hoeren
en tuinders verkocht door de Nederlandse Vereniging ter Bc-
vordering van de biologisch-d!inamische landbouw. Pas aan
het eind van de jaren zeventig gingen de boeren ertoe over de
preparaten zelf of in groepsverband te maken.
Vanaf I 963 is de landbouwcursus publiekelijk verkrijgbaar.
Dat de cursus pas zoveel later dan bedoeld algemeen toeganke-
lijk werd, heeft ongeîwijfeld een remmende invloed gehad op de
ontwikkeling van de biolngisch-dynamische landbouw.
Onderzoek
Er is veel onderzoek gedaan naar de werking van de preparaten
die in deze cursus worden beschreven. In dat onderzoek stond
veelal het hewijzende aspect voorop. Er werd dan ook vaak al-
leen naar materiële effecten gekeken, zoals opbrengstverhoging.
Hooguit een enkele keer ging het om kwalitatieve kenmerken,
zoals de bewaarhaarheid van de produkten. Zestig a zeventig
jaar onderzoek blijken daarbij nauwelijks eenduidige resultaten
op te leveren.
257

Zelf heb ik op het Louis Bolk Instituut te Driebergen onder-
zoek gedaan” naar de werking van het horenmest- en horenkie-
zelpreparaat (de preparaten uit de vierde voordracht). Mijn
hypothese was dat die een harmoniserende zou zijn. Bij een te
sterk woekerende grasgroei bleek de toepassing van het prepa-
raat inderdaad de groei te remmen; hij een te karige grasgroei
werd die groei juist gestimuleerd. Vergelijkbare effecten wer-
den later gevonden bij onderzoek door het Louis Bolk Instituut
naar dc teelt van kas- en vollegrondsla. De uitkomst van dit
soort onderzoek is dat een algemene werking van de preparaten
niet valt vast tc stellen. Elke keer moet de boer de concrete situ-
atie beoordelen en vervolgens zo bewust mogelijk die maatregel
kiezen waarvan hij resultaat verwacht.
Iets dergelijks geldt ook voor de toepassing van de compost-
preparaten (de preparaten uit de vijfde voordracht). Rudolf
Cteiner beschrijft van elk preparaat afzonderlijk een specifieke
werking. Al sinds de jaren twintig is het echter de gewoonte
(mogelijk doordat E. Pfeiffer” voor een bepaalde situatie had
aangetoond dat toepassing van alle preparaten tegelijk de hoog-
ste opbrengst gaf) om alle compostpreparaten overal en alle
tegelijk toe te passen. Het onderzoek naar deze algemene toepas-
sing levert tegenstrijdige resultaten op. Mogelijke gedifferen-
tieerde werkingen blijven zo buiten het beeld.
Pas de laatste jaren wordt een gedifferentieerde toepassing
van de preparaten opnieuw overwogen. Dat biedt de mogelijk-
heid om veel gerichter onderzoek te doen. Dat onderzoek krijgt
dan overigens wel een ander karakter. Er wordt niet gekeken
naar een te isoleren verschijnsel, zoals de materiële werking van
een preparaat, maar vooral naar de samenhang waarin dat prepa-
raat wordt gebruikt. Dat betekent bijvoorbeeld dat ook de stu-
rende rol van de boer in diens ‘bedrijfsindividualiteit’ in het
onderzoek betrokken wordt. Dit soort geesteswetenschappelijk
onderzoek staat nog in de kinderschoenen. Binnen instellingen
als de natuurwetenschappelijke sectie van de Vrije Hogeschool
voor Geesteswetenschap, Dornach, en het J.ouis Bolk Instituut,
Driebergen, wordt hieraan gewerkt.
258

De ontwikkeling van de biologisch-dynamische beweging
Met de cursus in Koberwitz en het oprichten van de ‘Versuchs-
ring’ werd de eerste aanzet gegeven tot een vernieuwing van de
landbouw. Door zijn vroegtijdigedood in 1925 konRudolfStei-
ner aan de verdere ontwikkeling niet meer bijdragen. Hijzelf
spreekt in de cursus niet van een biologisch-dynamische land-
houw, maar van een landbouw die is gebaseerd op geestesweten-
schappelijke inzichten. Toen in de loop van 1925, na de dood
van Steiner, de behoefte aan een naam ontstond, werd eerst ge-
kozen voor ‘biologische landbouw’. Daarmee wilde men aange-
ven dat het om een landbouw ging die op ren ‘biologische’
manier omsprong met de bemesting (in tegenstelling tot de
kunstmest, die de chemie als uitgangspunt had). Later werd er
het begrip ‘dynamisch’ aan toegevoegd, om aan te geven dat in
deze wijze van landbouw ook een relatie wordt gezocht tot kos-
mische krachten.
In het begin werd de biologisch-dynamische beweging gedra-
gen door de ‘Versuchsring’ die tijdens de cursus was opgericht.
Door deze groep werden voorlichters aangesteld om lezingen te
houden en te helpen bij het omschakelen van de gangbare me-
thode naar de biologisch-dynamische. Langzaam breidde de be-
weging zich uit in Duitsland en de omringende landen. Lan-
delijke ‘onderïaekskringen’ en verenigingen werden opgericht.
Tijdens de tweede wereldoorlog werd de beweging in Duitsland
verboden. Na de oorlog werd de biologisch-dynamische bewe-
ging in West-Duitsland opnieuw opgericht. In de toenmalige
DDR en Polen bleef zij verboden. Veel en vooral ook grote biolo-
gisch-dynamische bedrijren verdwenen daardoor in die gebie-
den.
Een echte groei van de beweging vond plaats in de jaren ze-
ventig. Zowel bij boeren als bij consumenten drong het besef
door dat er vanwege het milieu naar andere vormen van land-
bouw moest worden gezocht. Nederland telt momenteel (1999)
circa 250 biologisch-dynamisch werkende bedrijven, dit is een
kwart procent van de totale bedrijfstak. Over de gehele wereld
259

zijn er ruim 2800 biologisch-dynamische bedrijven, waaronder
ook in Afrika, Zuid-Amerika en Australië.
In de eerste helft van de twintigste eeuw ontstonden in hct
buitenland ook andere vormen van alternatieve landhouw, zoals
de Howard-Balfourbcweging in het Angelsaksische gebied en de
Lemaire-Bouchcrbeweging in Frankrijk. In Nederland was de
biologisch-dynamische beweging lange tijd de enige richting
van betekenis, Met het opkomende milieubewustzijn ontstond
in de jaren zeventig op initiatief van vooral de consument de
ecologische beweging. Door het verschil in achtergrond was er
aanvankelijk weinig contact tussen deze beweging en de biolo-
gisch-dynamische. De ecologische beweging zocht cn zoekt
naar een alternatieve landbouw binnen de grenzen van bet na-
tuurwetenschappelijk denken.
Ondanks dat verschil bestaat er op dit moment een verre-
gaande samenwerking tussen de twee bewegingen. De kwali-
teitsnormen voor een ecologische of biologisch-dynamische
bedrijfsvoering zijn nagenoeg gelijk. Daarmee is de vraag naar
de specificke kenmerken van de biologisch-dynamische land-
bouw buitengewoon actueel geworden. Is een bedrijf biolo-
gisch-dynamisch als er gewerkt wordt met preparaten en met
de sterren? De inhoud van de landbouwcursus laat zien dat de
biologisch-dynamische landbouw meer is: een uitdaging om de
mens in de landhouw tot maat tc verheffen.
Albert de Vries